Tíminn - 13.09.1991, Page 7

Föstudagur 13. september 1991
Tíminn 7
Bjarni Bragi Jónsson, aðstoðarbankastjóri Seðlabanka íslands:
Einfaldanir eða einfeldni
Svar til Ögmundar Jónassonar, formanns BSRB
Ögmundur Jónasson hefur ritað Seðlabankanum „fyrirspum“ í
Tímanum og Þjóðviijanum 4. þ.m., og ef til vill víðar. Raunar
fínnst ekki bein fyrirspum í þessu skrifí, en þeim mun meira af
aðfinnslum og ásökunum, svo ekki sé meira sagt.
Umvandanir hans beinast fyrst og fremst að hagfræðideild
bankans, þótt ýmislegt hitti bankastjóra eða bankann í heild í
leiðinni. Tel ég mér skylt að svara fyrir deildina, en kýs að gera
það í eigin nafni og komast þar með hjá því umstangi, sem fylgja
mundi formlegu svari frá bankanum sem slíkum.
Aðfinnsluefhi Ögmundar eru mörg
og æði samslungin. Verður þó að
reyna að greina atriðin að til skipu-
legrar meðferðar. Tilefnið er greinin
„Verðlag og gengi í lok samnings-
tímabils" í ágústhefti Hagtalna
mánaðarins. Grein þessi var rituð til
þess að gera upp reynsluna af samn-
ingstímabili „þjóðarsáttar“ og leiða
frarn verðbólgustig í lok þess, sem
verða mun innan við 6%. Ekki þótti
hættandi á að spá í niðurstöður
væntanlegra kjarasamninga og
verðlagsþróun komandi árs, enda
hefði það vafalítið þótt íhlutunar-
samt á annan hvom veginn, heldur
var látið nægja að benda á viss meg-
insamhengi efnahagsmála og sam-
anburð við launaþróun erlendis,
meðfram til ályktana um þróun
raungengis.
Heildarstærðir og
innri hlutföll
Segja má, að hér sé komið að þeim
mörkum, sem Seðlabankinn geti
látið sig varða sem stofnun, sem sett
er upp til að fást við tiltekna mála-
flokka í almennu samhengi efna-
hagsmála. Heildarstærðir af þessu
tagi, vísitölur og meðaltöl um laun,
verðlag, vexti, framleiðslu o.fl. em
og að jafnaði fullnægjandi til álykt-
ana um meginstefnu og beitingu
stjómtækja, enda þótt þær segi ekki
alla söguna um famað einstakra að-
ila. Um þann misbrest em oft sagð-
ar góðar skrýtlur, sem stundum em
holl hugvekja. íhlutunarleysi um
innri skiptingu, launahlutföll o.þ.h.
stendur og í sambandi við, að al-
menn stjómtæki hins tiltölulega
frjálsa markaðskerfis taka ekki til
þessara atriða, heldur em þau
samningsatriði eða einstaklings-
bundin.
Spyrja má í alvöru, hvort eðlileg,
markaðshæf og sanngjöm launa-
hlutföll geti verið svo mikilvægur
þáttur í almennu efnahagsjafnvægi
og stöðugleika, að réttlæti opinbera
íhlutun eða fortölur. Vera kann, að
sérhagsmunahópar í lykilstöðum og
hagfelldri nálægð við ráðamenn
beri meira úr býtum en gera mundu
á fullkomnum, vildarlausum mark-
aði, sem einungis tæki mið af nauð-
synlegri löðun til starfa. Torskilin
gagnverkun markaðsafla og kjara-
dómskerfis getur spilað þama inn í.
En þetta er ekki ný bóla. Áratugum
saman hafa stjómmálamenn og
heildarsamtök launþega sett jöíhuð
á oddinn. Loks skyldu kjör hinna
lægst launuðu bætt, án þess að
hækkunin hlypi upp allan stigann.
Veilan í framkvæmd hefúr þó næst-
um alltaf verið hin sama. Samnin-
gaumferðin hefur byrjað neðan frá,
án þess að hirt væri um eftirleikinn
í toppinn. Það hefur magnað veil-
una, að oftast hefúr verið samið upp
á verðbólgu, en í skugga hennar
hefúr mörg óhæfan verið framin.
Þjóðarsáttin hefur brotið blað í
þessa sögu og markað færa leið.
Fjármagnsþátturínn
Þá er komið að þætti fjármagnsins
og vaxtanna. Ögmundur sér þar allt
svart og hefur á homum sér. Sann-
leikurinn er þó sá, að eðlilegir jafn-
vægisraunvextir eru mikilvægur
bandamaður launþega í glímunni
við verðþenslu og þá sjálfskömmtun
tekna, sem hann gagnrýnir. Verð-
bólgugróði af lánum leiðir af sér
óhefta eftirspum eftir vöru og þjón-
ustu og verkar sem tangarsókn
gegn hagsmunum hins almenna
launþega. Annar armurinn klípur í
lífeyrissjóð og sparifé hans og veldur
eignaupptöku, en hinn veldur verð-
hækkun og rýrir kaupmátt laun-
anna. Beiting raunvaxta, eða heim-
ild fyrir fjármagnsmarkaðinn til að
láta vextina mynda jafhvægi, er því
ekki aðeins jafhvægisnauðsyn þjóð-
arbúsins heldur og helsta úrræðið
til þess að koma ábyrgð og aga yfir
einingar efnahagslífsins, smáar sem
stórar og þar með opinbera aðila.
Þar með er ekki sagt, að Seðlabank-
anum þyki vextir því betri sem
hærri eru. Síður en svo. Vextir eiga
að miðast við að vinna sitt verk, hafa
sín tilætluðu áhrif, hvorki meira né
minna. Á frumstigi reynslunnar af
virkri vaxtasteftiu getur þó verið
torvelt að ná fúllum tökum á viðeig-
andi stjómtækjum. Verst er þó, þeg-
ar efnahagsástandið sjálft er fullt
mótsagna og skæklatogs. Vaxtastig-
ið er m.a. háð horfúm í kjarasamn-
ingum og þar með verðbólguhorf-
um. Launþegasamtökin hafa þannig
mikinn örlagaþráð þessara mála í
eigin hendi.
Hagfræðideild hefúr lagt mat á
hlutdeild raunvaxta í tekjuskiptingu
þjóðarbúsins, og birtist grein þess
efnis í 2. hefti Fjármálatíðinda 1990.
Þess má geta, að Þjóðhagsstofhun
fær svipaðar niðurstöður. Hámarki
náði hlutfall vaxta af vergum þjóð-
artekjum með 7,6% árið 1988, en
var áætlað tæp 5% næstu tvö ár á
eftir. Þetta síðara hlutfall var þó ívið
lægra en einungis aukning launa-
hlutfellsins milli 1986 og 1988. Síð-
an hefur það lækkað á ný ásamt
vöxtunum og báðir meginþættimir
þannig rýmt fyrir nauðsynlegum
rekstrarafgangi. Hlutdeild raun-
vaxta í vergum landstekjum, að
meðtöldum vöxtum erlendra lána,
er langtum meiri, 10,3% 1988 og á
bilinu 7-8% næstu ár á undan og
eftir. Þannig sparast þjóðarbúinu
ekki vaxtagjöld við að halda um of í
innlenda raunvexti, heldur fera þeir
til útlanda með vaxandi skuldsetn-
ingu og dragast frá í þjóðartekjum.
Með hliðsjón af þessum afstöðum,
sem vom staðreynd við síðustu
samningagerð, má vafalítið skoða
þjóðarsáttina sem sáttmála um
tekjuskiptingu við hæfi lífvænlegs
atvinnurekstrar og þar með at-
vinnuöryggis. Einnig er vert að hafe
f huga, að vaxtatekjumar falla laun-
þegum og lífeyrissjóðum þeirra að
mjög stórum hluta í skaut, svo og
opinberum sjóðum, sem eru sam-
eign okkar allra. Hér kann þó að
vera sá hængur á, að opinberir
starfsmenn, sem og bankamenn,
meti ávöxtun lífeyrissjóða sinna lít-
ils, þar sem opinber skuldbinding
ráði lífeyri, en ekki staða lífeyris-
sjóða. Bætist það við þá staðreynd,
að afkomuöryggi þessa fólks er ekki
beint háð viðgangi gmndvallarat-
vinnuvega. Æskilegt er, að þessar
starfsstéttir og samtök þeirra teng-
ist betur raunhæfum heildarhags-
munum, svo að þau verði hæfari til
að axla ábyrgð sinna miklu áhrifa.
Viðhorf til vaxta og
launa
Rétt er hermt hjá Ögmundi, að
„vaxtamál skoðast í tengslum við
aðrar formúlur en kaupmátt fjár-
magnseigenda eða annarra". Sem
framleiðsluþættir em vinna og fjár-
magnsþjónusta að vísu hliðstæður,
og æskilegt að framleiðslustarfsem-
in beri uppi sanngjama umbun á
báðar hliðar. Jákvæð mannleg og fé-
lagsleg markmið em þó að sjálf-
sögðu mun tengdari vinnulaunum.
Vextir skoðast hins vegar fyrst og
fremst sem hagstjómartæki. Sem
slíkir þurfa þeir engan veginn að
eiga samleið með vinnulaunum,
heldur fara eftir mismiklum skorti á
lánsfiármagni, misvægi þjóðarbús-
ins og þensluhneigð. Þeim er held-
ur ekki áskapað að sækja stöðugt til
hækkunar, hvorki í skilningi nafn-
eða raunvaxta, heldur rokka þeir
Opið bréf til menntamálaráðherra, Ólafs G. Einarssonar:
FRÁ BERLÍNARDEILD
Þann 20. júní síðastliðinn var haldinn
fúndur meðal tslenskra námsmanna í
Berlín í tilefni hinna stórfelldu breyt-
inga á úthlutunarreglum Lánasjóös ís-
lenskra námsmanna.
Við íslenskir námsmenn ÍBerlfn lýsum
yfir óánægju okkar yfir því hvemig um-
ræða um fjármál lánasjóðsins hefur far-
ið fram í fjölmiðlum að undanfömu.
Þegar talað er um að námslán hafi
„hækkað“ á árunum 1989 og 1990 virð-
ist gleymast að á árunum 1985 til 1989
voru námslán skert um 16,7% miðað
við þann framfærslugrunn sem LÍN hef-
ur stuðst við allt frá árinu 1975. Á því
tímabili kom berlega f ljós að þau dugðu
ekki til framfærslu. í tíð fyrrverandi rík-
isstjómar voru áðumefndar skerðingar
leiðréttar. Við teljum þess vegna með
öllu óraunhæft að skerða námslán að
nýju um 16,7%. Það er að okkar matí al-
gert skilyrði fyrir vel heppnuðu námi að
námslán dugi til framfærslu, svo ekki
séu sífelldir óvissutímar skjótandi upp
kollinum sem hljóta að koma niður á
gæðúm námsins.
Þær breytíngar á úthlutunarreglum
LÍN, sem varða námsframvindu og há-
marksnámstíma, teljum við fljótfæmis-
lega únnar og ekki vænlegar tíl spam-
aðar. Að einfalda úthlutunarreglumar,
eins og fram kemur í grein 2.5.2 f breyt-
ingatíllögunum um styttingu hámarks-
námstíma úr sjö árum f fimm, setur að
okkar mati sjálfstæðri uppbyggingu
náms og akademískri yfirsýn of þröngar
skorður.
Með tíllití tíl margflókins skipulags er-
lendra skólastofnana, ósamræmis milli
einstakra skóla hvað varðar skilgrein-
ingar á fyrrihluta- og seinnihlutanámi
og mismunandi námstíma í hverju
landi fyrir sig sem nauðsynlegur er til
fulls náms og tilheyrandi námsgráða, er
ógjömingur að setja öll námsferli undir
einn hatt Við sjáum þess vegna fram á
að flmm ára reglan muni auka á svoköll-
uð vafamál og þarmeð flækja afgreiðslu
námslána og sprengja endanlega túlk-
unarramma úthlutunarreglnanna, sem
er nú þegar oft á tíðum óljós.
Grein 2.2 í breytíngartíilögunum um
svokallaða 100% námsframvindu virðist
tíl allrar hamingju ekki hafa náð fram
að ganga. Kröfur háskóla um náms-
framvindu komast engan veginn til
skila f áðumefhdri grein 2.2, heldur
hefði hún einungis gert háskólanám ill-
kleift fyrir stóran hóp fólks og mistúlkað
námsárangur í ljósi happa og glappa til-
fella. Væri slfk 100% regla ekki tilgangs-
laus harka og í mótsögn við raunveru-
lega innistæðu fyrir þeirri námsgráðum
sem skólamir veita? Það getur heldur
ekki verið þjóðarhagur að einstaklingar
séu hraktír frá námi.
Fundurinn telur að einn af agnúum út-
hlutunarreglna LÍN varði ónógar upp-
lýsingar um raunverulegar aðstæður á
hverjum stað. Sem dæmi má nefna að
eðlilegur námstfmi við þýska háskóla er
í flestum tilfellum lengri en 75% regla
LÍN gerir ráð fyrir. LÍN lánar hámark 12
misseri til fyrrihluta- og seinnihluta-
náms, en meðalnámstími í Þýskalandi
er oftast lengri.
Með þessu dæmi úr þýsku skólakerfi
viljum við engan veginn tefla okkur
gegn öðrum fslenskum námsmönnum,
heldur vill fundurinn benda á að breyt-
ingar á úthlutunarreglum krefjast yfir-
vegaðrar og margtækrar upplýsingaöfl-
unar. Fundurinn ákvað í því sambandi
að hefja upplýsingaöflun í samráði við
aðrar SÍNE-deildir f Þýskalandi og
hvetjum við tíl samráðs við námsmenn f
þessum viðkvæmu málum.
Lækkun tekjutíllits lána úr 75% í 50%
vænkar ekki hag námsmanna, þar sem
viðmiðunarupphæðin.hefur jú lækkað
um 16,7%. Fundurinn vill benda á að
tekjutillit lána er tvfrætt fyrirbæri: Um
leið og það er námsmönnum f hag og í
samræmi við íslenskar aðstæður að
gerð séu uppgrip í launavinnu yfir sum-
armánuðina er ekki forsvaranlegt að
rökstyðja námslánahækkun með aukn-
um möguleikum á launavinnu með
námi. Ef námsmönnum er ýtt út í
launavinnu með námi segir það sig
sjálft að námstíminn lengist eða að gæði
námsins minnka.
Fundurinn vill að lokum mótmæla öll-
um tílviljanakenndum skyndiákvörðun-
um f málefnum LÍN og telur að með
svoleiðis áhlaupum sé tilveruréttur
námsmanna sffellt dreginn í efa. Á með-
an fjölmiðlaumræða um íslenska náms-
menn og LÍN er á því plani sem hún er í
dag, teljum við að dreginn sé upp mynd
af námsmönnum sem vinna ekki fyrir
lánunum sínum og kynt undir fordóm-
um um að nám sé ekki vinna og verð-
mætasköpun. Með því að tefla saman
launafólki og námsmönnum og að gera
námsmenn að blóraböggli fslensks
þjóðfélags sjáum við hættulega þróun f
aðsigi sem gengur þvert á ímynd vest-
ræns lýðræðis. Það hefur hingað tíl ekki
verið neinni þjóð til heilla að safria upþ
mótsögnum sínum, vandamálum og
óánægju og gera minnihlutahóp ábyrg-
an sem allsherjarsökudólg.
Fjárhagsvandi LÍN er á vissan hátt
upp og niður eftir aðstæðum. Að
blanda þessu saman við launahegð-
un er verra en einföldun. Það jaðrar
við einfeldni.
Áhrif vaxta eru margslungin, og
nokkuð tvíátta að því er tekur til
verðlagsþróunar, bæði eftirspumar-
og kostnaðareðlis. Þessi tvíhliða
áhrif geta verið missterk eftir sam-
hengi við aðra efnahagsþætti, svo
sem þenslu frá ríkisfiármálum, og
þau geta verið mislengi að leita út-
rásar í verðlagi, m.a. eftir því hvem-
ig stendur á umferðum kjarasamn-
inga. Reynslan af virkum raunvöxt-
um er mjög stutt á nauðsynlegan
tímakvarða hagrannsókna. í því
Ijósi ber að skoða tilvitnaða setn-
ingu í grein Hagtalna mánaðarins:
„Það líkan sem Seðlabanki íslands
notar við almennar verðlagsspár
tekur ekki tillit til áhrifa vaxtabreyt-
inga.“ Á þessu hneykslast Ögmund-
ur, en hefði að ósekju mátt lesa
næstu setningu: ,Að því marki sem
breytingar á vöxtum liggja fyrir með
nægilegum fyrirvara er þó reynt að
meta hin beinu áhrif sem koma
fram í gegnum húsnæðislið ffam-
færsluvísitölu." Þessar breytingar
vom tengdar fiármálaástandinu við
stjómarskiptin og aðgerðum nýrrar
ríkisstjómar og lágu því ekki fyrir í
tæka tíð til spágerðar á vordögum.
Hér er í raun einnig að því vikið, að
nokkm getur munað, hvort spáð er
um verðlag eða vísitölu. Áhrif á
verðlag em margþætt og misjafn-
lega tímasett, en vísitala er sem op-
inber mælikvarði á verðlag háð
ströngum formlegum reglum um
mat tiltekinna liða eftir kostnaðar-
tilefnum. Þess ber að gæta, að þrátt
fyrir 0,6% hækkun ffamfærsluvísi-
tölu í júní af völdum vaxta í hús-
næðiskostnaði, nam hann þá lægra
hlutfalli af heild vísitölunnar,
12,1%, en í gmnni hennar ffá maí
1988, 12,8%. Er það til marks um
víxlhreyfingar vaxta til hækkunar
eða lækkunar.
Að lokum vil ég láta þessu tilskrifi
fylgja góðar óskir til Ögmundar og
félaga hans, og raunar allra samn-
ingsaðila á þessu hausti, að þeir láti
skýra yfirsýn og heilbrigða dóm-
greind ráða gjörðum sínum og gæti
vel þess fiöreggs þjóðarheilla, sem
samtök þeirra hafa falið þeim.
SÍNE
túlkunaratriði milli ráðuneyta frekar en
galli á LÍN sjálfúm. Námslánasjóður
með jafri lýðræðisleg markmið eins og
LÍN, um að allir eigi kost á námi án til-
lits til efnahags, mun að sjálfsögðu allt-
af vera útgjaldaliður fyrir ríkissjóð og
teljum við að sá gangur mála sé eðlileg-
ur.
íslenskir námsmenn í Berlfn hvetja til
þess að staðinn sé vörður um æðstu
markmið LÍN, því þau eru einnig hluti
af stoltí okkar og sérstöðu sem fslend-
ingar. Þess vegna er að okkar matí al-
gjört forgangsatriði hverrar ríkisstjóm-
ar að sjóðnum sé tryggð örugg afkoma.
í nútímaþjóðfélagi byggist velmegun
og framfarir þjóða æ meir á fjölbreytí-
legri menntun og möguleikum tíl end-
urmenntunar. Til þess að ísland dragist
ekki aftur úr og brjótí ekki eigin gildi og
sjálfsfmynd verður að tryggja fjölbreytta
og lýðræðislega framtíð f fslenskum
menntamálum.
Fyrir hönd Berlínardeildar Sambands
fslenskra námsmanna erlendis.
Anna Kristín Hjartardóttir
EygkS Ingólfsdóttir
GuArún Jónsdóttir
Halldór Hauksson
F.h. ofan greindra,
Eygló Ingólfsdóttír