Tíminn - 15.12.1990, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 15. desember1990
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriði G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Glslason
Aðstoöarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Ásgrímsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Glslason
SkrifstofurLyngháls 9,110 Reykjavík. Slml: 686300.
Auglýsingasfmi: 680001. Kvöldslmar Áskrift og dreifing 686300,
ritstjórn, fréttastjórar 686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tlmans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1100,-, verð I lausasölu kr. 100,- og kr. 120,- um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Stríð eða friður?
Greinargóðar lýsingar Gísla Sigurðssonar læknis á
ástandinu í Kúvæt hafa aukið þekkingu íslendinga á
þeim málum, auk þess sem viðtöl hans við erlenda
fjölmiðla hafa vakið athygli víða um heim.
Um það verður ekki efast að ógnaröld ríkir í Kúvæt
og ástandið er þar e.t.v. verra en nokkurn gat grun-
að, þótt fréttastofufregnir þaðan hafi ætíð borið það
með sér að hernáminu hafa fylgt miklar ógnir,
hrottaskapur og mannréttindabrot. Auk þess þjakar
matvælaskortur landsmenn, og hörgull er annarra
nauðsynja. Þetta hernumda smáríki, þar sem auð-
sæld ríkti fyrir innrásina, er stríðshrjáð land í fyllsta
skilningi þess orðs.
Hins vegar verður þess ekki vart að matarskortur
og önnur neyð hrjái íraka sjálfa heima fyrir. Um-
sátrið um írak, viðskipta- og hafnbann Sameinuðu
þjóðanna á landið, hefur varað í fjóra mánuði, en þó
bendir allt til að birgðir matvæla og annars nauð-
synjavarnings ætli að endast furðu lengi án þess að
full skýring sé fyrir hendi um Joað hvað því veldur. Ef
til vill eru aðdráttarleiðir til Iraks ekki eins lokaðar
og vera ætti samkvæmt viðskipta- og hafnbannsað-
gerðum og tölum um samdrátt útflutnings og inn-
flutnings til landsins lítið að treysta. Kannske á það
eftir að sannast, sem reynslan hefur oft þótt sýna af
líku tilefni, að viðskiptabann gagni ekki sem þving-
unaraðgerð gegn herveldum. A.m.k. er ljóst að slík-
ar aðgerðir eru ekki fljótvirkar, sem segir raunar
ekki að þær verði gagnslausar um það er lýkur.
En fari svo að viðskiptabannið teljist ekki geta leyst
þá deilu sem við er glímt og ekki neytt íraka til upp-
gjafar í Kúvæt, er aðeins um tvennt að velja: beinar
hernaðaraðgerðir eða friðarsamninga. Að formi til
má segja að unnið sé að því að friðarsamningar geti
átt sér stað, því að Bush Bandaríkjaforseti hefur
boðist til að senda utanríkisráðherra sinn til fundar
við Saddam í Bagdað og að utanríkisráðherra íraka
komi til fundar við sig í Washington. Saddam Hús-
sein hefur brugðist við þessu boði Bandaríkjaforseta
með því að veita gíslum heimfararleyfi og er því
treyst að sú ákvörðun haldist að fullu.
Þrátt fyrir þetta linnir ekki stóryrðum á báða bóga
sem að hinu leytinu bendir ekki til þess að braut
friðarins sé bein og opin framundan. Yfir hugsan-
legum friðarumræðum hvíla úrslitakostir Öryggis-
ráðsins um að stríð brjótist út ef írakar verði ekki
búnir að draga her sinn frá Kúvæt fyrir 15. janúar
nk. Bandaríkjaforseti er herskár í tali, en finnur þó
fyrir verulegri andstöðu heima fyrir gegn styrjöld,
svo að erfitt er að ráða í það hvað ofan á verður þeg-
ar úrslitastundin rennur upp 15. næsta mánaðar.
Víst er að undanlátssemi við Saddam Hússein er
ekki fýsilegur kostur í þessari stöðu, en raunsæis-
ástæður valda því, að málsmetandi menn um heim
allan, ekki síst í Bandaríkjunum, telja friðarviðræð-
ur eðlilegar og friðsamlega lausn Persaflóadeilunn-
ar æskilega.
i IeRMANN JÓNASSON er
einn af svipmestu stjórnmála-
mönnum íslendinga á þessari öld.
í honum sameinaðist persónugerð
hins hlýja og gáfaða manns, sem
dró að sér vini og viðræðumenn
án tillits til annars í fari hans og
þjóðfélagsstöðu, og svo hitt að
hann var kjarkmikill foringi, sem
fékk menn til liðs við sig í stór-
ræðum. Hermann kunni vel að
vera með jafningjum og varð af því
vinsæll félagi, sem ekki hóf sig yf-
ir aðra. Á hinn bóginn var hann
metnaðargjarn leiðtogi og lét sig
þá ekki muna um það að fara fram
úr öðrum. Hermann var því að
eðli og upplagi sú manngerð sem
íslendingar telja best til forystu
fallna, að vera jafningi, að vera
fremstur meðal jafningja og hika
þó ekki við að stika fram úr þegar
kapp og metnaður knúði hann
áfram eða aðstæður kröfðust þess
að einstaklingsframtak foringjans
fengi notið sín til fullnustu.
Nýlega er komið út fyrra bindi af
ævisögu Hermanns eftir Indriða
G. Þorsteinsson og nefnist Fram
fyrir skjöldu - 1896-1939. Þar
segir frá ætt og uppvexti Her-
manns í Skagafirði, farsælum
námsferli og störfum á skólaárum,
viðburðaríkum embættisferli sem
lögreglustjóri í Reykjavík og ekki
síst glæsilegri innreið hans í heim
stjórnmálanna. Þar háði hann
frumraun sína með því að verða
fyrsti bæjarfulltrúi framsóknar-
manna í Reykjavík 1930. En sögu-
legustu viðburðir stjórnmálaferils
Hermanns verða án efa raktir til
alþingiskosninganna 1934. Þá
verða skýr tímamót í ævi hans
sem stjórnmálaforingja og þjóðar-
leiðtoga á örlagastundum.
Hér verður á eftir birtur kafli úr
ævisögu Hermanns og fjallar um
aðdragandann að því að hann varð
forsætisráðherra árið 1934.
1934
Ekki hafði skort viðburðina í lífi
Hermanns Jónassonar fram að
þessu, en nú tók steininn úr. Mik-
ið örlagaár var hafíð. Sunnudag-
inn 20. janúar 1934 fóru fram
bæjarstjórnarkosningar í Reykja-
vík. Hermann var efstur á fram-
boðslista Framsóknarflokksins
sem fyrr, en Páll Eggert Ólason var
ekki lengur í öðru sæti heldur Að-
albjörg Sigurðardóttir, kunn bar-
áttukona úr röðum kvenna. Eftir
kosningar til Alþingis síðar á árinu
hvíldi bæjarstjórnarstarfið meira
og minna á hennar herðum.
Seinna valdi Jónas frá Hriflu Aðal-
björgu hin háðulegustu orð og
kallaði hana Aðalbjörgu allrasyst-
ur vegna fúsleika hennar á sam-
starfi við andstæðinga. Hún var
gift Haraldi Níelssyni og hafði set-
ið sem varabæjarfulltrúi frá því ár-
ið 1930.
Hermann bar þó aðalþunga kosn-
ingabaráttunnar. Flokkurinn
hafði, eins og áður segir, goldið
nokkurt afhroð í sumarkosning-
unum 1933. Jón í Stóradal var að
undirbúa stofnun Bændaflokksins
og Tryggvi hafði kvatt gamla bar-
áttufélaga. Að sjálfsögðu nýttu
andstæðingarnir sér þessi átök. Á
þessum tíma bauð flokkurinn
fram D-lista í Reykjavík, listabók-
staf sem Sjálfstæðisflokkurinn
fékk síðar.
Hermann hafði aldrei á ferli sín-
um sem lögreglustjóri vikið sér
undan málum, sem hann taldi
skylt að fjalla um, eða gefíð eftir í
því sem hann taldi rétt og að lög-
um, þótt ljóst væri að fyrir vikið
yrði hann fyrir miklum persónu-
legum árásum. Mátti segja að á
tveimur undangengnum árum
hefði varla verið gefínn út svo
ómerkilegur blaðsnepill af íhalds-
mönnum, að ekki fyndist þar per-
sónuleg árás eða níð um Her-
mann. Tilefnin voru ýmist hlægi-
lega ómerkileg eða hreinn upp-
spuni. Vorið 1932 hafði Hermann
fengið rúma 26 hektara lands
leigða á erfðafestu við Fossvog.
Blöð íhaldsmanna héldu því fram
að með þessu hefði ríkið afhent
lögreglustjóranum stórfé, því
vandalaust væri að selja landið á
hundrað þúsund krónur.
Samkvæmt samningi mátti Her-
mann nýta landið til ræktunar og
nýbýlis, en ríkið gat tekið réttinn
til landsins aftur hvenær sem það
taldi sig þurfa. Hermann mátti
ekki selja leiguréttinn, veðsetja
eða ráðstafa á annan hátt nema
með samþykki ríkisins. Þetta
erfðafestuland var fyrsti vísirinn
að ræktunarstarfi Hermanns síð-
ar; þörf skagfirska bóndasonarins
fyrir að koma sér upp gróinni jörð.
Ihaldsblöðin skrifuðu fleiri tugi
metra um þessa 26 hektara Her-
manns, eins og með erfðafestunni
hefði verið framið meiriháttar af-
brot.
Þegar framboðið í bæjarstjórnar-
kosningunum var tilkynnt í Nýja
dagblaðinu, Reykjavíkurblaði
framsóknarmanna undir ritstjórn
Þorkels Jóhannessonar, skrifaði
ritstjórinn að íhaldið hefði haft
hina mestu smán af persónuleg-
um árásum á Hermann án þess að
sæist að hann haggaðist nokkuð.
„Út af þessu er íhaldið farið að sjá
sitt óvænna og veit ekki sitt rjúk-
andi ráð. Fjólupabbar og moð-
hausar rífa hár sitt og reyna að
fínna nýjar og nýjar bombur, en
ekkert dugir,“ skrifaði ritstjórinn.
„í máttvana reiði nota hinir
hræddu íhaldsmenn fúkyrði í stað
raka. Mbl. og saurblað Jakobs
Möllers (þ.e. Vísir) eiga tæpast til í
eigu sinni þau skammaryrði, sem
þau hafa ekki notað um H.J. Þau
hafa kallað hann „dóna“, „glóp“,
„landráðamann", „heimskan
gikk“, „lygara", „fífl frammi fyrir
alþjóð“ svona 40 til 50 sinnum á
síðasta ári.“
Segja má að ástandið hafi verið
næsta undarlegt. í Nýja dagblað-
inu var athygli Magnúsar Guð-
mundssonar, dómsmálaráðherra
og yfirmanns Hermanns, vakin á
því, að flokksmenn ráðherrans
hefðu í raun skorað á hann að láta
rannsaka embættisstörf Her-
manns og krafist þess einum tutt-
ugu og átta sinnum að lögreglu-
stjórinn yrði settur af. En þrátt
fyrir þetta sinnti Hermann áfram
embætti sínu og gekk um göturn-
ar eins og ekkert hefði ískorist.
„Lítið til fúglanna“
Síðan gerðist það fyrir bæjar-
stjórnarkosningarnar í janúar
1934 að Morgunblaðið birti
smágrein, sem hét „Lítið til fugl-
anna“. Sagði þar að æskilegt væri
að bannað yrði með lagaákvæði að
skjóta í Örfirisey og yrði þá lög-
reglustjóri sjálfkjörinn verndari
fuglanna, „en hann mun vera einn
þeirra manna, sem hefur haft þá
að skotspæni". Nú virtist eitthvað
unnt að gera til að fullnægja þörf
íhaldsmanna á að stefna lögreglu-
stjóranum í Reykjavík. í framhaldi
af fuglagreininni í Morgunblaðinu
skrifaði Sigurður Jónsson, raf-
virki, sjöundi maður á framboðs-
lista Sjálfstæðisflokksins við bæj-
arstjórnarkosningarnar, grein í
blaðið og spurðist fyrir um hvort
átt hefði verið við „æðarkolluna,
sem lögreglustjóri skaut út í eyju
á fullveldisdaginn 1930, sem mér
er kunnugt um að átti sér stað".
Nokkrum dögum eftir þetta barst
dómsmálaráðuneytinu kæra á
hendur lögreglustjóra fyrir brot á
lögum um friðun æðarfugla.
Ákærandinn skýrði frá því að hann
hefði séð Hermann Jónasson
skjóta af byssu í Örfirisey í október
1933, sem væri brot á lögreglu-
samþykkt Reykjavíkur. Jafnframt
kærði hann yfir broti því gegn
friðunarlögunum sem Sigurður
Jónsson hafði skýrt frá í Morgun-
blaðinu. Dómsmálaráðherrann,
sem var Magnús Guðmundsson,
sá sem Hermann dæmdi 1932,
ákvað að höfða mál gegn Her-
manni. Var Arnljótur Jónsson
skipaður setudómari til að rann-
saka ákæruna og dæma í málinu.
Ákærandinn var ungur maður,
Oddgeir Bárðarson, sem verið
hafði í varalögreglunni.
Mál þetta og allur rekstur þess
varð hið sérkennilegasta. Kom
fram að vitni töldu sig hafa þekkt
Hermann í þrjú hundruð metra
fjarlægð, sem er svona um það bil
vegalengdin frá Arnarhvoli að
horni Pósthússtrætis. Gerð var
prófun á staðnum og kom þá í ljós
að vitnin þekktu engan fjögurra
manna, sem voru þar sem Her-
mann hafði átt að hafa staðið, en
vitnin stóðu í þeim sporum sem
þau vísuðu til. Rannsóknardómar-
anum brá við þessa niðurstöðu og
spurði hvað þetta ætti að þýða.
Hermann krafðist þess að vitnin
yrðu tekin til sakamálsrannsóknar
fyrir rangan framburð. Arnljótur
Jónsson lét vitnin hins vegar
sverja að þau hefðu þekkt Her-
mann. Enn óljósari urðu þó vitn-
isburðir um meint kolludráp 1.
desember 1930. Meðal annars
reyndist vindur, samkvæmt upp-
lýsingum Veðurstofunnar, hafa
staðið andstætt því sem vitnin
báru. Var sagt að þau hefðu svarið
gegn höfuðskepnunum. Dauða
æðarkollu átti að hafa rekið að
landi, en á móti vindi og þótti
undarlegt.
Að lokum leiddi Hermann fram
fjóra eða fimm lögregluþjóna, sem
báru að hann hefði verið í Arnar-
hvoli, þar sem skrifstofa lögreglu-
stjóra var á þessum tíma, eða við
Arnarhvol, um það bil sem hann
átti að hafa verið úti í Örfirisey að
skjóta æðarkolluna. Kollumálið
var löngum nefnt ljúgvitnamálið í
blöðum framsóknarmanna, og svo
fór að blöð íhaldsmanna nefndu
það hégómamál og var það orð að
sönnu. Hins vegar var því ekki lok-
ið þótt Arnljótur Jónsson dæmdi
Hermann í fjögur hundruð króna
sekt mánuði fyrir þingkosning-
arnar 1934.
Þeir hittust næst norður í Skaga-
firði í miðjum kosningaslagnum,
Magnús Guðmundsson, dóms-
málaráðherra og þingmaður Skag-