Tíminn - 24.12.1991, Qupperneq 7

Þriðjudagur 24. desember 1991
Tíminn 7
Umboðsmenn hennar
hátignar frú Jarðar
BJARGIÐ JÖRÐINNI
Höf: Jonathon Porritt o.fl.
Útg: IÐUNN Reykjavik 1991
Miðað við eyðingu og mengun þá,
sem yfir jörðina hefur gengið, er
ekki nema von að í tiltölulega
hreinu landi eins og íslandi taki
menn heilshugar undir baráttu
fyrir bættum umgengnisháttum.
Við hljótum að fyrirlíta úrgangs-
losun í hafið, enda skynjum við
það sem matarkistu okkar. Við
hljótum líka að fagna því er menn
gefa út bækur á sýrusnauðum
blöðum og endurunnum pappa.
Það er ljóst að vart hefur verið auk-
innar vitundar á þessu sviði mann-
lífsins í hinum vestræna heimi.
Nýlegar tilraunir með flokkun
sorps á íslandi er gott dæmi um
það.
Hins vegar er það ekki nýtt að
spámenn stígi fram og boði upphaf
hinna síðustu tíma. Það er heldur
ekki nýtt að menn komi fram sem
sjálfskipaðir umboðsmenn jarðar-
innar og tali máli hennar á per-
sónugerðan hátt, líkt og gert er í
bókinni Bjargið jörðinni. Sumir
gera það af því að þeir fengu sig
ekki sadda af að kúga nýlendu-
þjóna sína og vilja enn seilast til
heimsvaldaáhrifa. Aðrir hafa þetta
fyrir tómstundagaman og enn aðr-
ir fyrir trúarbrögð. Einn af þeim,
sem sameinar flest af þessu, er
„hans hátign prinsinn af Wales",
en þannig er hann Karl Elísabetar-
son kynntur á bókarkápu, rétt eins
og hvert mannsbarn jarðarinnar
eigi að vita skil á öllum fjölskyldu-
titlum suður á Bretlandseyjum.
Náttúruverndarsinnar eru ennþá
óvinsælir menn hér á landi vegna
framgöngu sinnar og efnahags-
kúgunar sem þeir hafa beitt okkur
nýlega. Greenpeace International
á efni í bókinni og eru samtökin
lofuð fyrir ofbeldisfullar aðgerðir,
djarfan skæruhemað og lagni við
að komast í sviðsljós fjölmiðla.
Frændur vorir Færeyingar fá á
baukinn fyrir þjóðlegar grind-
hvalaveiðar, en að sinni er ekki
veist beint að Grænlendingum fyr-
ir selveiðar sínar eða okkur fyrir
hvalveiðar. í heild er bókin þó
skrifuð gegn hagvexti og gegn auk-
inni velsæld í þróuðum löndum.
Tekjur af skoðunarferðum á hvala-
slóðir eru sagðar meiri en tekjur af
hvalveiðum, hvar svo sem þær
tekjur lenda.
Hvalaumfjöllunin er gott dæmi
um þann hæpna stíl bókarinnar að
persónugera jörðina um of og
ímynda sér að skepnur hennar
dragi ályktanir. f ljóðinu Hvala-
þjóðin segir t.d.: „I sjónum hafa
hvalir tekið völdin, þótt þeir viður-
kenni greind annarra en sjálfra sín
...“ Á blaðsíðu 152 segir um fisk-
veiðar: „Enginn hefur áhuga á að
draga úr aflamagni til að tryggja
endurnýjun stofnanna...“ og ráðist
er á Alþjóðahvalveiðiráðið og Haf-
réttarnefnd Sameinuðu þjóðanna,
svo dæmi séu tekin af umfjöllun
um rányrkju fiskveiðiþjóða. Afla-
brestur í veiðum á þorski, ýsu og
ufsa í Norðursjó em tekin sem
dæmi um ofveidda stofna í útrým-
ingarhættu í Norður-Atlantshafi
(Myndræn tafla s. 154).
Mjög víða í bókinni kemur fram
sú skoðun að jörðin sé slíkt furðu-
verk að hún sé heilög og dýrkunar-
verð í sjálfu sér. Einnig ber mikið á
þeirri skoðun að jörðin sé lifandi
vera sem háir lífsstríð sitt með tár-
um og raunum. Mennirnir eru kýli
á yfirborði hennar. Jonathon Por-
ritt er sá af textahöfundum sem
gengur hvað lengst í þessa átt og
talar um nýtt alþjóðaskipulag á
heimspólitískan hátt að hætti
græningja víða um lönd. Tilgang-
ur bókarinnar er sagður sá að
„leita svara með því að flétta sam-
an traust vísindi og sterkar tilfinn-
ingar" (s. 16). Eftir lestur bókar-
innar finn ég ekki fyrir leitinni, en
er þess í stað uppfullur yfir haus af
slagorðum sem ekki er leitast við
að rökstyðja nema að litlu marki.
Tilfinningaþátturinn er greinilega
allsráðandi og því er ekki undar-
legt að listamenn og „frægt fólk“
er fengið til að skreyta bókina í rík-
um mæli. Þar sem hún er á marg-
an hátt faglega unnin, hallast ég
helst að því að með henni hafi fyrst
og fremst verið ætlunin að vekja
hughrif og æsing. Vonleysið er yf-
irþyrmandi í upphafi og ofveiðin
og offjölgun hinnar fjandsamlegu
mannskepnu, ásamt mengun og
náttúrueyðingu, er uppistaðan í
miðhluta bókarinnar. Þegar nær
dregur lokum er bent á að lækn-
ingin felist í „Óðnum til jarðarinn-
ar“ og vitnað er til þess að stjórn-
mál séu orðin ískyggilega tilgangs-
laus. Náttúruhyggjan er öllu æðri
og siðbótarhreyfingunni og skyn-
semisbyltingu 17. aldar heimspek-
inga er kennt um að hafa svipt
móður jörð lífi (s. 184). Mannkyn
hafi lengstan hluta sögu sinnar tal-
ið móður jörð lifandi plánetu. Hin
veraldlega afstaða Vesturlandabúa
er vond og framfarir eru illar. Þá er
nú munur að sjá samstöðu manns-
ins og náttúrunnar í búddadómi
Austurlanda fjær og á Indlandi þar
sem hindúar eru sagðir sannfærðir
um að jörðin sé heilög.
Þetta eru semsagt ný náttúrutrú-
arbrögð í alþjóðlegum búningi,
sem helgast af því að kýrin er svo
heilög að ekki má mjólka hana. Sú
kristna boðun um aldir, að maður-
inn sé kallaður af Guði til ábyrgðar
og ráðsmennsku yfir jörðinni, fell-
ur í duftið fyrir þessum „nýju
sannindum". Þrátt fyrir skrautleg-
an búning og sæg af eiginhandar-
áritunum „hans hátignar" og
„hans heilagleika" og svo framveg-
is, er framburður þessarar elfti
eins og flatur sandurinn — áferð-
arfallegur en gljúpur þar sem stig-
ið er niður föstum skrefum.
Nokkrar ágætar greinar náttúru-
fræðinga og inngangsorð frú Vig-
dísar forseta ná ekki að gefá þessu
erlenda verki það gildi sem til var
sáð í íslenskum jarðvegi — því
miður.
Kristján Bjömsson
Sterk saga um sterka
Ingibjörg Sólrún Gfsladóttir:
Þegar sálin fer á kreik
Minningar Slgurveigar Guðmunds-
dóttur kennara í Hafnarflrði.
Foriagið 1991
Það er víst best að segja það strax,
að þessa ævisögu má hiklaust
flokka með þeim bestu í sínum
flokki, svo gripið sé til íþrótta- og
keppnismáls, og það má búast við
því að hún lendi í hópi klassískra
íslenskra ævisagnabókmennta.
Ekki kæmi mér það á óvart.
Sigurveig Guðmundsdóttir kenn-
ari í Hafnarfirði lýsir í bókinni Sál-
in fer á kreik, ævi sinni á miklum
umróts- og breytingatímum í
þjóðlífinu. Ævisaga hennar er
skráð með mikilli prýði af Ingi-
björgu Sólrúnu Gísladóttur.
Sigurveig Guðmundsdóttir er
dóttir Guðmundar Hjaltasonar
lýðskólafrömuðar, sem var þekkt-
ur maður á sinni tíð, og Hólmfríð-
ar Björnsdóttur. Mikill aldurs-
munur var á þeim hjónum, auk
þess sem atlæti þeirra í æsku hafði
verið ólíkt. Það þóttu því undur
allmikil þegar lýðskólafrömuður-
inn Guðmundur, þá 44 ára gamall,
kvæntist Hólmfríði, bláfátækri
vinnukonu á Víkingavatni í Keldu-
hverfi, lausaleiksbarni sem alist
hafði upp í fátækt og hörku í Fljót-
um í Skagafirði.
Auk aldursmunarins var uppruni
þeirra hjóna talsvert ólíkur, en
Guðmundur hafði alist upp á
menningarheimili, auk þess að
hafa síðar aflað sér menntunar er-
lendis og verið samvistum um
tíma við merkisbera lýðháskóla-
hugmynda og almannamenntunar
í Noregi, þeirra á meðal skáldjöfur-
inn Björnstjeme Bjömson. Hjóna-
bandið þótti mörgum þegnum
hins stéttskipta íslenska þjóðfélags
aldamótanna hin mestu fim, eink-
um var þá að finna meðal embætt-
ismannastéttarinnar sem Guð-
mundur hafði talsverð samskipti
við í krafti erlendrar menntunar
sinnar sem á þeim tíma var nokk-
urs metin, þrátt fyrir að hún gæfi
Guðmundi ekki embættisgengi.
Sigurveig greinir þannig frá því að
sr. Amljótur Ólafsson og fjöl-
skylda, sem Guðmundur dáði um-
fram annað fólk, hefði aldrei viður-
kennt Hólmfríði móður sína og
raunar sýnt henni dýpstu fyrirlitn-
ingu og fjandskap frá fyrstu tíð. Sú
lítilsvirðing, sem borgaralegir vin-
ÞEGAR SAUN
FER Á KREIK
Minningar ▼
Sigurveigar 'öá:
Guðmunds- ^
dóttur
kennara í „ /, ‘ Á
Hafnarfiröi É • J
ir og kunningjar Guðmundar
sýndu Hólmfríði konu hans, hlýtur
að hafa verið henni með öllu óþol-
andi, enda varð það henni mikill
léttir og frelsun þegar fjölskyldan
tók sig upp og fór til sex ára dvalar
í Noregi og Danmörku. Þar var
henni loks tekið sem jafningja og
fullgildri manneskju.
Titill bókarinnar Þegar sálin fer á
kreik skýrist af veikindum Sigur-
veigar í æsku. Hún sýktist ung af
berklum, sem á þeim tíma herjuðu
á ungt fólk og hjuggu stór skörð í
raðir þess. Hún dvaldist á berkla-
hælum í þrjú ár og hafði þar fé-
lagsskap ungs fólks sem svipað var
ástatt um. Lýsingar hennar á lífinu
á Vífilsstöðum og á Kópavogshæl-
inu, sem þá var vinnuhæli fyrir
berklasjúklinga, eru mjög glöggar,
einlægar og mætar.
Berklahælin voru í senn staðir
þar sem hið unga sjúka fólk dvaldi
til lækninga, og þar dafnaði menn-
ingarlíf og ástir tókust í skugga
dauðans meðal hins unga fólks
sem var slegið fjötri banvæns sjúk-
dóms á þeim árum sem andi fólks
mótast hvað sterkast. Og andi Sig-
urveigar hefur verið móttækilegur
á þessum árum og hún gleypti í sig
þær hugmyndir, sem þá voru ofar-
lega á baugi, og vann úr þeim og
skildi hismi frá kjarna.
Þrátt fyrir veikindi sín og kröpp
kjör tókst Sigurveigu að komast til
heilsu, afla sér góðrar menntunar
og meiri almennrar þekkingar og
þroska en almennt gerðist og ger-
ist. Andleg leit hennar leiddi hana
til hinnar kaþólsku kirkju, en á ár-
konu
unum fyrir stríð þótti mörgum
það hið versta mál og hafði í för
með sér að margir sniðgengu Sig-
urveigu og Iögðu henni kaþólsk-
una út á hinn versta veg. Hún hef-
ur hins vegar aldrei látið hlut sinn
í rökræðum um trúmál, enda bet-
ur að sér þar en flestir þeir sem
hafa reynt að tortryggja heilaga
kirkju og meðlimi hennar í ræðu
eða riti.
Sérlega minnisstæður er kaflinn
þar sem Sigurveig lýsir heimsókn
sinni til Einars Benediktssonar og
Hlínar Johnson í Herdísarvík, en
þangað fór hún ásamt Kristínu,
systur Einars. Þá var Einar þrotinn
að andlegum kröftum og í gjör-
gæslu Hlínar, eins og glöggt kem-
ur fram af lýsingu Sigurveigar.
Þegar sálin fer á kreik er afar læsi-
leg og vel skrifuð bók, sem auk
þess að lýsa vel æviferli og hugar-
heimi merkismanneskju, er af-
bragðs heimild um lífskjör og tíð-
aranda á íslandi frá síðustu alda-
mótum til okkar daga. Þetta er bók
sem ég held að eigi ekki eftir að
daga upp í bókaskápum eigenda
sinna og gleymast.
Stefán Ásgrímsson