Tíminn - 10.08.1990, Blaðsíða 7

Föstudágur 1Ó. ágúst 1990
Tíminn 7
Siglaugur Brynleifsson:
Sljóvgun hugsunarinnar
Alain Finkielkraut: The Undoing of
Thought
Translated by Dennis O’Keeffe. The
Claridge Press 1988.
Bókin heitir á frönsku „La Défaite
de la Pensée" og vakti strax mikla
eftirtekt, var talin vera af svipuðum
toga og hin kunna bók Allans Blo-
oms, „The Closing of the American
Mind“. Bók Blooms er bundin lok-
un bandarískrar meðvitundar og er
tengd vissum menningarheimi, en
bók Finkielkrauts er almennari
ádeila á og útlistun á margvislegum
einkennum og steínum nútímans.
Höfundurinn ræðir um hugtakið
menning eða kultur og merkingu
þess. Inntak og undirstaða menn-
ingar er hugsunin. Þar á hann við
hina vestrænu menningu sem bygg-
ir á arfleifð Grikkja, Rómveija,
kristninnar í formi evrópsks húm-
anisma og mannréttinda. Höfund-
urinn fjallar fyrst um bók Benda,
„La trahison de clercs“, eða „Svik
menningarvitanna", svik mennta-
mannanna, sem kom út 1927. Bók
þessi var árás á andhúmanismann
eins og hann birtist skýrast f kenn-
ingum Nietzsches, Bergsons og
Sorels. Hugmyndin um „hið góða
líf‘, um hið góða, sanna og fagra og
samkomulag byggt á rökræðum,
þ.e. hugsun, var að dómi Benda
vikið til hliðar og krafan um til-
verurétt dulvitundar, tilfinninga
runninna úr þjóðdjúpinu eða þjóð-
arsálinni, varð stefhumarkandi
bæði í listum og pólitík. Þessar
kenningar voru ættaðar frá Herder.
Menning hverrar þjóðar og hvers
hóps voru jafngildar og sannari en
samevrópskur húmanismi. Fram að
dögum rómantikurinnar varð
menningarlegur margbreytileiki að
aðlagast almennt viðurkenndum al-
þjóðlegum (evrópskum) menning-
argildum. Frönsku heimspeking-
amir og baráttumenn upplýsingar-
innar lögðu höfuðáhersluna á þessi
gildi. Skynsemin skyldi rikja.
Skynsemisstefhan óð út í forað á
árum frönsku stjómarbyltingarinn-
ar, en menntastefha 19. aldar var
ennþá reist á húmanismanum, þrátt
fyrir stöðuga ásókn arftaka róman-
tíkeranna. Benda álítur, að þátta-
skilin hafi orðið skömmu fyrir síð-
ustu aldamót, þá er tekið að „tala
um mannkynið í fleirtölu" eins og
Höfundurinn telur að
meginmunurinn á við-
horfum til menningar sé
fólginn í áherslunni á
skiljanlegri málnotkun
og hinu frumstæða
öskri popps og rokks.
„... Einstaklingurinn er
nauðugur viljugur bund-
inn hópnum og hópefl-
inu, honum er bannað
að verða sjálfum sér lík-
ur, bannað að efast um
ágæti hópsins, skyn-
semi verður bannorð og
allur efi um ágæti
ástandsins varðar
bannfæringu. Afþrey-
ingariðnaðurinn mokar
ruslinu yfir sljóan söfn-
uðinn sem hrærist í
svartnætti ofstækisins í
gervi afskræmdrar
mennsku.“
Finkielkraut orðar það. Höfundur
rekur uppkomu þjóðemishyggjunn-
ar, sósíal-darvinismans, og afleið-
ingamar f margvíslegum myndum.
Þjóðtungan mótaði hverja þjóð, að
skoðun de Maistre, og var jafhframt
réttlæting hverrar þjóðar. Húman-
istar vom sama sinnis og töldu að
þjóðleg menning og alþjóðlegur
húmanismi yrði að fara saman. En
þjóðemishyggjan gekk lengra, al-
mannaheill þjóðarinnar var sett ofar
rétti hvers einstaklings og „mann-
kynið skiptist upp í ótal þjóðir og
kynþætti". Með því að afheita ein-
staklingsréttinum varð jarðvegur
fyrir hið algjöra rikisvald og rétt-
læting þjóðarréttar ummyndaðist í
þjóðrembu „sem leiddi til hins al-
gjöra striðs".
Höfundurinn rekur síðan hrun
húmanískrar viðmiðunar og afneit-
un hugtaksins menning í húmanísk-
um skilningi. Eitt verk, ljóð, högg-
mynd og málverk og hljómverk er
öðm betra. Sónötur Beethovens em
gildismeiri verk en hljómur popps-
ins, ljóð Snorra Hjartarsonar em
allt annars eðlis og af öðram heimi
en samsetningur leirhnoðara og
þess sem stundum er nefht „nútíma
ljóðlist, sem höfðar til nútíma
fólks". „Sullum bull síbemskunn-
ar“ er ekki „menning". En ríkjandi
stefnur í menningarefnum telja, að
allar tjáningar séu jafh góðar, hafi
jafnt gildi og séu jafnréttlætanlegar.
Þegar komið er að þessum punkti
blasir afmenningin við, að dómi
Finkielkrauts. Útþynning menning-
arinnar, slepjulegt narsissískt gutl
og forsendan, málkenndin, þar með
hmnin. Vandað mál og götumál á
sama rétt. Þar með er hið almenna
samkomulag um sameiginlegt mál-
far samfélagsins hmnið og sundr-
ung þjóðtungunnar viðurkennd.
Menn skilja ekki lengur hver annan
og orðin hafa mismunandi merk-
ingar.
Einstaklingamir skiptast upp í
hópa, þar sem hver hópur telur sig
búa að eigin „menningu“. Fjöl-
breytnin er einstök, en efni „menn-
ingarverðmætanna“ er miðað við
kröfu hvers hóps um afþreyingu.
Seljendur „menningar", mynd-
banda, spólna og allskonar mynd-
efnis, móta smekkinn og skólakerf-
ið aðlagar sig rikjandi nútímakröf-
um.
Höfundurinn telur að meginmun-
urinn á viðhorfum til menningar sé
fólginn i áherslunni á skiljanlegri
málnotkun og hinu frumstæða öskri
popps og rokks. Svo sem kunnugt
er, er málsviðið bundið vinstri
helmingi heilabúsins og með
sljóvgun þess hrakar allri málkennd
og önnur svið þar sem hljóð og
rytmi eiga sér upphaf verða ráð-
andi. Á þennan hátt ná frumstæðari
eiginleikar valdi á allri tjáningu og
þar með hrömun allrar hugsunar.
Hljóð dýrheima sigra siðmenning-
una. I lokaþætti bókarinnar segir:
„Þannig sigrar barbarisminn alla
menningarviðleitni, skuggi radda-
skapar og jafhffamt idiotískrar sí-
bemsku færist yfir mannheima.
Einstaklingurinn er nauðugur vilj-
ugur bundinn hópnum og hópefl-
inu, honum er bannað að verða
sjálfum sér líkur, bannað að efast
um ágæti hópsins, skynsemi verður
bannorð og allur efi um ágæti
ástandsins varðar bannfæringu. Af-
þreyingariðnaðurinn mokar mslinu
yfir sljóan söfnuðinn sem hrærist i
svartnætti ofstækisins í gervi af-
skræmdrar mennsku."
Þótt þetta rit sé aðeins 132 blaðsíð-
ur, þá tekst höfundi að útlista
ískyggilegustu einkenni þeirra
breytinga sem em að gerast um all-
an heim. Mörgum munu þykja
skoðanir höfundar heldur neikvæð-
ar og hafa verður í huga að hann
skrifar bók sína fyrir þá óvæntu at-
burði, sem áttu sér stað á síðasta
misseri. Hið óvænta getur gerst,
sem er að álögum afmenningarinn-
ar létti og útþynningaröflm gufi
upp. En til þess að slikt gerist,
verða menn að átta sig á ástandinu
og skilja eðli ófreskjunnar, sem þol-
ir ekki og getur ekki notið fegurðar
heimsins, né hins sanna. Milton
lýsir þeirri ófijóu og heiptarfullu
óffeskju í Paradísarmissi:
Það kvaldi fet hans
at þvi sinni
með þess sárara
sviða logi
sem fleira fagurt
ok fagnaðarvert
bar fyrir Bölverk
bannat honum.
(Þýðing Jóns Þorlákssonar)
Finkielkraut er málsvari þeirra al-
mennt viðurkenndu hugmynda evr-
ópsks húmanisma um mennsk rétt-
indi og reisn og rit hans er aðvöran
um aðferðir þeirra afla, sem vinna
ósleitilega að sljóvgun manneskj-
unnar, fyrst og ffemst með útþynn-
ingu tungu og þar með hugsunar,
afla, sem einangra einstaklinginn
og loka hann af í þröngsýni nesja-
mennskunnar, sem kyndir undir
hatri og öfúnd og andlegri forpok-
un.
■■
UR VIÐSKIPTALIFINU
Rizk al beliq
Einkavæðmg var hafin í Túnis 1986
en síðan hefur gengi túnisks dínars
verið fellt í áföngum um 40%. Hefur
hún gengið nokkm hægar ffam en til
stóð. Því ollu þurrkar 1987, 1988 og
1989 og versta engisprettna-plágan í
30 ár. Átti ríkið 1988 293 fýrirtæki að
öllum eða nokkrum hluta. Lögðu þau
til 28% af vergri landsframleiðslu,
30% fjárfestingar og 66% útflutn-
ings. Erlendar skuldir þeirra vom 1,7
milljarðar sterlingspunda (eða 47%
allra útlendra skulda Túnis). Greiddu
þau fjórðung fastra launa, og vom
þau að meðaltali tvöfalt hærri
landsmeðaltali.
Einkavæðingin er að nokkm fyrir
tilstuðlan útlendra lánastofhana, en
að nokkm er við borið hirðuleysi um
almanna eigur, rizk al beliq. Á með-
al einkavæddra fyrirtækja era: 15
hótel, sem verið höfðu í eigu Société
Hoteliére et Touristique. — Vefhað-
arverksmiðjan Sitex var seld með til-
stuðningi IFC, dótturstofnun Al-
þjóðabankans, sem á nú 10% hluta-
flár hennar, en 30% hlutafjár keypti
Stusid, banki í eigu aðila í Túnis og
Saudi-Arabíu. Kanadísk vefnaðar-
verksmiðja, Dominion Textiles, sem
haföi 1980 tekið að sér tæknilega til-
sögn í verksmiðjunni, hefur í áföng-
um keypt í henni hlutafé, úr 15% upp
í 44%, og markaðssetur allan denim-
dúk, sem verksmiðjan selur til út-
landa. Loks keypti starfsfólk 15%
hlutafjárins með hjálp IFC. Og unnið
er að sölu annarra vefnaðarverk-
smiðja í eigu ríkisins, Tissmok,
Somotex og Siter. — Hlutabréf
málmboxagerðar, Stumetal, vom seld
á kauphöllinni (en um aðrar sölur
hefur verið samið milli ríkisins og
kaupenda). — Marmaranáman Thala
var seld á 100.000 TD, en ffá 1986
hefur vinnsla í henni sjöfaldast og
starfslið þrefaldast. — Timbur-inn-
flutningsfélag, Tunisie Bois, var selt
á 3,5 milljónir TD, búðakeðja,
Comptoir Sfaxien, á 2,7 milljónir
TD.
Loks hefúr eitt stórt rikisfýrirtæki
verið leyst upp, STIA, bílasamsetn-
ingarsmiðja, en 2.200 starfsmönnum
hennar vom tryggðar launagreiðslur
ffam til endurráðningar.
Flæðir Pilsner Uralt vestur
á bóginn?
Ölgerðin í Pilsen í Tékkóslóvakíu,
sem gert hefúr garðinn ffægan, var
stofhuð 1842 við sammna nokkurra
bmgghúsa í bænum. Hið „botn-geij-
aða“ öl hennar, tært, lítið eitt biturt,
varð brátt stælt um alla álfúna, og
„ný“ öltegund við það kennd. Lóð öl-
gerðarinnar er 52 hektarar, en bmgg-
húsin fomleg. Árleg framleiðsla er
40 milljónir gallóna, og fer þriðjung-
ur hennar til útlanda.
Þótt útlendir aðilar hafi gert álitleg
boð í ölgerðina, mun ekki í ráði að
selja hana. En hún hyggur á aukinn
útflutnmg og hyggur gott til mark-
aðsglóðarinnar á Vesturlöndum, víð-
ar en í Áfengis- og tóbaksverslunum
ríkisins.
Stígandi
Samfellingar á meðal
bandarískra flugfélaga
Financial Times vék 18. júní 1990
að afleiðingum afháms sérleyfa á
flugleiðum í Bandaríkjunum: ,Erá
því að lög um afnám leyfa til áætlun-
arflugs á innlendum flugleiðum tóku
gildi 1978 hafa liðlega 200 flugfélög
lagt upp laupana eða orðið risum að
bráð. Ari áður vom 63% allra far-
þegaflutninga þeirra i höndum fimm
stærstu flugfélaganna. En lögin hafa
ekki dregið úr samþjöppun í banda-
riskum flugrekstri. Fimm stærstu
flugfélögin hafa nú með höndum
meira en 70% farþegaflutnúiga og
hafa búið um sig á helstu flugvöllum.
í þessu tilliti haföi niðurfelling sér-
leyfa á flugleiðum ekki tilætluð áhrif,
vegna þess að hana bar upp á tilslök-
un ríkisstjómar Reagans á eftirliti
með auðhringum og samfellingu fýr-
irtækja. Flugfélög, sem vængjatök-
um höfðu náð, gátu þannig neytt afls-
munar til að vemda aðstöðu sína og
til að hindra að nýir aðilar byðu þeim
birgmn.“ Stígandi