Tíminn - 19.01.1991, Blaðsíða 1

19.-20. janúar 1991

Þegar við hugsum til siðaskiptanna koma okkur
fyrst í hug Jón Arason og synir hans og hin
harmrænu örlög þeirra. En jafnan hillir í aðra
kempu, líkt og í skugga þeirra, sem sannarlega á
það skilið að vera gaumur gefínn. Sá er Óg-
mundur biskup Pálsson. í þessum þætti segjum
við frá fyrri árum ævi Ögmundar og leið hans til
biskupstignar. Sú leið reyndi á þolrifín, útheimti
djörfung og karlmennsku, og má af eftirfarandi
ljóst verða að hvorugt hefur Ógmund skort.
Ögmundur Pálsson er fæddur nærri
1475 og hafa foreldrar hans verið
þau Páll Guðmundsson og síðari
kona hans, Margrét Ögmundsdóttir.
Páll hefur líklega verið nafnbótar-
laus maður og dó ungur, svo ekki
hefur Ögmundur haft mikið af föður
sínum að segja. Þegar Páll lést fór
móðir hans ásamt börnum sínum,
þar á meðal skörungnum Ásdísi,
systur Ögmundar, að Hjalla í Ölfusi.
Gerðist hún þar bústýra hjá Þórólfi
bróður sínum. Þórólfur bjó að Laug-
ardal í Tálknafirði og hafði bú víða.
Hann var kallaður „biskup" og leiðir
viðurnefnið athyglina að ættinni.
Hefur nafnið verið dregið af því að
Magnús Eyjólfsson Skálholtsþiskup
hefur verið föðurbróðir hans, en vit-
að er að Ögmundur hét bróðir
Magnúsar biskups.
Ekki vita menn hve Iengi Ög-
mundur bjó með móður sinni og
Þórólfi bróður hennar. Vera má að
hann hafi verið í Skálholti hjá
Magnúsi biskupi, afabróður sínum.
Hitt er talið í ritum að hann hafi
stundað nám bæði í Englandi og
Belgfu (eða Hollandi). Hann hneigð-
ist til farmennsku og mun hafa
stundað sjó í æsku með Þórólfi
vestra. Þegar hann kom til landsins
eftir nám sitt fól og Stefán biskup
Jónsson honum stjórn á skipi Skál-
Hér segir frá
kempunni
Ögmundi
Pálssyni
og leið hans til
biskupstignar-
innar í Skálholti
holtsstaðar, Þorlákssúðinni svo-
nefndu. Er þess getið í ritum að
hann hafi nokkrum sinnum verið
skipherra á skútunni til Noregs. Því
fylgdi umboð fyrir biskup um kaup-
skap allan. Lýsir þetta trausti Stef-
áns biskups á Ögmundi. Af starfi
þessu hefur Ögmundi lærst hagsýni
í fjármálum. Hitt er og ekki fjarri
lagi að meðfram til þessa starfa megi
rekja sumt í fari Ögmundar. Löng-
um hefur, ekki síst á fyrri öldum,
reynt á hörku og stjórnsemi skip-
stjórnarmanna. Á illa búnum smá-
skipum úti á reginhafi reyndi á fyrri
tímum mjög á þrek skipstjóra, vald
yfir hásetum og kjark þeirra. Fylgdi
skipstjórnarblærinn Ögmundi síð-
an. Má sjá það af síðustu sögunni
um hann, en þar segir að fjóra menn
hafi þurft til að ná af honum ger-
semi einni og var hann þó sjónlaus
þá og slitinn nokkuð.
Trúnaðarmaður
Stefáns biskups
Þegar við hugsum til siðaskiptanna
koma okkur fyrst í hug Jón Arason
og synir hans og hin harmrænu ör-
lög þeirra. En jafnan hillir í aðra
kempu, líkt og í skugga þeirra, sem
sannarlega á það skilið að vera
gaumur gefinn. Sá er Ögmundur
biskup Pálsson. í þessum þætti segj-
um við frá fyrri árum ævi Ögmund-
ar og leið hans til biskupstignar. Sú
leið reyndi á þolrifin, útheimti djörf-
ung og karlmennsku, og má af eftir-
farandi ljóst verða að hvorugt hefur
Ögmund skort.
Árið 1504 er Ögmundur orðinn
prestur að Breiðabólstað í Fljóts-
hlíð, besta prestakalli landsins þá og
lengi síðar. Var á honum erkibisk-
upsveiting tíðast, hvort sem Ög-
mundur hefur kynnst erkibiskupi í
förum sínum og komið þá til Niðar-
óss, sem ekki er líklegt, enda máttu
honum endast hér til meðmæli Stef-
áns biskups. Prófastur í Rangárþingi
var Ögmundur og orðinn 1504. Er
Hjalli í Ölfusi. Hér mun
Ögmundur vera upp alinn.
Innsigli Ögmundar biskups.
hér enn auðsætt traust Stefáns bisk-
ups á honum. Til er bréf frá Stefáni
biskupi þar sem hann kveður svo að
orði að hann hafi veitt Ögmundi
„fullt vald og leyfi til þess að láta
þann prest leysa sig sem hann helst
til beiðir í voru biskupsdæmi af
þeim brotum sem hann skjótlega
kann í að falla í fráveru við oss, svo
að hann felli þar fyrir ekki guðlegt
embætti undir rétta grein og fram-
sögu við oss í liðugan tíma“. Má
kalla þetta heldur einkennilegt bréf
og engin dæmi til slíks leyfis sem
þessa. Það er fullvíst að Stefán bisk-
up hefur kunnað góða grein á skap-
lyndi Ögmundar, vitað að hann
mundi verða viðbragðsskjótur, ef
hann yrði var mótþróa við sig.
„Þá skal grípa gæs
er gefst“
Tveggja atburða er getið frá veru
Ögmundar á Breiðabólstað og ein-
kenna þeir hann nokkuð. Vorið 1508
var hart í ári og ónógt um björg með
alþýðu eystra. Fuglanet var þá þanið
upp á túni á Breiðabólstað og kom
fugl í látrið á páskadag, en Ögmund-
ur vildi ekki láta slá fuglinn á slíkum
degi. Bar þá svo við að kýr sleit sig
upp í fjósinu, æddi út á tún, kom við
nettogið og skrapp netstöngin upp