Tíminn - 09.06.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 9. júní 1990
Umboðsmenn Tímans:
Kaupstaöur: Nafn umboðsmanns Heimili Simi
Hafnarfjörður Ragnar Borgþórsson Holtagerði 28 45228
Kópavogur LindaJónsdóttir Hamraborg 26 641195
Garðabær Ragnar Borgþórsson Holtagerði 28 45228
Keflavik GuðríðurWaage Austurbraut 1 92-12883
Sandgerði Ingvi Jón Rafnsson Hólsgötu 23 92-37760
Njarðvík Kristinn Ingimundarson Faxabraut4 92-13826
Akranes Aðalheiður Malmqvist Dalbraut 55 93-11261
Borgarnes Inga Björk Halldórsdóttir Kveldúlfsgata 26 93-71740
Stykkishólmur EriaLárusdóttir Silfurgötu 25 93-81410
Ólafsvík LindaStefánsdóttir Mýrarholti 6A 93-61269
Grundarfjörður Anna Aðalsteinsdóttir Grundargötu15 93-86604
Hellissandur Ester Friðþjófsdóttir Háarifi 49 93-66629
Búðardalur Kristiana Guðmundsdóttir Búðarbraut3 93-41447
fsafjörður Jens Markússon Hnífsdalsvegi 10 94-3541
Bolungarvík Kristrún Benediktsdóttir Hafnargötu 115 94-7366
Hólmavík ElísabetPálsdóttir Borgarbraut 5 95-3132
Hvammstangi Friðbjörn Níelsson Fífusundi 12 95-1485
Blönduós Snorri Bjarnason Urðarbraut20 95-4581
Skagaströnd Ólafur Bernódusson Bogabraut27 95-4772
Sauðárkrókur Guðrún Kristófersdóttir Barmahlíð 13 95-35311
Siglufjörður Sveinn Þorsteinsson Hlíðarveig 46 96-71688
Akureyri Halldór Ingi Ásgeirsson Hamarsstíg 18 96-24275
skrifstofa Skipagata 13 (austan) 96-27890
Svalbarðseyri Þröstur Kolbeinsson Svalbarðseyri 96-25016
Húsavík Sveinbjörn Lund Brúargerði 14 96-41037
Ólafsfjörður HelgaJónsdóttir Hrannarbyggð8 96-62308
Raufarhöfn Sandra Ösp Gylfadóttir Aðalbraut60 96-51258
Vopnafjörður Svanborg Víglundsdóttir Kolbeinsgötu44 97-31289
Egilsstaðir Páll Pétursson Árskógar13 97-1350
Seyðisfjörður Margrét Vera Knútsdóttir Múlavegi 7 97-21136
Neskaupstaður BirkirStefánsson Miðgarði 11 97-71841
Reyðarfjörður Ólöf Pálsdóttir Mánagötu 31 97-41167
Eskifjörður Sigurbjörg Sigurðardóttir Ljósárbrekku 1 97-61191
Fáskrúðsfjörður Guðbjörg H. Eyþórsdóttir Hlíðargötu4 97-51299
Djúpivogur Jón Biörnsson Borgarlandi 21 97-88962
Höfn Skúli Isleifsson Hafnarbraut 16 A 97-81796
Selfoss Margrét Þorvaldsdóttir Engjavegi 5 98-22317
Hveragerði Lilja Haraldsdóttir Heiðarbrún51 98-34389
Þorlákshöfn Þórdís Hannesdóttir Lyngberg 13 98-33813
Eyrarbakki ÞórirErlingsson Túngötu 28 98-31198
Stokkseyri Jón Ólafur Kjartansson Eyjaseli 2 98-31293
Laugarvatn HalldórBenjamínsson Flókalundi 98-61179
Hvolsvöllur Jóninaog Árný Jóna Króktún 17 98-78335
Vik IngiMárBjörnsson Ránarbraut 9 98-71122
Vestmannaeyjar Marta Jónsdóttir Helgafellsbraut 29 98-12192
OLL VINNSLA
PRENTVERKEFNA
Við í Prentsmiðjunni Eddu tökum að
okkur hönnun og vinnslu á stórum og
smáum prentverkefnum.
Höfum yfir 50 ára reynslu í prentverki.
Reynið viðskiptin.
iPRENTSMIÐJANi
Cl
Smiðjuvegi 3, 200 Kópavogur.
Sími 45000.
LEKUR ER HEDDIÐ
BLOKKIN? SPRUNCIÐ?
Viðgeröir á öllum heddum og blokkum.
Plönum hedd og blokkir — rennum ventla.
Eigum oft skiptihedd í ýmsar gerðir bifreiða.
viðhald og viðgeröir á iðnaðarvélum — járnsmíði.
Vélsmiðja Hauks B. Guðjónssonar
Súðarvogi 34, Kænuvogsmegin—Sími 84110
Brúðarrán
skjótri svipan og við tekur úlfgrátt
og opið haf, en að baki úfin og kol-
dimm strönd, sem hvað úr hverju er
horfin inn í myrkrið. um leið er eins
og réttist úr sjúklingnum, og yfir-
bragð hans fær á sig foma reisn.
Þetta er nætursigling undir haust-
stjömum, og þá er hann aftur stadd-
ur á fomum slóðum, mitt í hinu
gamla ævintýri, sem á svipstund
gerði hann frægastan ungra manna
um allt ísland.
Drengurinn
í Birgittubæ
Maður sá, sem þama bíður dauðans
í íjarlægri álfu, heitir fullu nafni
Oddur Vigfús, en er venjulega
nefndur Oddur V. Gíslason. Hann
var fæddur í Reykjavík 8. apríl
1836, og vom foreldrar hans Gísli
Jónsson snikkari og kona hans, Rósa
Grímsdóttir. Áttu þau heima í svo-
nefndum Birgittubæ, efst við sunn-
anverða Bröttugötu sem nú er, en ár-
ið 1843 reif Gísli bæinn og byggði í
hans stað timburhús. Ólst Öddur þar
upp. Af Gísla föður hans fara fáar
sögur, nema hvað hann mun hafa
verið hæglátur og vinnusamur, en
aftur á móti sópaði því meira að
Rósu konu hans. Var hún eyfirsk að
ætt, og er henni svo lýst, að hún hafi
verið mikilúðleg í svip og ffam-
komu, há vexti og þrekin, en einkum
ákaflega skapmikil og þar eftir radd-
sterk. Segir Klemens Jónsson svo
frá að hún hafi drottnað yfir Grjóta-
þorpinu og kvað svo rammt að því
að Brattagata var aldrei nefnd annað
en Rósustígur og hús þeirra hjón-
anna Rósuhús. Má ætla að Oddur
hafi eigi tekið alllítið í arf af áræði
og skapsmunum móður sinnar.
Oddur var einbimi og þar sem hann
þótti snemma bera af jafnöldrum
sinum um gáfúr og andlegan þroska
var hann settur til mennta, þó að
slíkt væri heldur sjaldgæft um al-
múgaböm í þá tíð. Varð hann stúd-
ent vorið 1858 og kandídat i guð-
fræði ffá Prestaskólanum tveimur
ámm síðar. En einnig hneigðist hug-
ur hans að náttúruffæðilegum efnum
og gaf hann sig næstu árin taisvert
að námaleit og öðmm náttúmrann-
sóknum. Var hann mörg sumur
fylgdarmaður Englendinga og fékk
við það náin kynni af landi og þjóð
og má vera að það hafi ýtt undir
áhuga hans á almennum velferðar-
málum. Um eitt skeið var hann einn-
ig í þjónustu bresks félags sem hafði
á pijónunum ráðagerðir um stórfellt
brennisteinsnám í Krýsuvík, en skip
það sem flutti efnvið og tæki til
vinnslunnar, strandaði á uppleið við
suðurströnd íslands og varð þá ekki
meir af framkvæmdum.
Þrjóska viö yfirvöldin
Svo er að sjá sem Oddi hafi ekki
um sinn verið mjög umhugað um að
sækja um prestsembætti. Hins vegar
vildi svo til, árið eftir að hann tók
guðffæðipróf, að nafn hans komst á
allra varir fyrir einstæðan mótþróa
hans gegn því að taka við presta-
kalli. Þannig stóð á um þessar
mundir að enginn prestur hafði
fengist til Grímseyjar og þótti stiffs-
yfirvöldum sem ískyggilega mundi
horfa af þeim sökum um sálarheill
eyjarskeggja. Rifjaðist þá upp að til
væru gömul konungsbréf frá 1737
og 1791 sem heimiluðu að „skikka“
menn til prestsþjónustu er svo stæði
á, og þessu „skikkunarvaldi“ hugð-
ust yfirvöldin beita hinn unga kand-
idat, Odd V. Gíslason. Nú var reynd-
ar alls ekki vænlegt til ffama emb-
ættislausum manni að standa uppi í
hárinu á handhöfum kirkjuvaldsins
og þó allra síst þegar annar eins
maður sat í biskupsembætti og Pétur
Pétursson sem ríkti með páfalegu
einræði og kunni því manna verst að
sér væri ekki hlýtt. En Oddur kunni
ekki heldur við að láta segja sér fyr-
ir verkum og neitaði með öllu að
verða við kallinu. Þótti þetta djarf-
lega teflt af svo ungum manni, en í
flestra augum mun hann samt hafa
vaxið af tiltækinu.
Mál þetta vakti mikla athygli og
dró neitunin dilk á eftir sér. Vakti
hún að sjálfsögðu mikla reiði stiffs-
yfirvaldanna og til þess að taka fyrir
allan vafa í framtíðinni útveguðu
þau sér árið eftir úrskurð kirkju-
málaráðuneytisins í Kaupmanna-
höfn fyrir því að kandidötum frá
Prestaskólanum væri skylt að hlíta
skipun um prestsþjónustu í þeim
brauðum á Islandi sem enginn sækti
um og mætti ella krefja þá um styrk
þann eða „ölmusu" sem þeim hefði
verið úthlutað til námsins. En þessi
tilskipun mæltist hvarvetna illa fyr-
ir. I „Norðurlandi" var afleiðingun-
um lýst á þami veg að prestsefhin
myndu „flýja með seglum og árum
undan skikkunarvaldi stiftsyfirvald-
anna“ og „laglegustu prestar, með
góða heilsu, á besta aldri, afsala sér
þeim prestaköllum, sem þeir eru
búnir að þjóna um nokkum tíma, þó
þeir eigi einskis annars úrkosta en
að fara í lélega vinnumennsku“. Þá
var enn mótmælt þeirri herfilegu
frelsisskerðingu að gera prestana að
ánauðugum þrælum yfirvaldanna og
sums staðar úti um land var undir-
skriftum safnað undir mótmæli og
bænaskrár er fóm í sömu átt. Varð
allt þetta til þess að málið var tekið
fyrir á Alþingi 1863 og nefnd kosin
til að fjalla um það undir forsæti
Péturs biskups. Skrifaði hann svo
nefndarálit, þar sem hann lagðist
eindregið gegn tilskipuninni um
skikkunarvald stiftsyfirvaldanna og
taldi það fara í bág við allt viðtekið
mannfrelsi. Þetta nefndarálit var
samþykkt af þinginu og sent kon-
ungi sem bænarskrá og var skipun-
arvaldinu aldrei beitt upp frá því.
Þó að þetta væri að vísu umfram
allt sigur fyrir Odd V. Gíslason, þá
var samt í raun réttri fyrir það girt að
hann mætti hugsa til prestskapar að
sinni eða meðan ekki væri fymt yfir
óhlýðni hans. í þess stað fór hann nú
utan og dvaldi um hríð í Englandi.
Nýjungar Odds
í lifrarbræðslu
Ekki fór hann samt þá ferð til að
leita sér aukinnar guðfræðimenntun-
ar, nema þá öðmm þræði. Höfuðtil-
gangurinn var að nema nýjar og
betri aðferðir við meðferð og
bræðslu lifrar, og eftir heimkomuna
reisti hann sér lifrarbræðsluhús með
fúllkomnari tækjum en hér höfðu
áður þekkst. Hafði hann síðan þessa
liffarbræðslu með höndum næstu ár-
in og náði starfræksla hans um öll
Suðumes. Fékk framleiðsla hans
brátt mikið orð á sig sem best má
marka afþví að árið 1866 hlaut hann
franskan heiðurspening fyrir
þorskalýsi til lækninga. Hafði Odd-
ur sent sýnishom þess á heimssýn-
ingu sem haldin var í Bologne-Sur-
Mer og hefur það mátt teljast athygl-
isverð ffamtakssemi í þá daga.
En lýsisbræðslan tók vitanlega að-
eins til vertíðarinnar. Þess utan var
Oddur leiðsögumaður ferðamanna á
sumrin, eins og áður er að vikið, en
stundaði kennslu á vetuma. Gaf
hann þá út Leiðarvísi í enskri tungu
(Rvík, 1863), sem er fýrsta ensku-
námsbókin sem hér hefúr verið
gerð. Einnig fór hann þessi árin iðu-
lega utan, til Bretlands, Þýskalands
og Frakklands, og dvaldi í Kaup-
mannahöfn vetur 1873-4. Framaðist
hann vel á þessum ferðum og fékk
við það meira heimsborgarasnið en
þá var títt, en allra manna ljúfastur
var hann í viðmóti, ekki síst við al-
þýðu manna, og skirrðist ekki við að
ganga að hverju verki sem var ef svo
bar undir. í Reykjavík naut hann líka
hins mesta álits og vinsælda. Þannig
hlaut hann hæsta atkvæðatölu við
bæjarstjómarkosningar 1871 og var
síðan endurkosinn, allt þar til að
hann fluttist úr bænum.
Þrátt fyrir margháttuð veraldleg
umsvif, sem sumra verður seinna
getið, var Oddur ekki enn orðinn
með öllu afhuga prestsþjónustu,
enda var hann „einkennilega sam-
settur maður, ákafamaður og brenn-
andi í andanum", eins og komist
hefúr verið að orði um hann. Sótti
hann nú um Lund í Borgarfirði og
tók prestsvígslu þangað haustið
1875, en þremur ámm seinna var
honum veittur Staður í Grindavík og
þjónaði hann því prestakalli fram til
1894, er hann tók sig upp og flutti til
Ameríku. Þetta tímabil er veiga-
mesti kaflinn i starfsferli hins
óvenjugáfaða hugsjónamanns.
Oddur V. Gíslason hafði frá
bemsku hneigst til sjómennsku og
þótti jafnan hinn mesti víkingur til
sæfara. Er ekki vafí á því að það er
nálægðin við sjóinn sem hefúr dreg-
ið hann til Grindavíkur, því að ekki
var þar til ijármuna að slægjast. Var
þetta í þá daga fátækt og lítið físki-
ver og stundaði sr. Oddur jafnan sjó
með prestskapnum og var afburða-
formaður, dugmikill og áræðinn. En
ekki lét hann sjósóknina bitna á
embættisverkunum og var ætíð til-
búinn að snúa heim úr róðri ef til
hans var leitað um embættisverk.
Var þá hvít voð breidd á þekju
prestssetursins og sást hún utan af
miðunum.
Forvígismaður
í slysavörnum
Sr. Oddur þótti mjög snjall ræðu-
maður, vel orði farinn og sérstaklega
bænheitur. Trúhneigð hans var djúp
og einlæg og hann var jafnan boðinn
og búinn til að leggja allt í sölumar
fyrir áhugamál sín. En framar öllu
öðm átti sjómannastéttin hug hans
og hjarta. Hann ferðaðist oftlega frá
einni verstöð til annarrar til að ræða
við sjómennina og búa í haginn fyr-
ir þá og af fátækt sinni gaf hann út
blöð og bæklinga til að berjast fyrir
hagsmunum þeirra og öryggi. Þann-
ig hélt hann í heilt ár úti mánaðarrit-
inu Sæbjörg, sem einkum fjallaði
um slysavamir og björgunarmál, en
hafði þá ekki bolmagn til að standa
lengur hjálparlaust undir kostnaðin-
um. Einnig skrifaði hann smárita-
safn um Fiskveiðimál og annað um
Líf og lífsvon sjómanna. Loks gaf
hann út á vegum ensks smáritafélags
nokkra bæklinga fyrir sjómenn um
kristileg efni og nefndi Hjálpræðis-
orð. En sr. Oddur lét ekki sitja við
orðin ein. Á sinn kostnað lét hann
gera fyrirmyndir að bárufleygum og
margs konar björgunartækjum öðr-
um og eitt sinn þegar óvenjutíð
manntjón höfðu orðið af bátum við
Faxaflóa gerði hann sér ferð til
Reykjavíkur og flutti „hvert erindið
af öðra hér í bæ til að brýna fyrir
mönnum hvað gera mætti og þyrfti
til að stemma stigu fyrir slíku eftir-
leiðis“. Tókst honum með óþreyt-
andi og brennandi málflutningi að
vekja sterka hreyfingu um slysa-
vamir og varð það m.a. til þess að
útgerðarmenn bundust samtökum
um að hafa jafnan við höndina lýsis-
forða í hveiju skipi til að verja það
áfollum í vondum sjó. Var talið að
þetta hefði á næstu árum bjargað
ófáum mannslífúm. Sitthvað annað,
sem hann barðist fýrir, svo sem sjó-
mannatryggingar, stéttarfélag sjó-
manna og sjómannaráð, þurfti enn
um langan aldur að bíða síns tíma.
Það er ömurlegt til þess að vita
hversu þessi eldheiti og ósíngjami
baráttumaður átti lítillar hjálpar að
vænta. Ýmsir urðu meira að segja til
að leggja stein i götu hans og því var
það ekki fyrst og ffemst af neinni
ævintýraþrá að sr. Oddur sótti um
lausn frá embætti og flutti i aðra
heimsálfú, þá kominn fast að sex-
tugu.
Prestur í Nýja íslandi
Við komuna til Ameríku gekk sr.
Oddur í þjónustu íslenskra safnaða í
Nýja íslandi og Selkirk og gegndi
prestembættum hjá þeim fram til
ársins 1903, er hann sagði skilið við
hið evangelísk-lútherska kirkjufélag
íslendinga. Honum fannst það sníða
sér of þröngan stakk, því að frelsið
var honum enn fýrir öllu og næstu
árin gerðist hann farandpredikari á
eigin spýtur. Einnig fékkst hann
þessi árin nokkuð við lækningar,
m.a. með handayfirlagningu og fýr-
irbænum, og þótti mönnum það vel
gefast, en lauk loks læknanámi á
gamals aldri eins og fýrr segir. Hann
andaðist í Winnipeg hinn 10. janúar
1911.