Tíminn - 06.09.1990, Blaðsíða 18

18 Tíminn
Fimmtudagur 6. september 1990
MINNING
Leifur Asgeirsson
Fæddur 25. raaí 1903
Dáinn 18. ágúst 1990
Hann var fæddur og upp alinn á
Reykjum í Lundarreykjadal, sonur
hjónanna Ásgeirs Sigurðssonar og
Ingunnar Daníelsdóttur. Hann var
næstelstur fimm gáfumikilla bræðra,
litlu eldri var Magnús, hinn ágæti
ljóðaþýðandi og rithöfúndur.
Þá var nú ekki sjálfgefið að fátækir
sveitapiltar, þótt efnilegir væru,
fengju að ganga menntaveginn. En
þegar Leifur var kominn yfir tvítugt
tók hann að lesa undir stúdentspróf
utanskóla, aðallega með hjálp móður
sinnar sem hafði lokið kennaraprófi
frá Flensborg og fengist við ung-
mennaffæðslu á yngri árum. Lauk
Leifur síðan stúdentsprófi ffá
Menntaskólanum í Reykjavík vorið
1927. Heyrt hef ég sagt, sem ekki er
ólíklegt, að þessi sjálflærði sveita-
piltur hafi vakið fúrðu og aðdáun
stærðffæðikennarans, Ólafs Daníels-
sonar. Hann hélt síðan utan til stærð-
fræðináms í Göttingen í Þýskalandi,
sem í þá daga var eitt ffemsta stærð-
ffæðisetur veraldar og lauk þaðan
doktorsprófí 1933.
Þessum bráðgáfaða og hugfijóa
unga stærðffæðingi hefðu án efa
staðið leiðir opnar til vísindastarfa á
erlendum vettvangi. En hugur hans
stefhdi heim til ættjarðarinnar, enda
hafði þróun stjómmála í Þýskalandi
þá tekið þá stefhu sem honum mundi
lítt að skapi. En heima á Fróni beið
unnusta hans, Hrefna, dóttir Kol-
beins Þorsteinssonar, hins kunna
skipstjóra í Reykjavík. Gengu þau í
hjónaband sumarið 1933 og um
haustið réðst Leifúr skólastjóri að
héraðsskólanum á Laugum í Reykja-
dal í Þingeyjarsýslu.
Oft hefúr verið á orði haft að það
hafí verið einkennileg ráðstöfún að
gera þennan hálærða raunvísinda-
mann að fræðara og uppalanda ung-
menna í afskekktri íslenskri sveit.
Annar þekktur raunvísindamaður lét
svo um mælt að þetta væri eins og að
senda mann með fallbyssu á ijúpna-
veiðar.
En þama er nú margt á að líta. Á
þessum tímum var engin æðri stærð-
fræðistofhun á íslandi og engin
kennsla við Háskóla Islands í þess
háttar ffæðum. Enn í dag, meira en
hálffi öld síðar, em hinir ffemstu
stærðffæðingar Islands við störf í
öðmm löndum. Leifúr hefði sjálfsagt
getað gerst stærðffæðikennari við
einhvem gagnffæðaskóla, eða í besta^
falli við annan tveggja menntaskólá
sem þá vom hér á landi, en það hefði
verið bitamunur en ekki fjár fyrir
mann með slíka sérgáfú og sérþekk-
ingu.
Eg kom til Leifs að Laugum tólf
vetra sveinn og lauk þaðan prófi
fermingarvorið mitt. Ég var miklu
yngri en aðrir nemendur og átti því
ekki að öllu leyti samleið með þeim,
en ég horfði á það sem ffam fór með
forvitnum bamsaugum og festi mér í
minni. Það er víst að Leifi Ásgeirs-
syni vom áskapaðir margir bestu eig-
inleikar sem einum skólastjóra verða
gefhir. Hann var hvass á brún, alvar-
legur í fasi og mjög virðulegur. Hann
þurfti ekkert fyrir því að hafa að
halda uppi fullkomnun aga, það kom
af sjálfú sér að enginn nemenda
dirfðist að reisa sig á móti honum.
Hann var talsvert sérvitur, sem kallað
er, hafði aðrar skoðanir en fjöldinn á
ýmsum málefnum og gat manni þá
fúndist hann vera óþarflega þvergirð-
ingsfúllur í stefnu sinni og dómum.
En hitt duldist engum að þama fór
göfúgmenni sem öllum vildi gott
gera, stranghciðarlegur maður sem
ekki mátti vamm sitt vita í nokkrum
hlut. Með lífemi sínu, stefhufestu og
umvöndunum varð hann nemendum
sinum ævarandi fyrirmynd og áhrifa-
valdur.
Ég hef kynnst fáeinum afburða-
mönnum á mælikvarða heimsins og
heyrt ffá öðmm sagt. Þeir hafa sjálf-
sagt haft sína ágalla hver með sínum
hætti, en eitt hafa þeir allir átt sam-
eiginlegt: þeir hafa verið auðmjúkir
og af hjarta lítillátir. Leifur Ásgeirs-
son var einn af þeim. Hógværð hans
og lítillæti var engin uppgerð, hún
var honum ásköpuð og henni fékk
ekkert breytt.
Á stóm skólaheimili hlýtur margt
misjafnt að gerast, veikindi og jafn-
vel dauðsfoll ber að höndum. Allt
slíkt hlaut að leggjast þungt á hinn
umhyggjusama og skyldurækna
skólastjóra. En þá varð það honum
líka styrkur að finna þakklæti og hlý-
hug nemenda sinna. Áldrei hef ég hitt
nokkum Laugamann sem ekki hefúr
talað um Leif með ást og virðingu.
Og hann átti líka fágæta eiginkonu
sem hafði til að bera marga hina
sömu ágætu eiginleika sem sjálfúr
hann: Gáfuð, virðuleg, hógvær og
hjartahlý. Og hún kunni þá iist að
umbera með jafnaðargeði ýmsa sér-
visku eiginmanns síns. Þau Leifúr og
Hrefna vom í sannleika einn maður
eins og fyrir er mælt í fomri bók. Á
langri vegferð vom þau sjaldan frá-
skila deginum lengur. Á Laugum
töldu þau sig hafa átt sín bestu ár. Þar
vom þau konungur og drottning í riki
sínu, þar fæddust böm þeirra tvö,
Kristin blaðamaður og Ásgeir verk-
ffæðingur, og gengu sín bemskuspor.
Um það bil sem Leifúr lauk há-
skólanámi gerði hann merka upp-
götvun í stærðffæði sem við hann er
kennd og nefnd Ásgeirssonsaðferð
eða Ásgeirssonsregla. Þessi nafhgift
var skollin yfir fyrr en Leifúr fengi
við ráðið og mun honum hafa þótt
harla þungbært að búa við það. En
fyrir vikið er nafn hans kunnugt öll-
um stærðfræðingum sem nokkuð em
komnir áleiðis.
Mir tíu ára vist á Laugum, þegar
Leiáir stóð á fertugu árið 1943, var
hann kvaddur til starfa við nýstofn-
aða verkffæðideild Háskóla Islands.
Eftir það gafst honum nokkm betra
tóm til stærðffæðilegra rannsókna og
árangurinn birtist í ýmsum greinum í
erlendum tímaritum. En ffæðileg ein-
angmn hlaut að baga hann eftir sem
áður. Engin vísindastofnun í stærð-
ffæði, enginn ferskur bókakostur,
engir fúllkomnir lagsbræður í ffæð-
unum. Þó hef ég heyrt eftir einum
ffemsta stærðffæðingi Islands, sem
starfar á erlendum vettvangi, að mið-
að við allar aðstæður séu affek Leifs
alveg óskiljanleg. Og heimur vísind-
/anna gleymdi ekki heldur þessum út-
skagamanni, því að um tveggja ára
skeið, 1954-56, var hann við rann-
sóknarstörf j boði tveggja hinna
ffemstu stærðfræðistofnana veraldar,
við New York-háskólann og Berkel-
ey- háskólann í Bandaríkjunum.
Við geturþ hugsað okkur að Leifúr
Ásgeirsson hefði horfið til Ameríku á
ungum aldri, eins og margir merkir
raunvísindamenn sem þroskuðust í
Þýskalandi á tímanum milli tveggja
styijalda. Við getum látið okkur
dreyma um það að hann hefði upp-
götvað nýjar Ásgeirssonsaðferðir og
þokað raimvísindum heimsins fram
um fet. Nafn hans hefði verið nefnt
með ævarandi virðmgu í hinu mikla
musteri alþjóðlegra vísinda.
En ísland hefði orðið fátækara að
sama skapi, og sem íslendingar meg-
um við þakka fyrir að svo fór sem fór.
Við nutum manns sem ávaxtaði sitt
mikla pund í heimahögum. I áratug
stýrði hann merku ffæðslusetri og
veitti fjölda ungmenna happadrjúga
leiðsögn og göfúgt eftirdæmi. Síðan
var hann þijá áratugi prófessor við
æðstu menntastofnun þjóðar sinnar
og átti mikinn þátt í að efla þar
kennslu í stærðffæði og vísindalegar
rannsóknir. Og hann auðgaði líf okk-
ar allra sem áttum hann að lærimeist-
ara og einkavini. Hann var jafhvígur í
mörgum greinum þekkingar og fær
um að miðla okkur mörgu. En mest
var þó um það vert að með orðum
sínum og eftirdæmi boðaði hann lífs-
kærleika og ffiðsemd, heiðarleika og
samviskusemi. Og hann, þessi miklu
gáfúmaður og lærdómsmaður, varð-
veitti til hinstu stundar bljúgan hug
og bamslegt lítillæti.
Jónas Kristjánsson
Með Leifi Ásgeirssyni prófessor er
fallinn frá síðasti máttarstólpinn sem
bar uppi verkfræðideild Háskóla ís-
lands fyrstu tvo áratugina ffá stofnún
hennar. Leifúr kenndi stærðffæði við
deildina frá 1943 til ársins 1973, að
tveimur ámm undanskildum, er hann
dvaldist í Bandaríkjunum við rann-
sóknir í stærðffæði í boði kennara
síns í Göttingen, Richard Courant,
sem flust hafði til Bandarikjanna fyr-
ir heimsstyijöldina síðari. Þetta var
eina rannsóknarleyfið, sem Leifúr
fékk á sínum langa starfsferli.
Kennslan I verkffæðideild miðaðist
við fyrri hluta verkfræðináms við
Tækniskóla Danmerkur f Kaup-
mannahöfn. í þeim hluta var stærð-
fræði ein veigamesta greinin. Leifúr
kenndi meginhluta hennar, en með
honum kenndu öndvegismenn, Sig-
urkarl Stefánsson, Guðmundur Am-
laugsson og Bjöm Bjamason. Allt
samstarf þeirra var með sérstökum
ágætum, en þeir hafa allir litið á Leif
sem sinn leiðtoga. Allir samstarfs-
menn Leifs bám fyrir honum mikla
virðingu sem stærðfræðingi og mikl-
um og margffóðum gáfúmanni.
Leifúr kenndi alla tíð mikið, langt
fram yfir þau mörk sem sett em í dag.
í fyrstu var þetta af nauðsyn, en síðar
af skyldurækni, hann vildi skila sínu
dagsverki í því starfi sem hann var
ráðinn til. Samviskusemi Leifs var
einstök, hann lagði mikla rækt við
kennsluna og mikla vinnu við undir-
búning hennar. Stærðfræðiþekkingin
var miklu meira en nóg fyrir þessa
kennslu, en Leifur var ekki að sýna
þekkingu sína, heldur að miðla stúd-
entum þekkingu, semjjeir gætu tekið
við og notfært sér. I kennslu hans
fólst mikilvæg þjálfún fyrir stúdenta í
rökrænni hugsun, sem þeir fengu
með því að fylgjast með hinni skörpu
hugsun mikils stærðffæðings.
Próf Leifs vom mjög vönduð, þótt
sjálfsagt fyndist mörgum stúdentin-
um þau erfið, en hann var ekki að
leita eftir því sem þeir kunnu ekki,
heldur því sem þeir kunnu. Þetta kom
bæði ffam við yfirferð skriflegra úr-
lausna og i munnlegum prófúm.
Góðvild Éeifs í garð stúdenta kom
einnig ffam í því, að hann vildi fá tvo
til þijá samkennara með sér til að
bera saman einkunnir úr mismunandi
prófúm, áður en þær vom færðar í
prófbók, og líta saman á heildarein-
kunnina. Þetta leiddi oft til lagfær-
inga á uppmnalegri einkunnagjöf,
alltaf stúdentum í hag, sérstaklega
þeim sem tæpt stóðu. Þannig var
ýmsum forðað ffá óverðskulduðu
falli, sem annars hefði getað orðið af
slysni við einkunnagjafir án samráðs.
Éitt er það verk Leifs við verkffæði-
deildina, sem ekki má gleymast, en
það er svokölluð Leifsformúla, sem
notuð var við inntöku stúdenta í
deildina þegar einkunnir réðu inn-
göngu. Ekki var notuð stúdentspróf-
seinkunn, sem er einföld meðalein-
kunn allra greina, heldur var reiknað
út vegið meðaltal einkunna í einstök-
um greinum skv. formúlu Leifs. Mest
vægi höfðu stærðfræðigreinar og is-
lenska. Þessi einkunn var svo góður
mælikvarði á hæfni stúdenta til verk-
fræðináms, að það var undantekning
ef einhver féll út úr námi.
Áhugi Leifs á kennslu í verkfræði-
deildinni var ekki einskorðaður við
hreina stærðfræði, enda hafði hann
víðtæka þekkingu á öllum vísindum
sem höfðu einhvem stærðfræðilegan
grunn, svo sem eðlisffæði. Þótti hon-
um sumar kennslubækur byggja á
óþarflega veikum stærðffæðilegum
grunni og leiddi þessi skoðun Leifs í
nokkrum tilvikum til notkunar nýrra
kennslubóka.
Leifúr naut mikils álits erlendis
meðal stærðffæðinga og munu aðrir
gera grein fyrir þvi. Hér skal aðeins
getið eins atviks sem varðaði kennsl-
una. Eins og áður er sagt var kennsl-
an í verkfræðideildinni byggð á
námsefhi við Tækniháskóla Dan-
merkur. Var því vandalaust að koma
stúdentum héðan til síðari hluta náms
við þann skóla. Um miðjan sjöunda
áratuginn var tekið upp við danska
skólann allviðamikið námskeið í
hlutaafleiðujöfnum, en þær voru sér-
grein Leifs. Var þá óvissa um hvort
fyrri hluta próf héðan yrði tekið fúll-
gilt í Danmörku. Það kom í minn hlut
að ræða við forsvarsmenn og kennara
Tækniháskólans um þetta mál. Ljóst
var að námsefnið á þessu sviði stærð-
fræðinnar var talsvert viðameira í
Danmörku en hér. Ég skýrði frár'
námsefhi okkar, en það var það.sama
og þeir við Tækniháskólann höfðu
haft fram til þessa. Jafhffamt tók ég
fram að prófessor Leifúr Ásgeirsson
kenndi þetta námsefni. Þá kom svar-
ið strax: „Fyrst prófessor Ásgeirsson
kennir þetta gerum við enga athuga-
semd.“ Fyrri hluta prófið héðan var
tekið fúllgilt.
Deildarfúndir f verkffæðideild á
þessum árum voru mjög ffábrugðnir
því sem nú er. Þar sat ég fyrstu ár mín
við Háskóla Islands með þeim heið-
ursmönnum prófessorunum Finn-
boga Rúti Þorvaldssyni, Leifi Ás-
geirssyni, Trausta Einarssyni og Þor-
bimi Sigurleifssyni, ásamt dósentun-
um Sigurkarli Stefánssyni,
Guðmundi Amlaugssyni og Bimi
Bjamasyni. Við sátum við langt borð
í gömlu kennarastofúnni í aðalbygg-
ingu Háskólans og ræddum málin,
þar til við komumst að sameiginlegri
niðurstöðu. Aldrei kom til atkvæða-
greiðslu. Skarpskyggni Leifs átti
mikinn þátt í að móta niðurstöður
deildarfúnda, þótt hæfileiki hans til
að sjá nýjar hliðar á málum gætu
stundum mglað okkur í ríminu. Það
kom fyrir að ein af þessum nýju hlið-
um reyndist sú rétta, þó að niðurstað-
an hafi verið byggð á annarri. Þá varð
manni hugsað til Leifs.
í mars 1961 fól Armann Snævarr,
þáverandi háskólarektor, prófessor-
unum Leifi Ásgeirssyni, Trausta Ein-
arssyni, Þorbimi Sigurgeirssyni,
Steingrimi Baldurssyni og undirrit-
uðum ásamt Gunnari Böðvarssyni,
yfirverkffæðingi jarðhitadeildar raf-
orkumálastofhunarinnar og síðar
prófessor f Bandaríkjunum, að gera
tillögur um eflingu rannsókna í raun-
vísindum við Háskóla íslands. Var
þetta einn þáttur í undirbúningi há-
skólarektors fyrir 50 ára afmælishá-
tíð Háskólans i október 1961. Hópur
þessi gerði tillögur um rannsóknar-
stofnun í raunvísindum, þar sem
stundaðar skyldu gmnnrannsóknir i
stærðfræði, eðlisffæði, efhaffæði og
jarðeðlisfræði. Fyrir var við Háskól-
ann Eðlisffæðistofhun Háskólans
undir stjóm Þorbjöms Sigurgeirsson-
ar, en engin önnur rannsóknarstofnun
í raunvísindum. Ekki var heldur
kennsla til prófs í þessum greinum.
Starfsliði stofnunarinnar var auk
rannsóknarstarfa ætlað að taka þátt í
kennslu í raunvísindagreinum við
Háskólann. Á þennan hátt var ætlun-
in að skapa m.a. gmndvöll fyrir
kennslu í raunvisindagreinum til há-
skólaprófs. Stofnunin varð Raunvís-
indastofhun Háskólans og leiddi til
þess að tekin var upp kennsla í raun-
vísindagreinum og að verkfræðideild
var breytt í verkffæði- og raunvís-
indadeild og sfðar stofnuð sérstök
raunvisindadeild. Leifúr var for-
stöðumaður rannsóknarstofú í stærð-
ffæði ffá stofnun 1966 og þar til að
hann lét af embætti 1973. Þátttaka
Leifs f stjóm Raunvísindastofnunar-
innar einkenndist af sömu mannkost-
um og visku og ffam komu á deildar-
fúndum.
Af ffamansögðu má sjá að Leifur
Ásgeirsson hefúr átt mikrnn þátt í að
byggja upp kennslu og rannsóknir
við Háskóla íslands, allt ffá fyrstu ár-
um verkffæðikennslu til Raunvís-
indastofnunar Háskólans og raunvís-
indadeildar.
Með Leifi Ásgeirssyni er fallinn ffá
í hárri elli einn merkasti starfsmaður
Háskóla Islands, en minningin um
öðling og mikinn gáfúmann mun lifa.
Magnús Magnússon
Við ffáfall hans streyma í huga minn
minningar frá löngu liðinni tíð, ffá
því að ég var nemandi í Laugaskóla
veturinn 1937-38 og Leifur var þar
skólastjóri. Gott kennaralið var við
skólann og félagslíf mikið. Námskrá-
in var fjölbreytt og ég hygg að sú
þekking, sem nemendur öðluðust
þar, hafi orðið þeim mörgum ótrúlega
mikilsverð. Leifúr kenndi að sjálf-
sögðu stærðffæði og eðlisffæði, eirm-
ig íslensku og mannkynssögu. ís-
lenskukennsla Leifs fannst mér ffá-
bær, e.t.v. hef ég átt léttast með að
læra hana. Skólastjóm hans var ör-
ugg. Hann fylgdist með öllu, smáu
>áem stóru, sem í skólanum gerðist og
eflaust einnig með ffamforam hvers
nemanda. Hann var talinn nokkuð
strangur, en víst er það, að hann naut
takmarkalausrar virðmgar nemenda
sinna. Kröfúr Leifs til þeirra voru
ekki aðeins að þeir stunduðu námið
af kostgæfni; hann lagði sig allan
fram við að innræta þeim það siðr
gæðismat að hugsunarháttur þeirra
og ffamkoma væri þeim í engu ósam-
boðin. Þó að ég nyti ekki kennslu
Leifs nema einn vetur, er það alveg
víst að ég nýt ævilangt þeirra mót-
andi áhrifa sem hann hafði á mig.
Þegar Leifúr og Hrefha komu að
Laugum bjuggu, að ég held, allir
kennaramir í skólanum. Ekki voru i
skólanum nema tvær litlar kennara-
íbúðir með eldhúsi, fyrir skólastjóra
og yfirkennara. Aðrir bjuggu í einum
eða tveim herbergjum og borðuðu í
mötuneyti með nemendum. Þessi að-
búnaður var í raun og veru mjög
ófúllnægjandi. Ekki bitnaði þetta þó
á okkur. Það var bara gaman að sitja
til borðs með kennurunum og böm-
um þeirra.
Leifúr og Hrefna voru ekki og hafa
aldrei verið kröfúhörð um lífsþæg-
indi. Og oft urðu þau fyrir ónæði
þegar nemendur komu inn til þeirra
að leita ráða. Hrefna kenndi einnig
við skólann, ensku og handavinnu
stúlkna, og man ég til þess að stund-
um var bankað upp á hjá henni til
þess að biðja hana að líta á handa-
verkin.
Eftir að Leifúr og Hrefna settust að
á Hverfisgötunni í Reykjavík komu
nemendur þeirra ffá Laugum oft til
þeirra, þeim báðum til ánægju því
þau voru alla tíð bundin staðnum fyr-
ir norðan einhveijum óslítandi bönd-
um. Þau bjuggu ekki ríkmannlega,
húsið var gamalt og hefði þurft mik-
illa endurbóta við. Leifur var ákaf-
lega viðkvæmur maður og of stoltur
til að gera kröfúr til þjóðfélagsins
fyrir sína hönd. En húsakynnin skiptu
ekki máli fyrir gestinn. Áð vera ætíð
velkominn til þessara fáguðu og
elskulegu hjóna var alveg sérstakt.
Á seinni árum kom ég oftast nær til
þeirra þegar ég átti erindi til Reykja-
víkur og ef ég gat það ekki fannst
mér sem ég ætti einhveiju ólokið. Þá
kynntist ég Leifi og Hrefhu að nýju
og eftir því sem ég kom oftar þótti
mér æ vænna um þau. Minningamar
um hlýjuna og skemmtilegar sam-
ræður á Hverfisgötunni eru perlur
sem ekki glatast.
Þessi fáu, fátæklegu orð eru kveðja
og þökk til Leifs frá mér.
Kæra Hrefna. Ég deili söknuðinum
með þér, Kristínu og Ásgeiri. Þú og
fjölskylda þín eigið alla samúð mína.
Helga Kristjánsdóttir
Silfrastöðum