Tíminn - 02.03.1991, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 2. mars 1991
Sigmundur Guðbjarnason, rektor Háskóla íslands:
mun leysast upp
Um síðustu helgi útskrifaði Sigmundur
Guðbjarnason háskólarektor háskólastúd-
enta í næst síðasta sinn, en hann hefur ver-
ið rektor í taeplega sex ár og mun láta af því
embætti í haust. Sigmundur hefur verið
óhræddur við að segja álit sitt á ýmsum
málum í sinni rektorstíð. Ræður, sem hann
hefur flutt við útskrift háskólastúdenta,
hafa vakið athygli og jafnvel verið umdeild-
ar. Sigmundur ræðir hér við Tímann um
gildi menntunar, kjarabaráttu háskóla-
manna, innra starf Háskóla íslands, Evrópu-
bandalagið og fleira.
Góð almenn menntun
skiptir þjóðir sífellt
meira máli
{ ræðu, sem þú fluttir við útskrift háskóla-
stúdenta um síðustu helgi, sagðir þú m.a.
að góð almenn menntun væri forsenda
framfara í þjóðfélaginu. Sumir segja að við
eigum alltof marga menntamenn og við sé-
um raunverulega að offjárfesta í menntun.
Hverju svarar þú þessari röksemd?
„Góð almenn menntun almennings er ein
af forsendum þess að menn geti nýtt sér þá
tækni og þekkingu sem hefur orðið til í
heiminum. íslendingar hafa verið fljótir að
tileinka sér tölvutækni vegna þess að þeir
hafa góða almenna menntun. Okkar sjó-
menn hafa verið mjög framarlega í því að
nýta sér þau tæki sem þeim henta við veið-
arnar. Þetta gætu þeir ekki nema af því að
þeir hafa góða undirstöðumenntun. Svo eru
aðrir sem þurfa að hafa meiri menntun til
að geta nýtt sér tækni og vísindi í atvinnulíf-
inu. Þar á ég við háskólamenntað fólk og
aðra þá sem hafa tileinkað sér einhverja sér-
fræðiþekkingu sem þeir nýta sér við hin
ýmsu störf í þjóðfélaginu. Þá eru ónefndir
þeir sem eru þjálfaðir til vísindastarfa og
vinna við að afla nýrrar þekkingar með
rannsóknum og þróun nýrra leiða við fram-
leiðslu, þjónustu eða önnur störf. Þarna er
ég að tala um fólk sem fer í meistaranám
eða doktorsnám. Við þurfum á öllum þess-
um einstaklingum að halda.
Ég held að veruleikinn í dag og framtíðin
sérstaklega muni byggja mikið á menntun,
þekkingu og tækni. Við verðum að hafa það
lið tiltækt hér á landi sem getur bæði flutt
inn þessa tækni og einnig aflað þekkingar
úr íslensku umhverfi sem við þurfum nauð-
synlega á að halda. Þar á ég ekki síst við
þekkingu á okkar auðlindum, jafnt til lands
og sjávar. Við þurfum að rannsaka þær bet-
ur. Þarna eru mörg verkefni óunnin."
Ýmsar þjóðir hafa áhyggjur
af menntastigi sínu
Hvernig telur þú menntunarstig íslensku
þjóðarinnar vera samanborið við nágranna-
þjóðir okkar?
„Einmitt um þessar mundir er töluverð
umræða um þessa hluti í nágrannalöndum
okkar. Ég hef tekið eftir því að Bandaríkja-
menn hafa sérstakar áhyggjur af mennta-
stigi sinnar þjóðar og telja að það sé vá fyrir
dyrum. Þeir eru samt með einhverja bestu
háskóla í heimi. En þetta snýst ekki bara um
háskólana heldur einnig framhaldsskólana
og grunnskólana. Þetta er allt samtvinnað.
Grunnurinn þarf að vera traustur til þess að
það sem á grunninum er byggt verði líka
traust. Bandaríkjamenn hafa sérstakar
áhyggjur af framhaldsskólastiginu.
Ég held að menntastig íslensku þjóðarinn-
ar sé viðunandi og jafnvel gott á sumum
sviðum, en við verðum að gera okkur grein
fyrir því að kröfurnar vaxa alls staðar. Við
verðum að vera vakandi fyrir því að við ger-
um svipaðar kröfur og aðrir.“
Að njóta menntunar
Má ekki líta á menntun að einhverju leyti
sem neyslu?
„Jú, auðvitað er menntun jafnframt þess
eðlis að menn geta notið hennar án þess að
nýta hana. Mér hefur fundist mjög
skemmtilegt og uppörvandi að sjá hvað fólk
sækir mikið alls konar námskeið, bæði í há-
skólanum og utan, til að afla sér menntunar
eða færni til að gera hina ýmsu hluti. ís-
lendingar eru ákaflega iðjusamir og í raun
hafa þeir verið fróðleiksfúsir. Það má m.a.
sjá á endurmenntunarstarfi í Háskólanum
hvað það er mikil aðsókn að svokölluðum
menningarnámskeiðum, en þau sækir fólk
til þess að fá að njóta þeirrar menntunar
sem þar er boðið upp á. Það er vert að gefa
því gaum að núna fjölgar þeim sem njóta
góðrar heilsu á efri árum og þetta er gott
tækifæri til að afla sér menntunar og þekk-
ingar bara til að njóta hennar."
Á seinni árum hefur færst í vöxt að heilar
stéttir krefjist þess að þeirra menntun fari
fram á háskólastigi. Ég get nefnt fóstrur og
nú er farið að kenna fjölmiðlun í háskólan-
um. Er þetta ekki bara hluti af kjarabaráttu?
„Það er það vafalítið öðrum þræði, en hins
vegar eru kröfurnar um þekkingu og færni
að vaxa. Það er ákaflega mikilvægt að þeir
sem starfa í fjölmiðlum séu vel heima á ein-
hverju tilteknu sviði. Það mun skapast hér
eins og hefur gerst erlendis að fjölmiðla-
menn sérhæfa sig á tilteknum sviðum.
Þannig að þeir séu betur í stakk búnir til að
vega og meta upplýsingar sem að þeim ber-
ast, því að þeir verða að geta lesið í sundur
það sem máli skiptir. Á þessu sviði vex sú
þekking sem þeir eiga að vinna úr og kröf-
urnar til þeirra vaxa að sama skapi.“
Launakjör háskólakennara
fæla hæfa menn frá
háskólanum
Kjarabarátta háskólamanna hefur verið
nokkuð áberandi á seinni árum og nú síðast
kjarabarátta stundakennara við háskólann.
Hvernig horfir þessi barátta við háskólan-
um?
„Þetta er og mun verða vaxandi vandamál
hér í háskólanum, vegna þess að launakjör-
in eru núna slfk að við eigum oft í erfiðleik-
um með að fá kennara til að taka að sér
kennarastöður. Það hefur komið fyrir að
kennarar hafa sótt um stöður og fengið þær,
en þegar þeir hafa áttað sig á hvað launin
eru lág hafa þeir hætt við. Við erum með
lausar kennarastöður á ýmsum stöðum sem
við eigum erfitt með að fylla, vegna þess að
launakjörin eru svo lág. Þetta er oft sérstak-
lega mikið áfall fyrir fólk sem er að koma að
utan þar sem það hefur verið í framhalds-
námi og störfum. Það kemur hingað heim
og kemst að því að launin eru kannski þriðj-
ungur af því sem það hafði. Ég þekki þetta
sjálfur. Þegar ég kom heim eftir meira en tíu
ára starfsferil erlendis, fékk ég fjórðung af
þeim launum sem ég hafði. Þetta var mjög
erfiður tími meðan maður var að aðlagast
þessum bágu kjörum. Staðreyndin er ein-
faldlega sú að menn sætta sig ekki lengur
við svona bág kjör.
Þó að háskólakennarar hafi ekki farið í
verkfall með BHMR á síðasta ári, var það
ekki vegna þess að þeir hafi ekki fulla samúð
og skilning á þeirra baráttu. Kjörin eru jafn-
lág hjá okkur og þeim. Við lítum svo á að
okkar skyldur séu fyrst og fremst við okkar
nemendur. í háskólanum eru fimm þúsund
nemendur. Þó að það sé hægt með verkfalli
og öðrum aðgerðum að valda verulegri
röskun hér, höfum við kosið að gera það
ekki, í þeirri von að við getum náð einhverj-
um árangri eftir öðrum leiðum. Það er mjög
slæmt að heyja kjarabaráttu þegar fórnar-
lambið verður þriðji aðili sem engum vörn-
um fær við komið, í þessu tilfelli er það
nemandinn. Það er ólíkt því að heyja kjarab-
aráttu þar sem þú átt bein viðskipti við þinn
vinnuveitanda. Þar eigast þeir einir við,
launþeginn og vinnuveitandinn. Verkfalls-
vopnið hefur í gegnum tíðina verið nauð-
synlegt, en því er mjög vandbeitt. Við höfum
kosið að beita því ekki, vegna þess að skjól-
stæðingar okkar geta á engan hátt komið
vörnum við eða leyst þennan vanda."
Telur þú hættu á því að bág kjör háskóla-
kennara komi niður á gæðum kennslunnar?
„Þau hafa ekki gert það til þessa, en fyrr
eða síðar sýður upp úr hjá okkur eins og
öðrum. Menn munu ekki una þessum kjör-
um mjög lengi. Það nær ekki nokkurri átt
að menn skuli hafa aðeins 100 þúsund á
mánuði eftir margra ára nám og framhalds-
nám erlendis."
Fylgifiskur þessarar kjarabaráttu hefur
verið viss andúð á menntun og mennta-
mönnum hjá ákveðnum hluta þjóðarinnar.
Er slík togstreita ekki mjög óæskileg?
„Hún er mjög óæskileg. Ég tel að þessi tíðu
verkföll, sem kennarastéttin hefur verið til-
neydd til að fara í, hafi gert mikinn skaða.
Þau hafa valdið tjóni í kennarastéttinni og
raunar tel ég að þau hafi átt stóran þátt í að
draga úr sjálfsvirðingu kennara. Kjarabar-
áttan hefur einnig skapað andúð þeirra sem
verða þolendur, það eru nemendur og for-
eldrar þeirra. Ég hef orðið var við hvaða
áhrif þetta hefur haft á mín börn. Það er
mjög hættulegt að fara í slík verkföll ár eftir
ár og þau hafa leitt til andúðar á þessum
hópi sem hefur þennan samnefnara, en auð-
vitað er þetta mjög sundurleitur hópur
manna."
Miklar breytingar hafa orð-
ið á innra starfí háskólans
Hvernig finnst þér stjórnvöld búa að há-
skólanum?
„Háskólinn hefur í gegnum tíðina átt á
brattann að sækja. Það hafa komið tímabil
þar sem stjórnvöld hafa gert sér grein fyrir
mikilvægi háskólans og þess að hann þróist
í takt við tímann og þarfir þjóðfélagsins. Það
er eðli háskóla að líta fram á veginn og
hugsa til lengri tíma heldur en stjórnmála-
mönnum er tamt að gera. Við erum að
hugsa áratug fram á veginn og gott betur,
en þeir eru að glíma við vandann í dag. Há-
skólinn hefur barist fyrir auknu sjálfræði og
sjálfstæði. Okkur hefur orðið töluvert
ágengt í þeim efnum. Við höfum í reynd lagt
mjög mikla orku í að bæta okkar innra starf
á undanförnum árum. Þar hafa orðið veru-
legar breytingar sem menn hafa lítið orðið
varir við utan veggja háskólans. Sú viðleitni
nær til rannsóknarstarfseminnar, kennsl-
unnar, félagslegra samskipta innan háskól-
ans, þjónustu við stúdenta og víðar. Þessi
viðleitni hefur skilað töluverðum árangri.
Ég mun gera betur grein fyrir þeim í haust,
þegar ég legg fram skýrslu mína og um leið
starfsnefnda háskólans.
Við höfum bætt stjórnsýsluna hér til að
veita betri þjónustu innan háskólans og ut-
an. Við höfum fengið miklu fleiri háskóla-
kennara til að taka þátt í hinum ýmsu
stjórnunarstörfum. Við höfum skipað
starfsnefndir sem hefur verið falið að sjá um
að framkvæma ýmis mál. Við erum t.d. með
vísindanefnd sem er með rannsóknarsjóð
undir höndum. í þann sjóð sækja háskóla-
kennarar á samkeppnisgrundvelli. Þeir
keppa um takmarkað fé og bestu verkefnin
fá styrk, þannig að menn verða að ná ár-
angri í starfi. Þetta knýr menn til miklu
markvissari starfa. Menn koma einnig ár-
angrinum skjótar frá sér í greinum sem
birtast hér heima og erlendis.
Á sama hátt hefur kennslan orðið hnitmið-
aðri að einhverju leyti. Við höfum fengið
nemendur til að meta gæði námskeiða. Við
höfum sett upp námskeið fyrir kennara, svo
að þeir geti kynnst því sem er nýjast í
kennslutækni og öðru þess háttar. Við höf-
um sent öllum kennurum handbók fyrir há-
skólakennara. Við höfum sett upp kennslu-
málasjóð til að styrkja nýmæli í kennslu og
svona mætti áfram telja. Þetta hefur skapað
meira aðhald í kennslu og rannsóknum. Við
höfum einnig lagt okkur fram um að koma
þeirri þekkingu sem við höfum aflað út í
þjóðfélagið í hendurnar á þeim sem gætu
haft gagn af henni. Okkur hefur orðið eitt-
hvað ágengt við að koma á auknum tengsl-
um háskólans og atvinnulífsins og ég spái
því að þessi samskipti eigi eftir að aukast á
næstu árum á ýmsum sviðum."
Spái því að EB eigi eftir að
liðast í sundur
Þú hefur vakið athygli fyrir að segja af-
dráttarlaust skoðun þína á ýmsum málum
sem hafa borið hátt í pólitískri umræðu.
Þú hefur m.a. varað við því að við göngum
í Evrópubandalagið. Telur þú að aukin evr-
ópsk samvinna sé okkur hættuleg?
„Nei, við eigum mikil samskipti við önnur
Evrópulönd og ég held að aukin alþjóðleg
samvinna sé okkur mjög mikilvæg. Hún
hefur alltaf verið að aukast. Háskólinn hef-
ur verið að auka sína samvinnu við háskóla
í V-Evrópu og N-Ameríku. Það hefur einn-
ig verið leitað eftir samvinnu við okkur frá
Japan. Við munum væntanlega einnig auka
samskiptin við háskóla í A-Evrópu á næstu
árum. Háskólar eru alþjóðlegir í eðli sínu.
Milli háskóla ríkir nauðsynleg samkeppni
og samvinna. Allur þorri okkar háskóla-
kennara er í tengslum við kollega í öðrum
háskólum.
Það sem ég hef varað við er að við göng-
um inn í EB án þess að við áttum okkur á
því hvað það gæti haft í för með sér. Um-
ræðan hér á landi var þannig að það þótti
að sumra áliti sjálfsagður hlutur að ganga
inn í EB, því fyrr því betra. Mér finnst að
það hafi verið mikil deyfð í atvinnuþróun
hér á landi um nokkurn tíma. Framtaks-
semi manna hefur minnkað verulega.
Sumir virðast hreinlega bíða eftir að við
göngum í EB og telja að þá muni allt
batna, þá muni koma hingað fyrirtæki með
fjármagn og bjarga okkar málum. Ég held
að það muni ekki gerast með þeim hætti.
EB er sjálft að mótast. Það er að breytast.
Við vitum raunverulega ekkert hvernig það
mun líta út eftir fimm eða tíu ár þegar
löndin í A-Evrópu hafa gengið inn í það. Ég
hef grun um að þetta bandalag muni, eins
og öll hin fyrri, liðast í sundur eftir ein-
hverja áratugi. Þá verðum við að huga að
því, hvar við ætlum að vera stödd.
Auðvitað eigum við að vinna með EB. Við
eigum að hafa viðskipti við bandalagið. Við
eigum góð samskipti við það í dag. En við
eigum að leyfa því að þróast og meta það
svo síðar hvað okkur sjálfum hentar. Við
erum það fámenn þjóð að það er tiltölulega
einfalt fyrir þessi fjölþjóðafyrirtæki, sem ég
hef verið að fylgjast með, að ná hér öllum
þeim áhrifum sem þau kjósa. Það tel ég að
henti ekki okkar hagsmunum."
Gera verður greinarmun á
væntingum og veruleika
Telur þú að umræða um þetta mál hér á
landi hafi ekki verið skynsamleg?
„Jú, auðvitað hafa menn skipst á skoðun-
um og það er nauðsynlegt. Það er eðli okk-
ar lýðræðisþjóðfélags að menn vegi og
meti ólík sjónarmið, en þá verða þessi
ólíku sjónarmið Iíka að koma fram. Mikið
af því sem menn hafa verið að ræða eru
bara tiigátur og hugmyndir, vonir og vænt-
ingar. Menn verða að gera sér grein fyrir
hvað eru tilgátur og hvað er veruleiki. Mér
hefur fundist að menn haldi þessu ekki að-
skildu þegar þessi mál hafa verið rædd. Við
þurfum að skapa okkur miklu skýrari
mynd af því sem við stefnum að. Það á ekki
að vera neitt óljóst í þeim efnum. Við verð-
um að vega og meta ávinninginn og ann-
markana. Tíminn skiptir einnig miklu máli
þegar um örlagaríkar ákvarðanir er að
ræða. Ég tel að við eigum ekki að rasa um
ráð fram. Við eigum að bíða og sjá hvernig
þetta bandalag þróast. Það kann vel að vera
að í framtíðinni henti það okkur, en ég get
ekki séð að það verði hérna megin við alda-
mótin."
Að lokum: Hvað ætlar þú að taka þér fyrir
hendur þegar þú hættir sem rektor í
haust?
„Ég fer í rannsóknaleyfi í haust til Kaup-
mannahafnar. Ætla ég að snúa mér að
rannsóknastörfum. Mér finnast rannsóknir
afar spennandi og heillandi starfsvettvang-
ur. Ég hef á mínum starfsferli sinnt bæði
grunnrannsóknum og hagnýtum rann-
sóknum. Ég minntist áðan á deyfð í at-
vinnumálum og þykist sjá þar ýmsa mögu-
leika sem ég vil sjá verða að veruleika."
Egill Ólafsson