Tíminn - 09.06.1990, Síða 3

Laugardagur 9. júní 1990
HELGIN
11
Slíkt átti þó eftir að koma á daginn
fyrr en varði. Heima í Kirkjuvogi
stakk fólk saman neíjum um það að
hin unga heimasæta hefði í frammi
ýmsan viðbúnað er benti til þess að
hún gæti átt í vændum að fara fyrir-
varalítið að heiman. Þetta barst hús-
bændunum til eyma og þegar við
bættist orðrómur um það að Oddur
mundi enn hafa átt leynilega fúndi
með dóttur þeirra, þá hét Vilhjálmur
hinn ríki sjálfúm sér því að upp ffá
þessu skyldi hann hafa öruggar gæt-
ur á öllum ferðum hennar. Hann ætl-
aði ekki að eiga neitt á hættu.
Og þannig líða tímar fram. En sá
faðir er ekki til, jafnvel þó að hann
hafi auga á hverjum fingri, sem sér
til lengdar við ástfanginni dóttur ef
hún er staðráðin í að fá vilja sínum
framgengt. Auk þess hefúr bóndinn
í Kirkjuvogi mörgum störfum að
gegna, heima og heiman, og því get-
ur ekki hjá því farið að hann þurfi
öðru hverju að bregða sér bæjarleið.
Og þá er það nótt eina að áliðnu
hausti árið 1870 að hann kemur að
auðu rúmi Önnu, dóttur sinnar. Hún
er horfin að heiman og hefur tekið
með sér nauðsynlegan fatnað og
aðra þá gripi sem henni eru hug-
leiknastir. A samri stundu er sá
skuggi harms og trega fallinn yfir
hið auðuga heimili sem ekki víkur
þaðan framar.
Vilhjálmur hinn ríki Hákonarson
fer samt að öllu með gát og æðrast
hægt. Hann segir konu sinni hvemig
komið er en þau láta hjá líða að
vekja menn upp til að gera leit að
dótturinni. Bæði þykjast þau geta
farið nærri um hvað gerst hafi og
telja sér um leið trú um það að enn
muni þeim kleift að firra dóttur sína
því glapræði sem hún hefur stofnað
til.
Stórtíöindin
berast út
Og næsti dagur leiðir hið sanna í
ljós. Ungfrúin Anna Vilhjálmsdóttir
er komin til Reykjavíkur og er þá að
sinni ekki um annað rætt en þann
viðburð sem menn hafa fram til þess
tíma eignað þjóðsögunum einum:
Það heíúr verið framið brúðarrán!
Og það er meira að segja enginn
annar en candidatus theologiae
Oddur V. Gíslason sem á næturþeli
hefur numið á brott úr foreldrahús-
um sjálfa dóttur nafnkenndasta hér-
aðshöfðingjans á öllu Íslandi: Jafn-
ákjósanlegt umræðuefni hefúr ekki
borist á fjörur í manna minnum.
Hér er framar ekkert á huldu. Odd-
ur V. Gíslason heíúr að áliðnu
kvöldi komið með fylgdarmann og
hesta heim undir Kirkjuvog og þar
hefur Anna Vilhjálmsdóttir, hin ní-
tján vetra mær, komið til móts við
hann. í náttmyrkrinu fara þau síðan
sem leið liggur um Miðnesheiði og
ofan í Njarðvíkur, en þar bíður
þeirra teinæringur sem Oddur á
sjálfur. Þar leiðir hann heitmey sína
um borð, vindur hið bráðasta segl og
er kominn til Reykjavíkur í dögun.
Þessari ævintýrasiglingu undir
hauststjömum er þannig giftusam-

lega lokið en aldrei hefur veikara
fley haft innanborðs djarfmannlegri
vonir eða brothættari hamingju.
Að sjálfsögðu hugsuðu foreldrar
Önnu sér brátt til hreyfings. Var í
fyrstu gerður út leiðangur til að ná
fúndi hennar og fá hana til að hverfa
heim aftur, auk þess sem ýmsir
málsmetandi menn í Reykjavík voru
kvaddir til að tala um fyrir henni. En
allt kom fyrir ekki. Loks kom til um-
ræðu að taka fram fyrir hendur hinni
ungu konu með málsókn og lög-
regluvaldi, en þar sem almennings-
álitið reyndist draga svo eindregið
taum elskendanna var horfið frá því
ráði. Var þá ekki annar kostur en að
láta kyrrt liggja og vom þau Anna
og Oddur síðan hátíðlega gefin sam-
an á gamlárskvöld 1870.
Og ástin sigraði
Á öndverðu næsta hausti andaðist
Vilhjálmur hinn ríki í Kirkjuvogi og
var það mál manna að þar hefði
gengið til moldar hinn síðasti hér-
aðshöfðingi í fomum stíl. Ósigur
hans og uppreisn dótturinnar hefúr
lagst þungt á hann og var talið að
það hefði flýtt fyrir dauða hans. En
um það gat Anna ekki sakað sig.
Hún hafði aðhafst það eitt að gegna
kalli hjartans og átti upp frá því þær
skyldur einar við guð sinn og sam-
visku að reynast eiginmanni sínum
holl í lífí og dauða. Og þetta tókst
henni. Hún stóð við hlið hans og hélt
yfir honum vemdarhendi í hvers
konar þrengingum, allt frá því fyrsta
til hins síðasta, ól honum þrettán
mannvænleg böm og heyrðist aldrei
kveinka sér undan því að hafa af
fúsum vilja svipt sig því veraldar-
gengi sem hún virtist borin til. Einn-
ig í þessu sýndi það sig að hún var
kynþorinn kvistur stórbrotinnar ætt-
ar. En hitt er athyglisvert tákn þeirra
tíma að samtímis því sem Oddur V.
Gíslason varð eins konar þjóðhetja
af brúðarráni sínu, lá Anna Vil-
hjálmsdóttir tíðum undir ámæli fyrir
að hafa brotið af sér viðjar foreldra-
valdsins. Það er þó sönnu næst, að
þegar hún lagði upp í hina ævintýra-
Iegu nætursiglingu átti hún sjálf
mest í húfi. Hún hafði þar ein öllu að
tapa, ef illa tækist til, og áræði og
hetjuhugur hinnar komungu stúlku,
sem allt lagði í sölumar, ætti vissu-
lega að nægja til að halda nafni
hennar á lofti.
Allt þetta ber að sjónum deyjandi
manns sem veit að hann hefúr ekki
látið eftir sig nein þau varanleg af-
rek sem efni stóðu til og svarað gætu
til áhuga hans, ósérplægni og fóm-
arlundar. En nú, þegar hann horfir
hinsta sinni í augu ástvinu sinnar,
verður honum samt undarlega ljóst
að hann hefur í raun varðveitt það
sem er hverju heimsláni verðmæt-
ara, manngildi sitt og ósnortinn
æskudraum um hamingju og með þá
aleigu hjartans, hina sömu og forð-
um, mun hann innan stundar leggja
heill og óbugaður upp í síðústu og
mestu siglinguna.
Frásögn Tómasar Guðmundssonar.
Þó að kynlegt megi virðast var það
samt hvorki embættisrekstur sr.
Odds, eldleg hugkvæmni hans né
forysta í margháttuðum hugsjóna-
málum sem hann varð frægastur af
með samtíð sinni. Annað affek, enn
persónulegra, varð til þess, eins og
drepið var á í upphafi, að koma
nafni hans fyrirvaralaust á allra var-
ir og skipa honum ungum að aldri á
bekk með þeim ævintýrahetjum sem
ganga beina leið inn í þjóðsögumar.
Verður nú þessa einstæða atviks get-
ið.
Vilhjálmur hinn ríki
Um miðbik 18. aldar og fram yfir
1870 býr sá maður að Kirkjuvogi í
Höfnum suður sem Vilhjálmur heit-
ir Hákonarson, dannebrogsmaður að
nafnbót og kallaður hinn „riki“.
Hafði faðir hans og þeir ættmenn
fleiri öðlast sömu nafngift. Vil-
hjálmur bar ægishjálm yfir aðra út-
vegsbændur á sinni tíð, enda hinn
mesti höfðingi í sjón og raun, stór-
brotinn og rausnarlegur, svo að af
bar, en kunni vel mannaforráðum og
þekkti lítt til annars en að menn létu
að vilja hans. Hafði hann útveg mik-
inn en ekki þótti heiglum hent að
vera á skipum hans sökum kapp-
samlegrar sjósóknar, en sjálfur var
hann landfrægur sægarpur. Hafði
hann gerst formaður laust eftir ferm-
ingu og fylgdi honum slik gifta í
skipstjóminni sem öðmm störfum
að aldrei missti hann mann af skipi,
en bjargaði hins vegar fjölmörgum
úr sjávarháska. Þá var hann og hin
mesta forsjón fátæklinga og hafði
hann jafnan í fóstri margt umkomu-
lausra bama og gamalmenna, en sá
hafði einnig verið vandi foður hans.
Kvæntur var Vilhjálmur hinni mestu
höfðingskonu, Þómnni Brynjólfs-
dóttur, hálfsystur Helga G. Thordar-
sen biskups, og bar allt heimili
þeirra vott slíkrar rausnar og fýrir-
mennsku að leita verður í fomar
sögur að öðrum er þar standa fram-
ar. Ekki áttu þau hjón önnur böm
sem upp komust en dætur tvær,
Steinunni og Önnu. Þegar saga þessi
hefst var hin eldri þeirra, Steinunn,
gift merkisklerkinum sr. Sigurði Sí-
vertsen á Utskálum, en yngri systir-
in, Anna, sat þá enn ógefin í föður-
garði. Þótti ekki annar kvenkostur
álitlegri um suðurhluta landsins og
þó að víðar væri leitað.
En svo að komist verði að efninu er
þar til að taka að einhvetju sinni á
ámnum fyrir 1870 er báti ráðið til
hlunns fýrir framan Kirkjuvog og
gengur formaður til bæjar. Hann
gerir boð fyrir húsbóndann en sá
býður komumanni til stofu. Ræðast
þeir við nokkra stund og verða fljótt
ásáttir um viðskiptin.
Höfðingjadjarfur
gestur
Að sjálfsögðu er það engin nýlunda
Úr höfrium
þó að gest beri þama að garði því að
margir vegir liggja að Kirkjuvogi.
En af þessum vosklædda manni
starfar einhverjum ferskum andblæ
sem sópar öllum hversdagsleik burt
og þegar ungfrúin Anna, hin kom-
unga heimasæta, kemur inn til að
bera á borð fýrir gestinn, fer það
auðvitað ekki framhjá henni að sá
sem á hana horfir er af allt öðm
sauðahúsi en þeir jafnaldrar hans
sem venjulega búast sjóklæðum, en
þó miklast henni enn meir að gestur-
inn ræðir við föður hennar af slíkri
djörfúng og feimnisleysi sem væm
þeir jafningjar. Slíkt hefur aldrei
borið við fýrr i hennar eym, og um
sinn hefúr hún ekki ráðið við sig
hvort hún eigi að fýrirgefa það.
Annars ræðast þau tvö ekki neitt við
og eiga þess ekki heldur neinn kost.
Samt vill svo einkennilega til að
þegar gesturinn kveður nokkm
seinna er þeim báðum orðið ljóst að
fúndum þeirra muni oftar bera sam-
an. En þá er komið undir kvöld og
heimasætan horfir um stund út um
gluggann meðan svartur bátur hins
nýstárlega komumanns hverfúr und-
ir fullum seglum út í myrkrið.
Þessi gestur var Oddur V. Gíslason
og hafði hann komið til þess eins að
semja við útvegsbóndann í Kirkju-
vogi um bræðslu á þorskalifúr. En
þó að erindið hafi ekki verið róman-
tískara, mátti hinni ríklunduðu og
glæsilegu heimasætu vel verða star-
sýnt á hann. Honum hefur verið svo
lýst á þessu aldursskeiði að hann
hafi verið manna fríðastur sýnum,
djarfmannlegur og snarlegur,
íþróttamaður mikill og vaskur sund-
maður, gáfúlegur á yfirbragð og all-
ur hinn drengilegasti. Það má því
sæta nokkurri fúrðu að slíkur maður
skyldi kominn um þrítugt þegar
hann fýrst snýr hug sínum til
kvenna, svo að sögur fari af. I þess-
um efnum sem öðrum fór Oddur sín-
ar eigin leiðir.
En hvað sem því líður tók nú að
kvisast að hinn ungi lifrarbræðslu-
maður og guðffæðikandidat mundi
leggja oftar leið sína að Kirkjuvogi
en nauðsynlegt væri vegna atvinnu-
rekstrarins, enda hirti hann ekki allt-
af um að húsbóndinn væri endilega
heima, þá er hann kæmi. Rættist
þannig hugboð það sem þeim báð-
um, Oddi og heimasætunni, hafði
vitrast er hann var þar á ferð hið
fýrsta sinn. Kunni heimilisfólkið í
Kirkjuvogi sögur um það að Anna
væri gefin fýrir að ganga ein út sér
til hressingar í þann mund er Oddur
lyki heimsóknum sfnum, en fæstir
þorðu samt að ympra á því hverju
slíkt mátti sæta.
Hryggbrotið
Þetta varð þó heyrinkunnugt fýrr
en varði. Sú fregn barst út einn góð-
an veðurdag að Oddur V. Gíslason
hefði gengið á fund Vilhjálms
dannebrogsmanns í Kirkjuvogi og
beðið dóttur hans. Einnig fýlgdi það
sögunni að biðillinn hefði gengið
bónleiður af þeim fúndi. Af við-
brögðum heimasætunnar þótti sýnt
að ekki hefði ráðahagsins verið
synjað að hennar vilja og lék þeim,
er best kunnu skil á skapfestu henn-
ar, forvitni á að vita hvað næst
mundi gerast í þessu máli.
Nútímamenn kunna að furða sig á
því að ungur, glæsilegur og vel
menntaður maður skyldi þurfa að
sæta synjun á bónorði sem borið var
upp í fullu samráði við þá konu sem
hann var heitbundinn. En stórbónd-
inn í Kirkjuvogi og kona hans höfðu
sínar skoðanir á þeim málum. Þeim
hafði aldrei komið til hugar að aðrir
en þau sjálf ættu að skipa hjúskapa-
rörlögum dóttur sinnar og þau höfðu
sannarlega ætlað henni annað og
veglegra hlutskipti en giftast blásn-
auðum snikkarasyni og lýsis-
bræðslumanni sem þar að auki hafði
gert sig beran að þrjósku við biskup
landsins og stiftsyfirvöld. Og senni-
lega hafa þau líka virt hinum unga
manni það til ófýrirgefanlegs steig-
urlætis að hann skyldi dirfast að
leita hófanna hjá þeim um jafnfjar-
stæðan hlut sem þetta kvonfang var í
þeirra augum. En þó að undarlegt
megi virðast þá hugkvæmdist þeim
hins vegar ekki að hin ættstóra dótt-
ir kynni ekki aðeins að vera borin til
virðingar og veraldarauðs, heldur
einnig til þess ríkilætis skapsmuna ,
sem þau sjálf höfðu til að bera.
Á Sjómannadaginn
Sendum öllum íslenskum
sjómönnum árnaóaróskir

á hátíðisdegi þeirra.

&

m
M QAMRAMnc
SKIPADEILD
SAMBANDSINS
SAMBANDSHUSINU KIRKJUSANDI 105 REYKJAVÍK SiMI 91-698300