Tíminn - 30.06.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 30. júní 1990
HELGIN
11
óspillta siðgæðistilfinningu sem
meinar því að hylma yfir hryllilegu
afbroti. En hér stendur svo á, að
hveijum einum finnst nærri sér
höggvið. Það eru vinir og félagar,
sem hlut eiga að máli, og öllum
fmnst sýnilega vænt um þessar
ógæfusömu manneskjur, sem orðið
hafa hræðilegri ástriðu að leiksoppi.
Harmur þeirra kallar á dýpstu mann-
lega samúð, þó að hegðun þeirra veki
angur og óhug. Þess vegna er ekkert
fjarlægara þessu fólki en að kasta
steinum að tveim umkomulausum
bömum sem eiga sverð syndar og
dauða vofandi yfir höfði sér.
Það er presturinn sjálfur, sem er
meðal síðustu vitnanna í þessu þing-
haldi og ftamburður hans hefur einn-
ig á sér allan blæ varúðar og nær-
gætni. Hann segist ekki hafa veitt
háttum þeirra systkinanna mikla eft-
irtekt, enda hafi honum sýnst atlot
þeirra „líkari því sem gerist stundum
milli náskyldra, heldur en að þau
stæðu í sambandi við holdlegar íýsn-
ir, þrátt fýrir það að honum hafi fund-
ist leiðinlegt og smekklaust að sjá til
þeirra". Enn fremur álítur hann sig
hafa séð einhvem gildleika á Sól-
borgu, sem honum hafi ekki virst
með öllu venjulegur, en „tekur það
fram að hann beri mjög lítið skyn-
bragð á slika hluti“. Þó kveðst hann
eitt sinn hafa innt Bjöm Blöndal
lækni eftir því „hvort gildleiki á
kvenfólki líku þessu, gæti átt sér aðr-
ar orsakir en að konan væri þunguð,
og hafi læknirinn kveðið já við því“.
Enn tekur prestur ffam, að hann hafi
að ffumkvæði konu sinnar lagt fýrir
Siguijón á síðastliðnu sumri að gæta
siðsamlegra háttemis, og hafi hann
þá svarað þvi til, að allt væri „í sak-
leysi“ á milli þeirra systkinanna.
Loks kveðst prestur einnig hafa
heyrt, að móðir þeirra systkinanna,
Guðbjörg Bjamadóttir, þá til heimilis
að Garði, „hafi átt í fýrra að áminna
þau um að hneyksla ekki neinn með
atlotum sínum".
Framburður Sigurjóns
Meira hefur prestur ekki að leggja
til málanna að sinni, enda er dagur að
kveldi kominn — og þó ekki allur.
Uppi í baðstofu er Siguijón Einars-
son í þann mund að setjast að snæð-
ingi og hefur ekki enn þá yrt á neinn
mann, enda nýkominn frá fénu, sem
hann hefur staðið yfir ffá því i birt-
ingu og fram í myrkur. Ætla mætti að
slíkur maður væri hressingar þurfi,
en samt er honum nú ekki til setunn-
ar boðið. Réttvísin á vantalað við
hann, og föt hans, gaddfreðin, em
naumast tekin að þiðna, þegar hann
er sóttur til yfirheyrslu. Heimilisfólk-
ið, sem hann mætir á leiðinni, víkur
aldrei þessu vant úr vegi fýrir hon-
um, nemur staðar og stelst til að
horfa á eftir honum niðurlútu höfði,
svo sem eigi hann ekki afturkvæmt.
Og Siguijón Einarsson, 24 ára
vinnumaður, fær hvorki.glýju í augun
né lætur hugfallast, þó að hann sé
kominn undir smásjá réttvísinnar.
Hann er viðbúinn því að fýrra bragði,
að hver spumingin reki aðra, og er
furðulega var um sig. Þannig „neitar
hann ítrekað, að hann hafi nokkum
tíma, einslega eða í annarra augsýn,
aðhafst nokkuð það við systur sína,
sem hann hafi álitið hneykslanlegt“.
Hann neitar því eindregið að hafa
„nokkum tíma genið í eina sæng með
hálfsystur sinni, hvorki dag né nótt“.
Aðspurður hveður hann Sólborgu
hafa sagt sér, að gildleiki hennar á
næstliðnu sumri hafi stafað af veik-
indum, og bæði hafi hún sjálf leitað
læknisráða við þeim og hann sótt
meðöl handa henni. í síðara réttar-
haldi er þetta hvort tveggja staðfest
af lækni þeim, er hlut á að máli.
Þannig rekur hvorki né gengur. Sú
sögn hefur síðar orðið til, að setu-
dómarinn hafi loks beitt ákærða sér-
stöku bragði til að vinna bug á hon-
um. Hann á að hafa skýrt honum svo
ffá, að fýrir lægi í réttinum ffá hendi
systur hans skýlaus játning allra sak-
argifta, og hafi honum þá verið öllum
lokið. En hvorki ber réttarbókin
nokkuð það með sér, er renni stoðum
undir þessa þjóðsögu, né er setudóm-
arinn heldur líklegur til að hafa við-
haft svo vafasama aðferð, m.a. fýrir
þá sök að hann þurfti hennar alls ekki
við. Þær æmu líkur, sem fram vom
komnar í fýrri vitnaleiðslum, máttu
vissulega teljast nægilega sterkar til
að koma sakbomingi á kné, enda
reyndist það svo. Það er einmitt þeg-
ar dómarinn, seint og um síðir, hefur
lesið fýrir honum samhljóða ffam-
burð vitnanna, að allt viðnám hans
þrýtur. Á samri stund er hann aftur
orðinn það, sem hann í reyndinni hef-
ur jafnan verið innst inni, óharðnað
og umkomulaust ungmenni, ánetjað-
ur örlögum, sem tekið hafa af honum
ráðin og vaxið honum yfir höfuð.
Fyrir því játar hann nú, fúslega og af-
dráttarlaust, öllum sakargiftum sem
hann er borinn.
Þannig ráðast mannleg afdrif, hin
stærstu og afdrifaríkustu, á skammri
stundu og komast meira að segja fýr-
ir í nokkmm línum, skráðum í þing-
bók. Og þá er tólfti dagur janúarmán-
aðar árið 1893 að kvöldi kominn. Það
verður ekki af fleiri yfirheyrslu að
sinni, en áður en dómarinn lokar að
fullu réttarbókinni, kveður hann upp
varðhaldsúrsícurð á hendur hinum
brotlegu systkinum og skipar fýrir
um gæslu þeirra, hvors um sig, þar til
öðruvísi verður ákveðið. Og erum
við þá aftur stödd við lok frásagnar-
innar í síðasta þætti, þar sem numið
var staðar við neyðaróp ofan úr bað-
stofulofti.
Allt fram til þessa hefur réttarbókin
verið skráð með hinni glæsilegu og
sviphreinu rithendi Einars Bene-
diktssonar, og næsta dag, hinn 13.
janúar að morgni, er það enn sama
höndin, sem heldur á pennanum, en
að þessu sinni er skriftinni brugðið.
Það leynir sér varla, að eitthvað það
hefur borið við hina síðustu nótt, sem
hinn ungi dómari hefur tekið nærri
sér, enda er þess ekki langt að leita ef
skyggnst er í réttarbókina. En þá er
einnig um leið fengin skýring á hinu
sára og nístandi neyðarópi. Það kem-
ur sem sé í ljós, að þennan dag hefur
rétturinn verið settur „til þess að
halda rannsókn um dauða hinnar
ákærðu, Sólborgar Jónsdóttur“.
Systkin sett
í varðhald
Að upphafi þessarar rannsóknar
hefur dómarinn bókað ítarlega
skýrslu um ýmis atriði er varða af-
skipti hans af málinu. Má ætla, að
hann geri það til að firra sig hugsan-
legum vítum fýrir meðferð sína á
því, og virðist jafhvel fullviðkvæmur
í þessu efni, þar eð ekki verður séð
að hann hafi þar í nokkru tilliti hagað
sér öðruvísi en hver annar háttvís og
samviskusamur dómari mundi hafa
gert. M.a. ræðir hann allítarlega um
þann viðbúnað, sem hafður hafi ver-
ið um gæslu fanganna, og segir í
framhaldi af því: „Hinn ákærði var
látinn sitja á baðstofulofti hjá fólkinu
og karlmaður látinn hafa gæslu á
honum. Hin ákærða var látin fara inn
í herbergi sér, í norðurenda hússins,
og var sömuleiðis fullorðinn karl-
maður inni hjá henni til þess að gæta
að, hvað hún aðhefðist. Öðruvísi var
ekki hægt að ffamkvæma gæsluna,
þar að öll herbergi niðri í húsinu
voru köld. Hinn setti prófdómari
rannsakaði sjálfur vasa hinna ákærðu
og tók úr þeim það, sem hann áleit
hugsanlegt, að þau gætu farið sér að
voða með. Hjá hinni ákærðu fannst
aðeins stór lykill, sem hún hafði í
vasa sínum, og var hann tekinn og
geymdur. Hin ákærða var mjög róleg
að sjá, og fannst hinum setta próf-
dómara því eigi ástæða til þess að
Iáta hana hafa fataskipti eða rann-
saka ítarlega ytri klæðnað hennar,
hvorki eftir því sem á stóð, né heldur
eftir þeirri venju, sem honum er
kunnugt um í slíkum tilfellum hér á
landi, þar sem menn eru settir fastir
fýrst um sinn á sveitabæjum; en
nokkru eftir að hún var komin inn í
hið sérstaka herbergi, beiddist hún
þess, að búið yrði um sig, þar eð hún
gjaman vildi leggja sig út af. Það var
bráðlega gjört, og gekk hún síðan til
sængur...“
„í einhverju
dauðalíku ástandi"
Við þessa greinargerð má enn bæta
einu atriði, þó að í réttarbókinni sé
ekki vikið að því fýrr en siðar. Á vist
með Sólborgu var dóttir hennar, Anna
Ámadóttir, fjögurra ára gömul, og
hafði hún eignast hana áður en hún
kom að Svalbarði. Hafði hún mikið
dálæti á telpunni og lét hana jafnan
sofa fýrir ofan sig í rúminu. Nú var
hins vegar þeirri venju bragðið — í
fýrsta sinn. Það þótti ekki hættandi á
að leyfa brotlegri móður þann munað
að hafa bam sitt hjá sér þá löngu nótt,
sem nú mundi fýrir hendi, og að boði
réttarins var það tekið úr fangi hennar.
Svo verður allt hljótt um stund. En
við fýrstu kvalaveinin úr norðurhús-
inu, þessi angistaróp, sem eiga fýrir
sér að bergmála ævilangt í hlustum
þeirra, sem heyrðu, bregður dómar-
inn við fýrstur manna og gengur á
hljóðið — inn til Sólborgar. Jafn-
snemma skipar hann svo fýrir, að
Iæknir skuli tafarlaust sóttur, en hann
á heima á næsta bæ.
Um stund stendur Einar Benedikts-
son við beð hinnar sakbomu konu. Ef
til vill verður hinum ekki þegar ljóst,
hvers kyns sú alvara er, sem þama er
á ferðum, en allt að einu skynjar
hann, að hér er mikil barátta háð í
vamarlausri mannssál. Honum líst
svo, eftir því sem greint er frá í réttar-
skýrslunni, að hin ákærða hafi fengið
„ákafan krampagrát", og fýrir því
tekur hann nú skjóta ákvörðun. Hann
sækir litlu telpuna ffarn á baðstofu-
loftið og spyr móðurina, „hvort hún
vilji sjá bamið hjá sér, þar eð honum
hugkvæmdist, að orsökin gæti verið
hryggð yfir því, að bamið var tekið
ffá henni.“
Móðirin ansar þessu ekki neinu, og
kannske er þegar af henni dregið
meira en svo, að hún megi svara. En
hvað úr hveiju taka samt kvalaópin
að stillast, og gengur þá Einar Bene-
diktsson aftur frá. Hann ætlar að bíða
læknisins frammi, en honum verður
ekki rótt, og lítur hann þá aftur inn í
herbergið. Þá heyrist þar ekki framar
nein stuna, og gæslumaður hefúr orð
á því, að svefnmók muni hafa sigið á
Sólborgu. Á hinn bóginn sýnist Ein-
ari ekki betur en hún sé örend, eða að
minnsta kosti „í einhverju dauðalíku
ástandi".
Glas meö strykníni
Þessa stundina er heimilið að Sval-
barði orðið líkast kirkjugarði sem rís.
Tíðindin, sem gerst hafa á norður-
loftinu, berast orðalaust frá manni til
manns og fýlla hugskot fólksins
hrollköldu andrúmslofti dauðans,
hins dularfúlla og óvænta næturgests.
Aðeins ein sál á heimilinu nýtur
þeirrar náðar að vera horfin á vit
líknsamrar gleymsku. Það er lítil,
umkomulaus telpa, sem hefur grátið
sig í svefn og hefúr ekki ennþá neitt
hugboð um, að mennimir og dauðinn
hafa tekið móður hennar ffá henni að
fullu og öllu. Hvers vegna þurfa
dómar heimsins að hiha þyngst þá
sem enga eiga sökina?
Og hvað getur fólkið tekið til
bragðs? Það á einskis annars kost en
að bíða átekta, skima og hlusta.
Dómarinn einn hefur sinnu á að láta
hendur standa fram úr ermum. Hann
sendir eftir köldu vatni, sem síðan er
látið dijúpa „á enni og bijóst hinnar
ákærðu“. Önnur úrræði til bjargar era
þama ekki tiltæk, enda skiptir það
minnstu, því að í þessum svifum er
læknirinn kominn. Hann heldur Iífg-
unartilraunum áfram um stund, en
þær bera ekki árangur. Þá er ekki
annað að gera en að fela tveim mönn-
um að vaka yfir líkinu um nóttina og
segja til, „ef lífsmarks yrði vart“.
Á sama tíma er nákvæm leit gerð í
herberginu. Árangur hennar er ekki
fýrirferðarmikill, en samt finnst
þama hjá rúminu litið glas með leif-
um af hvítu dufti. Læknirinn hefúr
engin tök á að sannprófa, hvað þetta
er, en álítur, að það muni vera strykn-
ín.
Þetta reynist rétt. Við yfirheyrslu
daginn eftir sýnir dómarinn hinum
ákærða glasið, og kannast hann þá
þegar í stað við það. Um leið fæst
einnig úr því skorið, hvemig lykill-
inn stóri, sem daginn áður var tckinn
úr vasa ákærðu, er til kominn. Sigur-
jóni segist svo ffá, að hann hafi fýrir
ári fengist við tófúeyðingu að beiðni
húsbónda síns, og hafi hann nota
stryknín til þeirra hluta. Kveður hann
leifamar af eitrinu hafa orðið eftir í
sínum fóram, og hafi hann geymt
glasið í læstri kistu, sem hann átti, og
systir hans hafði einnig aðgang að.
Hann fullyrðir, að sér hafi með öllu
verið ókunnug sú ákvörðun systur
sinnar að nálgast eitrið, og þvi síður
hafi hann nokkra sinni reynt að telja
hana á að fýrirfara sér. Þvert á móti
tekur hann fram, að Sólborg hafi oft-
ar en einu sinni verið að því komin að
láta hugfallast og haft þá sjálfsmorð á
orði, en hann hafi í hvert skipti gert
sér ýtrasta far um að telja henni hug-
hvarf og fá hana ofan af slíku áformi.
Um þetta er ákærður vitanlega einn
til frásagnar, en þar eð ekkert kemur
fram, er mæli gegn þessari staðhæf-
ingu, verður henni ekki heldur
hrandið.
Annars er þetta strangt og hrollvekj-
andi réttarhald. Við hlið ákærða í
þingstofúnni hefúr líki systur hans
verið komið fýrir á fjölum, og þar
hvílir hún allan þann tíma sem yfir-
heyrslumar fara fram, „litverp við
línið bleikt". Þetta er þöguit vitni,
sem ekki verður lengur kallað til
saka, en virðist samt hlusta eftir
hveiju orði, sem þama er sagt. I þetta
sinn fýllir Sólborg Jónsdóttir her-
bergið framandlegum andblæ; hún er
gestur úr dánarheimum og þess
vegna vekur návist hennar ótta-
blandna lotningu. Þó að undarlegt
megi virðast, veitist flestum örðugra
að bera ljúgvitni í nærvera dáinna
manna en lifandi.
En reyndar hefúr ákærði engu að
leyna úr því sem komið er, og
kannske er honum einmitt nokkur
fróun í því að tjá hug sinn. Það léttir á
hjartanu, jafnvel þó að það kosti hann
að sakfella sjálfan sig. Hann víkur að
því, hversu sér hafi orðið mikil við-
brigði að fá að njóta ástúðlegrar um-
önnunar systur sinnar, eftir að hafa
alist upp á hrakningi og verið mestan
hluta ævinnar með vandalausu fólki,
og lýsir því enn ffemur, hversu hann
hafi borið „þungt geð“ allt frá þeirri
stund er samvistir þeirra systkinanna
tóku hina hryggilegu stefnu, þó að
hann hafi varast að láta mikið bera á
hugarkvöl sinni. Kveðst hann allt
fram á þennan dag hafa verið haldinn
„hryllingartilfinningu yfir afbrotum
sínum og iðran yfir því, að þetta
skyldi ske, þrátt fýrir það þó að hann
ekki hefði getað hætt við ásetning
sinn“. Stingur framburður hans allur
mjög í stúf við frásagnir í sumum
samtíðarblöðum, sem gerðu sér tíð-
rætt um, að Sigurjón hafi tekið frá-
falli systur sinnar og afbroti þeirra
beggja með kuldalegu kæraleysi.
Virðist slík sakargift ekki hafa við
neitt að styðjast.
Barnslíkið
í fjárbyrginu
I þessu réttarhaldi er Sigurjón
spurður nánar um ýmis atriði, er
snerta bam þeirra Sólborgar, fæðingu
þess og dauða, en þá kemur það
reyndar i ljós að hann er alls óffóður
um sitthvað, er þar skiptir mestu
máli.
Er hugsanlegt, eftir allt það, sem á
dagana hefúr drifið, að blygðunar-
kennd hafi affrað þeim systkinum frá
því að ræða þessi hörmulegu mál sín
á milli?
Það er seinna þeruian dag, að Sigur-
jón Einarsson á í síðasta sinn erindi
til íjárhúsanna á Svalbarði, og aldrei
þessu vant er hann í nýstárlegri fýlgd,
þar sem m.a. má líta sýslumann og
lækni. Það era samt ekki þessir fýrir-
menn, sem nú ráða ferðinni, heldur
þvert á móti sá maður, sem þama er
umkomulausastur allra, sjálfúr
gæslufanginn, og að hans dæmi nem-
ur loks þessi sundurleiti hópur staðar
í kuldalegu fjárbyrgi niður undir sjó.
Þama hefúr sverðinum nýlega verið
rótað, og nú, þegar grafið hefúr verið
álnardjúpt ofan í frosna moldina,
kemur í leitimar lítið bamslík, vafið í
fátæklegar flíkur sem gera ekki betur
en að hylja nekt þess.
Og aftur halda mcnn heim á prests-
setrið — þögull hópur í grárri síðdeg-
isskímu. Seinna cra lík beggja, móð-
ur og bams, krafin af lækninum.
Hann úrskurðar, að móðirin hafi lát-
ist af eitri, en dánarorsök bamsins sé
köfnun. Og verður ekki meira aðhafst
þann dag, en þá verða þau tvö, bam
og móðir, ekki ffamar aðskilin. Dóm-
arinn mikli, sem engu verður leynd-
ur, hefur af mildi sinni leitt þau sam-
an og nú hvíla þau aftur undir einu
líni og hlið við hlið — í skjóli dauð-
ans.
En næsta morgun er hinn ungi rann-
sóknardómari árla á fótum og nú
leiðir hann það ferðbúinn sjónum,
hvemig hin mjallstorknu víðemi
brjótast hægt og öragglega undan
þungu næturfargi skammdegisins,
uns þau risa við stálgráan himin í
hvítri og hrikalegri vetrardýrð.
Landið allt er á heimleið, eins og
hann er sjálfúr, heim til nýs dags að
afstaðinni örlaganótt, því að enn er
það lífið, sem til allrar hamingju á
brýnast erindi við Einar Benedikts-
son. Kannske hefur honum aldrei
orðið það jafnljóst og á þessari
stund, og þó mun hann engu að síður
skynja, löngu áður en ferjan verður
kölluð yfir Jökulsá, að engin mann-
leg sál fær flúið vettvang harms og
dauða án þess að taka með sér þau
örlög, sýnileg eða ósýnileg, sem þar
hafa átt sér stað í návist hennar, og
hún má jafnvel vera við því búin að
standa skil á þeim öilum í þann
mund sem komið er að hinsta ferju-
stað.
(Frásögn Tómasar Guðmundssonar)
Héðinshöfði. Hér dvaldist Einar með Benedikt Sveinssyni, föður sínum, nýkominn ffá námi.