Tíminn - 25.09.1990, Blaðsíða 14

1,4 Tíminn
MINNING
tZtÁZ&ii&ÍM \ , íSl
Þriðjudagur-inn.25, sept, 4990
Stefán Jónsson
Stefán Jónssson, fyrrverandi al-
þingismaður og rithöfundur, lést 17.
þ.m. 67 ára að aldri og verður jarð-
sunginn í dag. Hann var fæddur á
Hálsi í Hamarsfirði í Suður- Múla-
sýslu 9. maí 1923, en ólst upp á
Djúpavogi og átti þar heima fram
undir tvítugt. Foreldrar hans voru
Jón skólastjóri Stefánsson, af skaft-
fellskum og austfirskum ættum, og
kona hans Marselína kennari Páls-
dóttir frá Brettingsstöðum á Flateyj-
ardal í Suður- Þingeyjarsýslu.
Þótt foreldrar Stefáns hefðu auðvit-
að engum auði úr að spila var skóla-
stjórahúsið í Rjóðri á Djúpavogi
menningarheimili og nægilega efn-
um búið til þess að þar fleytti öllu vel
fram hjá þeim hjónum með böm sín
þrjú, Maríu, Stefán og Hólmfríði.
Stefán Jónsson sótti lítið skóla eftir
að bamafræðslu lauk, sat einn vetur
í Samvinnuskólanum, en varð sjálf-
menntaður fyrirhafnarlaust, enda
námshestur að upplagi og þurfti ekki
á ítroðslu að halda eftir að hafa lært
undirstöðuatriði þessara hefð-
bundnu bóknámsgreina íslenskra
skóla. Skortur á skólasetu var hon-
um því ekki fjötur um fót í þeim
störfum sem hann lagði fyrir sig,
enda ekki hneigður til neinnar sér-
fræði, að ég held. Stefán Jónsson
sannaði það — og má minnast þess á
ári læsis — að læs maður verður
lærður af því einu að lesa, ef dóm-
greind og skilningur er í skaplegu
lagi. Hins vegar verður sá nemandi
alla tíð fákunnandi sem troðið er í
gegnum skólakerfið án þess að verða
nokkru sinni læs.
Um sjálfan sig segir Stefán í síðustu
bók sinni að hann sé „veiðimaður“,
það sé eðli hans að skoða umhverfið
með augum veiðimannsins, enda
duldist ekki að stangveiði og skot-
veiði var hans hálfa líf. Á unglingsár-
um vildi hann verða sjómaður og
stundaði þá sjó, en sú mikla fötlun
að missa hægri fót áður en tvítugs-
aldri yrði náð hefur vafalaust breytt
þeim áformum. Annars lét Stefán
fötlun sína ekki tefja fyrir sér á ver-
aldarvegferðinni, frekar að hann
hertist af henni, ef eitthvað var. Stef-
án var hetjulundaður sjálfur og duldi
síst aðdáun sína á afreksmönnum,
einkum ef þeir voru æðrulausir að
auki.
Mikið lán var það fyrir Stefán per-
sónulega og ekki síður Ríkisútvarpið
og íslenska útvarpshlustendur, þegar
hann réðst til starfa sem útvarps-
fréttamaður 23ja ára gamall. Hjá út-
varpinu starfaði hann sleitulaust í 27
ár, næstum heilan mannsaldur að
fornu tali. Öll þessi ár var Stefán
nánast heimilismaður í hverju húsi á
íslandi, skipverji á hverju haffæru
fleyi og vistmaður í sjóbúðum og
vegavinnuskúrum úti um allt land.
Fór saman að hann naut sín í starfi
útvarpsmanns og að hlustendur
kunnu að meta frásagnir hans og
viðtalsþætti. Stefán var einn af
brautryðjendum í gerð viðtalsþátta í
Ijósvakamiðlum og einn hinn snjall-
asti þeirra fyrr og síðar. Viðtöl hans
voru ekki bara góð, þau eru sum
hver klassísk. Galdur Stefáns sem
viðræðumanns lá í því að hann
kunni að velja viðmælendur, fólk
sem hafði frá einhverju að segja, var
viðræðuhæft, auk þess sem hann
lagði sig fram um að frásagnar-
mennimir fengju að tjá sig eins og
þeim var eðlilegt án þess að spyrj-
andinn þrælaðist á þeim til þess að
Ijóstra upp einhverjum leyndarmál-
um eins og þegar verið er að kross-
spyrja glæpamenn í eftirlíkingum af
réttarhöldum fyrir kviðdómi í amer-
ískum afþreyingarmyndum.
Stefán Jónsson var ekki síður ritfær
en að hann væri slyngur í munnlegri
frásögn. Frásagnargáfan var runnin
honum í merg og blóð, auk þess sem
tjáningarþörfin var rík í fari hans.
fyrrv. alþingismaður
Stefán setti ekki Ijós sitt undir mæli-
ker. Hann vissi vel af hæfileikum sín-
um og naut þess að tala eins og sá
sem valdið hafði. Hann kann að hafa
verið veiðimaður, eins og hann lagði
sjálfur áherslu á, en hann var líka
frásagnarmaður par excellence. Hafi
það átt við nokkum mann að vera
hafsjór af sögum og fróðleik um
menn og atburði, þá féll sú lýsing að
Stefáni Jónssyni. Þar var hann lif-
andi kominn. Hann skrifaði hverja
bókina á fætur annarri sem fyrst og
fremst geymdu sögur af minnisstæð-
um persónum og frásagnarverðum
atvikum, stundum svo skrýtnum að
lesandinn hefur ekki við að trúa. Þó
eru þetta engar skrýtlur og alls eng-
in skreytni, heldur fullkomnar smá-
sögur (stundum örsögur), því að
hann var raunverulegt skáld, sem
sannast hefði enn betur ef hann
hefði flýtt sér ögn hægar við skriftir
en hann gerði lengst af.
Um frásagnasnillinginn Knut
Hamsun hefur verið sagt að hann
hafi ekki verið neitt nema listamað-
ur. Til að forðast ótímabæran saman-
burð og óþarfan misskilning vil ég
ekki verða til þess að herma slíka
mannlýsingu upp á vin minn Stefán
Jónsson. En hitt er jafnvíst að Stefán
var fyrst og fremst listamaður. Það
var svo lítið í honum af aktaskrifara
og smáborgara. Hann vildi gera allt
að list sem hann kom nærri og lifa
lífinu eins og það væri list. Ekki veit
ég þó fyrir víst hvort það var lista-
mannseðlið eða eitthvað annað sem
olli því að hann var áhugamaður um
stjórnmál, því að ekki gat það verið
vonin um að eignast fé og frama eða
mannaforráð, sem rak á eftir með
það hjá Stefáni. Þrátt fyrir alla sína
veiðimannslund var það fjarri hon-
um að veiða pólitískan hégóma
En þó fór það svo að þessi listræni
útvarpsmaður, sem átti inni á hverju
heimili í landinu, var allt í einu far-
inn að stunda alvöruframboð fyrir
Alþýðubandalagið í Norðurlands-
kjördæmi eystra. Hann bauð sig fyrst
fram í alþingiskosningunum vorið
1971, en náði ekki kjöri, enda var Al-
þýðubandalagið þá þverklofið (eina
ferðina enn) eftir innanflokksátök
sem snerust ekki síst um fráfarandi
foringja þess í kjördæminu, Bjöm
Jónsson, sem horfinn var úr flokkn-
um og bauð sig fram fyrir Samtök
frjálslyndra og vinstri manna og náði
kjöri. En Stefán Jónsson lét ekki
deigan síga, hann gekk í það að end-
urvekja fylgi flokks síns, fór aftur í
framboð 1974 og hafði sigur við góð-
an orðstír. Var hann þingmaður í 9
ár, en ákvað að hætta þegar hann
stóð á sextugu 1983.
Þótt ómögulegt sé fyrir mig að
sverja fyrir það að Stefán Jónsson
hafi fallið ýmsum framsóknarkjós-
endum svo vel í geð að það hefði
mátt verða á minn kostnað og minna
samherja, hafði það engin áhrif á
persónuleg kynni okkar. Hvorki vildi
ég troða illsakir við hann né hann
við mig. Þvert á móti. Við gerðum
ýmislegt okkar á milli til þess að
verða ekki fjandmenn, þótt við vær-
um andstæðingar. Stefán féll reynd-
ar ágætlega inn í þá mennilegu pólit-
ík sem viðhöfð var í Norðurlands-
kjördæmi eystra á þessum árum,
enda heiftarlaus og enginn öfgamað-
ur. Samt hef ég hitt fólk sem gekk
með þá grillu að Stefán hafi verið
eitthvað í þá átt. Ekki veit ég af
hverju þetta álit var komið nema að
því leyti að honum runnu stundum
stærri orð af munni en nauðsynlegt
var, sem reyndar hendir flesta stjórn-
málamenn meira eða minna, auk
þess sem hann gekk oft fram í um-
deildum stórmálum, sem þjóðtrúin
vildi gera hvern þann mann að öfga-
manni sem þar fýlgdi fast eftir skoð-
un sinni. En það eru ekki öfgar á
stjórnmálamanni, þótt hann sé
skoðanafastur, heldur hitt að unna
ekki öðrum sannmælis og afneita
samkomulagi þegar málamiðlunar
er þörf. Efa ég ekki að samþingmenn
Stefáns minnast hans fyrir ágætt
samstarf um það sem rétt var að
standa saman um og hlýleika í per-
sónulegri viðkynningu, hvað sem
deilum leið um mál sem átök hlutu
að standa um og skiptu mönnum í
flokka.
Stefán Jónsson var enginn hvers-
dagsmaður um gáfur og hæfileika og
gat sýnst fjölbreytinn í skaphöfn og
lífsmáta, því að hann var lífsnautnar-
maður, gæddur orku og starfsgleði,
sem hjá listamanni getur fengið
margvíslega útrás. Ef til vill lifði
hann stundum of hratt, ég legg eng-
an dóm á það, enda ekki til þess bær.
Hitt reyndi ég af honum og finn það
í skrifum hans og viðtalsþáttum, að
hann bar virðingu fyrir „manninum"
og vildi sýna manneskjuna í marg-
breytni sinni. Svo gjamt sem Stefáni
var að segja sögur af mönnum voru
þær ekki sagðar til að niðurlægja
neinn, heldur upphefja þá, þó ekki
væri fyrir annað en að telja þá þess
verða að segja frá þeim. Þessi eigin-
leiki bestu frásagna hans er til þess
fallinn að láta þær lifa, enda þess
virði. Sem rithöfundi tókst Stefáni
það sem hann ætlaði sér: Að segja
skemmtilega frá fólki, sem átti það
skilið að frá því væri sagt. Er naum-
ast hægt að hugsa sér þekkilegri af-
stöðu í skiptum höfundar og sögu-
hetju.
Við leiðarlok sendum við Ólöf Auð-
ur innilega samúðarkveðju eftirlif-
andi eiginkonu Stefáns, börnum
hans og öðrum nákomnum ættingj-
um. Við minnumst hans með hlýjum
hug eins og hann sneri ævinlega vin-
samlegu viðmóti sínu að okkur.
Ingvar Gíslason
Þótt sagt sé að ætíð komi maður í
manns stað, sé ég ekki þann, sem
fær skipað sæti Stefáns Jónssonar
fréttamanns, eins og hann var
venjulega nefndur.
Stefán átti um margt óvenjulega
ævi og var að ýmsu leyti sérstakur
maður. Á unga aldri varð hann fyrir
því áfalli, að af honum var tekinn
fóturinn fyrir ofan hné — fyrir mis-
tök, að því er hann sjálfur taldi. Það
var mikil raun, ekki síst fyrir þann
sem unni útivist og veiðum, og hefði
beygt margan manninn, en ekki
Stefán Jónsson.
Stefán unni mjög landi sínu og
þjóð. Hann trúði því að þjóðin gæti
búið vel og verið hamingjusöm í
landi sínu, ein og óstudd. Hann setti
manngiidið ofar auðgildinu.
Á yngri árum fylgdi Stefán Fram-
sóknarflokknum að málum. Leiðir
skildu við herstöðvarsamninginn
1951. Hann þoldi ekki að landið
væri setið af erlendum her.
Skoðanir Stefáns og föður míns
fóru um margt saman og hélst vin-
átta þeirra svo lengi sem báðir lifðu.
Segja má, að það hafi í raun orðið
upphaf vináttu okkar.
Stefán heimsótti föður minn
stundum, meðal annars að Kletti í
Borgarfirði. Þar áttum við síðan
margar ánægjustundir við flugu-
veiðar að degi og arineld að kvöldi.
Þar var lengi rætt og skrafað um
þjóðmálin, sögur sagðar og farið
með kvæði eða þá að því var vand-
lega lýst hvernig „hann“ elti litla
flugu í Klettsfljótinu, t.d. litla
„græna grímu" eða „bláa“, aftur og
aftur og tók svo kannski að lokum.
Á slíkum stundum naut Stefán sín
vel, enda sögumaður góður. Fyrir
það var hann reyndar þjóðkunnur,
bæði sem útvarpsmaður og rithöf-
undur. Bækur Stefáns Jónssonar
eru ekki síst vel skráðar sögur, sem
menn lesa sér til ánægju. í þeim
birtist jafnframt lífsskoðun Stefáns,
ást á hinu ósnortna umhverfi, á
landinu og því fólki sem það byggir.
Stefán Jónsson tók sæti á Alþingi
sem varamaður árið 1972, en sem
kjörinn alþingismaður Norðurlands
eystra árið 1974. Mér þótti gott að
starfa með Stefáni, þótt í sitt hvor-
um flokknum værum. Stefán dró sig
í hlé frá þingmennsku 1983 og sneri
sér að hugðarefnum sínum, útivist
og ritstörfum.
Lengst mun ég minnast Stefáns
sem vinar á kyrrlátum stundum,
fjarri ysi og þysi. Fyrir þær minn-
ingar þakka ég og kveð með sökn-
uði.
Við hjónin sendum eftirlifandi eig-
inkonu Stefáns Jónssonar, Kristjönu
Sigurðardóttur, og afkomendum
hans samúðarkveðjur.
Steingrímur Hermannsson
Stefán Jónsson var á miðjum aldri
þegar hann fór út í pólitík. Hann
bauð sig fram á Norðurlandi eystra,
kominn á þing 1973. Þingeyjarsýsl-
ur voru kjördæmi hans og það var
engin tilviljun, — þaðan var hann
ættaður og taldi sig jafnan Húsvík-
ing að hálfu. Það var heldur engin
tilviljun að nýi þingmaðurinn fylgdi
flokki vinstrimanna; í kjördæminu
hafði samvinnuhugsjónin gegnsýrt
mannlífið í meira en öld, félags-
hyggja var honum meðfædd, og
breytti þar aldrei neinu um gusu-
gangur og brölt í frægum stjórn-
málatrúðum hér heima og erlendis,
sósíalistanum í Stefáni varð ekki
haggað. Aldrei örlaði á metorða-
girnd og monti „hinna leiknu
stjórnmálamanna", — pólitískur
metnaður Stefáns var sá einn að
bregðast hvergi hugsjóninni um
jafnrétti og bræðralag, en standa
jafnan þar sem barist var gegn und-
ansláttarmönnum og landsölu-
bröskurum, gegn hernámi banda-
ríska auðvaldsins á íslandi, — og
þar með fyrir endurheimt sjálfstæð-
is þjóðarinnar. Það var nú allt og
sumt.
Áður en Stefán Jónsson tók sæti á
Alþingi var hann löngu þjóðfrægur
maður fyrir störf sín í Ríkisútvarp-
inu, — fréttamennsku og dagskrár-
gerð. Hann kom liðlega tvítugur á
fréttastofuna og átti þar heima
næstu áratugi, varð á stundinni
jafningi allra hinna á bænum, og
voru þó engir aukvisar f liði Jóns
Magnússonar fréttastjóra: Hendrik
Ottósson, Emil Björnsson, Margrét
Indriðadóttir, Högni Torfason og
Thorolf Smith, og á engan hallað
þótt staðhæft sé að Stefán hafi verið
fjölhæfastur þessara atvinnumanna
í faginu.
Á fréttastofunni var ævinlega meira
en nóg að gera. Mannskapurinn á
þeytingi út um borg og bý með
hljóðnema á lofti, ritvélagnýrinn á
vaktinni eins og í orkuveri, og
heyrðist vart mannsins mál fyrir há-
vaðanum í BBC og Reutersmaskín-
um, símar glamrandi á hverju borði
og allt í háalofti. Mikil vinna, en
fyrst og fremst líf og fjör. Og ekki
minni hasar í pásunum. Þar blönd-
uðu geði þeir sem kunnu að koma
fyrir sig orði, — samtalskúnstin í
hávegum höfð, — og kaffistofa
fréttamanna vinsælasti samkomu-
staður í Útvarpinu. Þar fylgdi líka
töluverður hávaði góðlátlegum
stælum og gagnrýni, með kveðskap,
kátínu og hlátrasköllum, og Stefán
Jónsson ekki manna hljóðlátastur.
Og svo var hann talandi skáld, hag-
yrðingur svo undrum sætti, — og sá
var nú ekki að ruglast í bragarhátt-
unum. Vísur hans margar urðu
fleygar um allar jarðir, og þar að
auki orti hann að gamni sínu tæki-
færisljóð og hverskyns kvæðabálka,
— margt af því á heima með kveð-
skap bestu alþýðuskálda fyrr og síð-
ar.
Stefán var jafnan potturinn og
pannan í skemmtanalífi starfs-
manna stofnunarinnar. Hann hristi
fram úr erminni gamanþætti af öllu
tagi og fengu hlustendur stundum
að njóta þess. Ógleymanleg er apríl-
sigling Vanadísarinnar upp Ölfusá,
að ekki sé minnst á hvítabjarnar-
söng karlakórs Kolbeinseyjar hafís-
vorið 1965. Einnig átti hann þátt í
nokkrum söngvaleikjum sem settir
voru á svið í leikhúsum höfuðborg-
arinnar og eru enn að skjóta upp
kolli í leikfélögum áhugafólks til
sjávar og sveita. Og eins og oft er
háttur svona stráka, bruðlaði Stefán
með gáfur sínar, mátti enda sjálfur
vita eins og allir sem til þekktu að af
nógu var að taka, — hugmyndaflug-
ið og andagiftin jafnan á sínum stað.
Og sá var nú ekki að fyrtast við krítí-
kinni. Einu sinni vorum við nokkrir
að sjóða saman gamanmál og lá fyr-
ir morgunfundi texti Stefáns eftir
nóttina. Á blaðsíðu 20 leit lesarinn
upp úr handritinu og sagði: „Heyrðu
kallinn, hérna rambarðu aldeilis á
rétta tóninn. Haltu áfram í þessum
dúr.“ „Þú segir nokkuð," sagði höf-
undurinn, reif í sundur hinar blað-
síðurnar 19 og fleygði þeim í bréfa-
körfuna.
Stefán gaf út fjölda frumsaminna
bóka. Fyrst Krossfiska og hrúður-
karla fyrir tæpum þrjátíu árum, og
síðan komu þær hver af annarri, og
hver annarri betri. Hin síðasta í
fyrra: Lífsgleði á tréfæti með byssu
og stöng. Og þótt deila megi um
sitthvað í veiðimannsfílósófíunni
þar, eru kenningarnar samt grefilli
skemmtilegar, eins og annað sem
hann lét frá sér fara. Ekki er víst að
aðrir höfundar hafi skrifað betur á
þessari tíð. Þar er allt á mannamáli
kláru og kvittu, og sumt undur fal-
legt í mennskri hlýju.
Og nú er Stefán Jónsson allur, þótt
maður eigi bágt með að trúa því.
Maðurinn var alltaf svo sprelllifandi
og langt frá því að vera dauðans
matur, líka síðustu mánuðina; lét
eins og ekkert væri, haldinn ólækn-
andi voða, rétt eins og það væri bara
tímaspursmál hvenær hann hristi
meinsemdina af sér. í vor lentum við
í hrakningum í ferðalagi ofan úr
Borgarfirði, um miðnæturskeið
brast á fárviðri á Hvalfjarðarströnd
með brunagaddi og blindbyl. Brátt
varð ekki lengra komist og sá ekki út
úr augum og urðum við að hýrast í
bflnum fram eftir nóttu. Þar lék allt
á reiðiskjálfi og munaði minnstu að
rokið hrekti okkur út af veginum þá
og þegar. Var samferðafólkinu
mörgu hætt að standa á sama. En
þarna varð Stefán hrókur alls fagn-
aðar, kvað vísur og hermdi eftir
ræðusnillingum á Alþingi, og snéri
yfirvofandi slysförum upp í frábæra
kvöldvöku. Um síðir komust allir
heilir á húfi inn á Miðsand og þar
bjargaði næturvaktin á olíustöðinni
mannskapnum inn í hlýjuna. Kom
þá í Ijós að björgunarsveitin var að-
dáendahópur Stefáns og átti í hon-
um hvert bein. Báru piltarnir fram
nestispakka sína og kaffibrúsa og
slógu upp veislu, en Stefán hélt
áfram gleðskapnum og allir
skemmtu sér konunglega.
Á tréfætinum fyrrnefnda gekk Stef-
án frá 18 ára aldri, og skal það nokk-
urt þrek æskumanni að bera slík ör-
kuml eins og ekkert sé. Vekti ein-
hver máls á þessu, var tal Stefáns
þar um allt í kaldranalegum hálf-
kæringi. Það var hans fas. Og þó var
þetta enginn hrúðurkarl, heldur
manneskjan hlý og sönn og fín, og
það var mikil heppni að eiga Stefán
Jónsson að vini og fá að vera sam-
starfsmaður hans mestan part æv-
innar.
Jón Múli Ámason.