Tíminn - 13.07.1991, Blaðsíða 7

Laugardagur 13. júlí 1991
Tíminn 7
Jón Sigurðsson forseti.
voru skeleggastir fylgismenn
hans. Félagsstofnunin var und-
irbúin síðari hluta árs 1871 og
formlega frá henni gengið í
febrúar 1872. Lífaldur félagsins
varð ekki langur, því að það
hverfur úr sögunni eftir u.þ.b.
sjö ára starf og mun hafa verið
dáið út þegar Jón Sigurðsson
andaðist 1879.
Leynifélagið Atgeirinn var kall-
að deild í Þjóðvinafélaginu og
tekið fram að það hefði sama
tilgang, þ.e. að „halda uppi
landsréttindum og þjóðrétt-
indum íslendinga“, eins og
segir í lögum þess. Félagarnir
höfðu nánast þá skyldu að vera
virkir baráttumenn, þeir áttu
að láta að sér kveða í því að
styðja og útbreiða stefnu Jóns
Sigurðssonar. Aðalhlutverk
þessara virku baráttumanna
var að semja og birta greinar í
erlendum og innlendum blöð-
um og standa fyrir útgáfu blaða
sem styddu þjóðfrelsisbarátt-
una.
Lúðvfk Kristjánsson telur upp
hátt í 50 manns sem hann veit
að voru um lengri eða skemmri
tíma í þessu úrvalsliði Jóns Sig-
urðssonar. Þar ber mest á stúd-
entum við Hafnarháskóla, sem
síðar urðu þjóðkunnir fyrir ým-
is störf og sumir þekktir stjórn-
málamenn, alþingismenn og
ráðherrar, t.d. Björn Jónsson
ísafoldarritstjóri, sem var fyrsti
formaður Atgeirsins, og Krist-
ján Jónsson, dómstjóri og ráð-
herra. Þarna eru einnig kaup-
menn ýmsir og verslunarstjór-
ar, sem dugðu ekki síst vel sem
fjárhagslegir styrktarmenn
hreyfingarinnar að ætla má.
Hitt er annað mál að af þess-
um 45-50 manna hópi, sem
gengist hafði undir skyldur At-
geirsins um „að halda uppi
vörn fyrir landi voru og réttind-
um þess ... einkum í blöðum og
... tímaritum, bæði heima á ís-
landi og sér í lagi erlendis", var
það heldur fámennur hópur
sem stóð þar í ístaðinu að
nokkru ráði. Þar koma ekki við
sögu nema 5-6 menn og sín á
milli nokkuð mismunandi mik-
ilvirkir, ef miðað er við afköst
þeirra sem greinahöfunda.
Pólitískar
blaðagreinar
Greinar þær, sem hér um ræð-
ir, eru samkvæmt tali Lúðvíks
Kristjánssonar 26 talsins, birt-
ar í ýmsum blöðum og tímarit-
um á íslandi, í Danmörku, Nor-
egi, Þýskalandi og Bretlandi á
árunum 1872-1878. Við þetta
bætist að tveir áhugasamir
Geirungar, Skafti Jósepsson, þá
á Akureyri, og Björn Jónsson (í
ísafold), urðu á þessum árum
ritstjórar blaða sem studdu
málstað Jóns Sigurðssonar. Þar
gætti að sjálfsögðu áhrifa frá
leynihreyfingunni, enda var
það einn tilgangur hennar að
stuðla að því að félagsmenn í
henni væru ritstjórar og blaða-
menn. Þótt fjölmiðlaheimur-
inn fyrir 120 árum væri fá-
skrúðugri en nú, var full þörf á
því að nota hann til kynningar
á málefnum og til pólitísks
áróðurs og margra leiða leitað í
því efni, ekki síður en nú.
Þar sem þessi greinaskrif
áróðursmanna Jóns Sigurðs-
sonar liggja ekki fyrir í heild á
prenti, er erfitt að dæma um
það, hvernig þar var haldið á
málum í einstökum tilfellum.
Vafalaust hafa þessar greinar
verið misgóðar að efni og fram-
setningu eins og gengur. Af
dæmum sem Lúðvík birtir og
fyrirsögnum greinanna, sem
allar eru upptaldar, má þó ætla
að hér sé um venjulegar pólit-
ískar blaðagreinar að ræða og
líkar því sem enn gerist þegar
menn skrifa um þjóðmál í
blöðin, meira af áhuga en list-
fengi, enda eru blaðagreinar
ekki fagurbókmenntir.
Greinar þessar standa því trú-
lega vel fyrir sínu og væri fróð-
legt að lesa þær í heild í því
skyni að gera sér í hugarlund
hver útbreiðslu- og áróður-
smáttur þeirra hafi verið,
heima og erlendis. Hverjum
var ætlað að lesa þessar greinar
og hvers vegna var svo mikil
áhersla lögð á að skrifa í útlend
blöð um íslensk málefni?
„Hinir konung-
kjörnu“
Að sumu leyti er skiljanlegt
hvers vegna það gat verið
gagnlegt að kynna íslenska
þjóðfrelsisbaráttu í dönskum
og norskum blöðum, jafnvel
enskum og þýskum. Hins vegar
er ekki alveg eins skiljanlegt
við fyrstu kynni hvaða nauður
rak til þess að birta skamma-
grein á borð við „De konge-
valgte paa Althinget“ í Bergens
Tidende 8. apríl 1872, nafn-
Iausa en kölluð „bréf frá
Reykjavfk", dagsett 22. mars
sama ár. Lúðvík segir að hún
hafi örugglega verið hugsuð
sem „bombugrein", enda hafi
hún vakið mikla athygli og um-
tal. Hún er reyndar önnur af
tveimur fyrstu greinum sem
birtust á vegum leynifélagsins
eftir að það var formlega stofn-
að 14. febrúar 1872. Grein
þessi getur naumast talist neitt
afburðaritverk, miðað við það
að aðalefni hennar er að tala af
virðingarleysi og í sumum til-
fellum niðrandi um konung-
kjörnu þingmennina, sex að
tölu, en í þeirra hópi voru m.a.
Pétur biskup, Hjaltalín land-
læknir og sr. Ólafur Pálsson
dómkirkjuprestur. Sem dæmi
um andann í þessari grein er
þessi mannlýsing á séra Ólafi:
„Ólafur prófastur Pálsson er
ómerkari en svo, að ég geti ver-
ið að eyða bleki ellegar þreyta
þolinmæði lesendanna fyrir
hans sakir. En eftirlátara og
tryggara mannsblóð hefur
stjórnin víst aldrei eignast."
Ekki fer sögum af því að dóm-
kirkjuprestur þessi hafi farið í
meiðyrðamál við Bergens Ti-
dende út af þessum ummæl-
um. Hins vegar átti Pétur bisk-
up eftir að fara í meiðyrðamál
við ritstjóra blaðsins út af ann-
arri grein, sem liðsmenn Jóns
Sigurðssonar höfðu fengið
birta í blaðinu og enn án höf-
undarnafns, svo að ritstjórinn
sat uppi með ábyrgðina og
sektardóminn þegar þar að
kom.
Hver var
höfundurinn?
Greinin um konungkjörnu
þingmennina reyndist vissu-
lega bombugrein, ekki síst eft-
ir að hún var látin birtast í Ak-
ureyrarblaðinu Norðanfara og
flaug um landið sem aðgengi-
legt lesefni fyrir íslendinga, en
ekki Norðmenn eina. Þessi
grein er ekki málefnaleg, en
hún þjónaði þeim tilgangi að
vera vísbending um það við
hvaða öfl í landinu þjóðfrelsis-
menn væru að berjast. Þessi
öfl eru miskunnarlaust per-
sónugerð í háyfirvöldum þessa
tíma, ekki bara biskupi og
landlækni, heldur sjálfum
landshöfðingjanum Hilmari
Finsen sem fær sína útreið í
greininni og ekki betri en aðr-
ir, því að sagt er um hann, að
hann hafi unnið íslandi meira
ógagn en nokkur annar maður.
Þótt enginn viti með vissu
um höfund þessarar 120 ára
gömlu „bombugreinar", er víst
að Jóni Sigurðssyni líkaði hún
vel og hélt henni fram sem
dæmi um hvernig ætti að segja
andstæðingúnum til synd-
anna. Lúðvík Kristjánsson gef-
ur reyndar í skyn að Jón kunni
sjálfur að hafa verið höfundur
greinarinnar. Vel má það vera.
Og sjáum við þá enn nýja hlið á
baráttumanninum Jóni Sig-
urðssyni.
Raunar má segja um hlut
Lúðvíks í því að kynna Jón Sig-
urðsson, þ.e. „að kanna vissa
þætti í ævi hans“ (eins og hann
orðar það sjálfur), að hann hef-
ur gert Jón mennskari, mann-
legri, breyskari og eðlilegri en
grafskriftir og erfiljóð votta og
hástemmdar ræður gefa til
kynna. Engum hefur tekist svo
vel sem Lúðvíki Kristjánssyni
að sýna allar hliðarnar á því
stórmenni, sem Jón Sigurðs-
son var, án þess að sú mynd,
sem þjóðin hefur haft af hon-
um, hafi fölskvast hið minnsta.
Jón og hinir
________hundflötu
Til skilnings á Jóni Sigurðs-
syni skiptir það ekki máli að
sjá hann í engilslíki. Hins veg-
ar var hann gæddur slíkum
kostum stjórnmálaforingja og
þjóðarleiðtoga að hann á ekki
sína Iíka í íslenskri sögu og
stendur jafnfætis mörgum er-
lendum þjóðskörungum sem
svo hafa verið kallaðir. For-
ingjahæfileikarnir koma fram í
því að hann mótaði skýra meg-
instefnu og lagði alúð við að
framfylgja henni eftir því sem
færi gafst, m.a. með óþreyt-
andi áróðri og stofnun sam-
taka sem áttu að ná sem víðast.
Hann var hvort tveggja í senn
hugsjónamaður og gunnreifur
baráttumaður. En það, sem
gerði Jón Sigurðsson að
stjórnskörungi, var þó fjöl-
hyggja hans, heildarsýnin um
allt sem varðaði stjórnmál,
menningarmál og efnahags-
mál. Hvað það snertir er Jón
Sigurðsson æskileg fyrirmynd
nútímastjórnmálamanna, þeg-
ar sérfræðingaveldið sækir á
um að ýta stjórnmálamönnum
út og taka sjálft völdin, eins og
þegar er orðið í Evrópumálun-
um og sækir mjög á í íslensk-
um stjórnmálum yfirleitt, þar
sem ráðamenn liggja hundflat-
ir fyrir teknókratískum úrræð-
um, taka við öllu ómeltu sem
„sérfræðingar" segja, m.a. þá
ráðleggingu þeirra að lesa boð-
skap Jóns Sigurðssonar í sjálf-
stæðismálum aftur á bak, þ.e.
að semja af sér sjálfstæði og
fullveldi „með milliríkjasamn-
ingum“. Ef það gengur fram
hefði sjálfstæðisstefna Jóns
Sigurðssonar, fullveldisstefnan
og lýðveldisstefnan snúist heil-
an hring.
Nýútkomin bók dr. Lúðvíks
Kristjánssonar um Jón Sig-
urðsson og Geirunga flytur að
vísu ekki orð um þessar hætt-
ur. En eins og góðum bókum
er lagið opnar hún sýn til allra
átta. Hún kveikir hugsanir.