Tíminn - 28.04.1990, Blaðsíða 1

Andvaragestir í að-
fara heimsstyrjaldar
Hálf öld er liðin síðan breskt herlið steig á land í
Reykjavík, raunverulega í framhaldi af innrás Þjóðverja
í Danmörku og Noreg. Þótt menn yrðu almennt mjög
forviða á þessum tíðindum, þá kom Hermanni Jónassyni
forsætisráðherra þessi framvinda máia ekki með öllu á
óvart. Auðvitað mátti gera ráð fyrir því að breska
flotaveldið myndi ekki láta óvinum haldast uppi að ná
fótfestu á íslandi og einnig höfðu bresk yfirvöld gefið
sitthvað í skyn um að slíkar aðgerðir kynnu að reynast
óhjákvæmilegar. Hvað sem um það er, þá var það efst
huga, er menn vöknuðu eldsnemma föstudagsmorgun-
inn 10. maí 1940 í Reykjavík við það að flugvél sveimaði
yfir bænum og herskip sáust sigla inn flóann, hvorir
væru hér á ferð, Bretar eða Þjóðverjar. Áreiðanlega létti
flestum þegar Ijóst varð hverjir komnir voru. Auðvitað
hefðu menn kosið að hlutleysið væri raunveruleg og
nægileg vörn, en eftir hernám Danmerkur og Noregs
mátti búast við öllu illu.
Strax við hernám Danmerkur 9.
apríl bar margan vanda að höndum
hér á landi. Þótt konungsvaldið væri
ekki mjög áberandi í daglegri stjórn-
sýslu, þá þurfti að bregðast við því
að konungur landsins varð í einu
vetfangi ófær um að gegna þeim
skyldum sem stjómarskráin lagði
honum á herðar, svo sem að stað-
festa lög frá Alþingi með undirskrift
sinni, skipa í embætti, þ.á m. ráð-
herraembætti, o.s.frv. Éinnig voru
Danir nú orðnir ófærir um að fara
með utanríkismál íslands. í samráði
við færustu sérfræðinga gerðu ríkis-
stjórn og Alþingi tafarlaust brýnustu
ráðstafanir í þessu sambandi. Kon-
ungsvaldið var lagt í hendur ráðu-
neyti íslands og íslendingar tóku
utanríkismál sín í eigin hendur,
hvort tveggja að sjálfsögðu til bráða-
birgða. Lýsti konungur sig samþykk-
an þessari meðferð konungsvaldsins,
þegar honum var skýrt frá hinni nýju
bráðabirgðaskipan, þótt hann léti
jafnframt í ljós að hann hefði kosið
fremur að þetta hefði verið lagt fyrir
sig og þá í tillöguformi.
„Ég sat eitt ár
Þegar breska hernámsliðið gekk
hér á land var við völd svokölluð
þjóðstjóm. Hermann Jónasson var
forsætis- og dómsmálaráðherra,
Eysteinn Jónsson viðskiptamálaráð-
herra, Jakob Möller fjármálaráð-
herra, Ólafur Thors atvinnumála-
ráðherra og Stefán Jóh. Stefánsson
félagsmálaráðherra og fór einnig
með utanríkismál. Ríkisstjórn þann-
ig skipuð hafði verið við völd síðan
17. apríl 1939, en áður höfðu átt sæti
í stjóm Hermanns Jónassonar frá
28. júlí 1934 Eysteinn Jónsson og
Haraldur Guðmundsson og var sú
stjóm kölluð stjórn hinna vinnandi
stétta. Haraldur fékk lausn úr stjóm-
inni 20. mars 1938 og 2. næsta
mánaðar var Skúli Guðmundsson
alþingismaður skipaður ráðherra.
Hann hvarf svo úr stjóminni 17.
apríl 1939 og gerði þá þessa vísu:
Égsateitt ár, en sumir voru skemur
þvísætiþað erregni og vindum háð,
þó er ég fús að þoka fyrir þremur
sem þrá að komast upp ístjórnarráð.
Það voru Framsóknarflokkur,
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokk-
ur sem stóðu að þjóðstjórninni.
Styrjaldarótti og efnahagsvandi
höfðu knúið á um þessa samstöðu,
og Jónas Jónsson frá Hriflu, sem þá
var mikill áhrifamaður, beitti sér
manna mest fyrir henni, og átti þó
ekki til vina að hverfa þar sem
sjálfstæðismenn voru.
Samskiptin við Þýskaland
Eftir að veldi nasista hófst í Þýska-
landi eignuðust þeir fylgjendur í
mörgum löndum, þar á meðal ís-
landi. Löngum hafði verið gott sam-
band milli {slands og Þýskalands,
bæði á sviði verslunar og menningar-
mála. Margir íslendingar sóttu
menntun sína til Þýskalands og góðir
og illir straumar frá því landi áttu
greiða leið hingað. Þjóðverjar höfðu
oft ferðast um Island og nú komu
hér ýmiss konar vísindamenn í rann-
sóknarskyni, en grunsemdir tóku að
vakna um að ekki væru þeir hér
einungis til að stunda fræði sín,
heldur og njósnir, einkum að kanna
aðstöðu fyrir lendingar flugvéla og
hafnarskilyrði fyrir herskip og kaf-
báta. En allt var þetta einungis
orðrómur. Stundum er erfitt að
draga mörkin milli venjulegrar upp-
lýsingaöflunar og njósna. Á stríðs-
óttatímum kallast það njósnir sem
við venjulegar aðstæður telst ekki til
tíðinda og er ekki gaumur gefinn, og
auðvitað afla öll sendiráð ýmiss
konar vitneskju fyrir þjóð sína eftir
ýmsum leiðum. Njósnastarfsemi
markast þó fyrst og fremst af öflun
upplýsinga með ólöglegum eða vafa-
sömum hætti, t.d. um öryggismál,
iðnaðar- og framleiðsluleyndarmál
og einkahagi manna.
Þegar þróun flugmála færðist í
aukana erlendis vaknaði áhugi fram-
takssamra manna hér á landi um þau
Werner Gerlach, sendiherra.
Hér rekur Birgir Thorlacius,
fyrrum ráðuneytisstjóri, at-
burði og persónulegar
minningar varðandi athafna-
semi Þjóðverja hér fyrir stríð
og meðferð þýskra sendiráðs-
eigna eftir hernám Breta
efni, enda auðsætt hvílíkar hagsbæt-
ur það gætu orðið í stóru landi með
iélegt vegakerfi og kostnaðarsaman
skiparekstur, ef flugvélar gætu leyst
hluta af samgönguþörfinni innan-
lands og þá ekki síður rofið einangr-
un að því er varðaði samskipti við
önnur lönd. Til leiðbeiningar og
aðstoðar var leitað til þýskra manna.
Amerísk flugfélög höfðu um þess-
ar mundir áhuga á íslandi sem
millilendingarstað í Evrópuferðum
og fór Transamerican og síðar Pan-
american-flugfélagið fram á og fékk
leyfi til lendingar hér. Jafnframt
fékk þýska flugfélagið Lufthansa
loforð um jafngóða aðstöðu á íslandi
í sambandi við flug og ameríska
félagið fengi. Ekki varð af því að
Panamerican gerði alvöru úr því að
hefja flugferðir um ísland eða nýta
sér þau fyrirheit sem gefin höfðu
verið í því sambandi. En þýska
ríkisstjórnin fór fram á það í mars-
mánuði 1939 að Lufthansa fengi hér
leyfi til flugrekstrar þ.á m. til að
gera flugvelli og koma upp veðurat-
hugunarstöðvum og vitnaði til lof-
orðs um sömu aðstöðu og Panamer-
ican-félagið hafði fengið vilyrði um.
ískyggileg tilmæli
Tilmæli þýsku ríkisstjórnarinnar,
hins mikla herveldis nasista sem flest
I Þjóðminjasafninu getur að líta skildi ræðismanna Þýskalands frá því fyrir stríðið.