Tíminn - 21.03.1992, Blaðsíða 8

8 Tíminn________________________________________________________________________________________________Laugardagur 21. mars 1992
Á Þingvöllum 17. júnl 1944.
BIRGIR THORLACIUS:
Á þessu ári er hálf öld liðin frá myndun utan-
þingsstjórnar Björns Þórðarsonar. Hún átti að
ýmsu leyti erfiða daga, en um alla framtíð verður
hennar minnst sem stjórnarinnar er sat að
völdum er lýðveldið var stofnað 17. júní 1944.
Höfundur færði til bókar allar fundargerðir þessar
stjórnar og er því nákunnugur efni sínu.
„Eftir stjórnarskrárbreytingu og
tvennar kosningar til Alþingis 1942,
5. júlí og 18.-19. október, voru mikl-
ar ýfingar með Framsóknarflokki og
þeim þremur þingflokkum, er höfðu
staðið að breytingunni, þ.e. Alþýðu-
flokki, Sameiningarflokki alþýðu-
Sósíalistaflokki og Sjálfstaeðisflokki.
Stjórnarskrárbreytingin fólst í því
að kjördæmaskipanin skyldi vera á
þann veg, að þingmönnum fjölgaði
úr 49 í 52, með því að Siglufjörður
var gerður að sérstöku kjördæmi og
bætt við tveimur þingsætum í
Reykjavík. Þá var hlutfallskosning
lögboðin í tvímenningskjördæm-
um, sem leiddi til þess að Fram-
sóknarflokkurinn tapaði öðru þing-
sætinu til Sjálfstæðisflokksins í fjór-
um af sex tvímenningskjördæmum
landsins.
Umboð alþingis-
manna framlengt
Árið 1941 ákvað Alþingi að fram-
lengja umboð alþingismanna án
kosninga, þar eð eigi þótti gerlegt að
efna til kosninga í miðri heimsstyrj-
öld. Nokkrir þingmenn, einkum í
Framsóknarflokknum, munu þó
hafa verið andvígir frestun, en
beygðu sig fyrir vilja yfirgnæfandi
meirihluta. Einn þingmaður, Vil-
mundur Jónsson landlæknir, þing-
maður Norður-ísafjarðarsýslu, vildi
ekki framlengja þingmannsumboð
sitt með þessum hætti. Afsalaði
hann sér þingmennsku 7. júlí 1941
og var sæti hans autt um hríð. Fyrir-
sjáanlegt var og að losna myndi
þingsæti í Snæfellsnessýslu, því að
Thor Thors, þingmaður kjördæmis-
ins, hafði verið skipaður aðalræðis-
maður í New York, síðar sendiherra í
Bandaríkjunum. Forsætisráðherra,
Hermann Jónasson, hafði gert ráð
fyrir því að fram færu „friðarkosn-
ingar" í þessum tveimur kjördæm-
um, þ.e.a.s. að Alþýðuflokkurinn
fengi án mótframboðs þingmann í
Norður- ísafjarðarsýslu og Sjálf-
stæðisflokkurinn með sama hætti
þingmann á Snæfellsnesi. Allt fór
þetta á annan veg. Sjálfstæðisflokk-
urinn mun að vísu hafa viðurkennt
að ef þingmaður félli frá, ætti þessi
friðarregla að gilda samkvæmt sam-
komulagi flokkanna, en hinsvegar
ekki ef þingmaður segði af sér þing-
mennsku. Margir munu og hafa ver-
ið fýsandi kosninga, ekki síst þeir
sem stóðu herklæddir til framboðs í
fyrsta sinn og töldu þingmennsku
innan seilingar.
Einkennilegt verður að teljast að
fært þótti að kjósa tvisvar árið 1942,
en ekki að efna til reglulegra alþing-
iskosninga 1941 vegna heimsstyrj-
aldarinnar og var hún þó eigi síður
ægileg árið 1942 en árið áður.
Ný stjóm í
burðarliðnum?
Síðan 1939 hafði verið við völd
stjórn Framsóknarflokks, Sjálfstæð-
isflokks og Alþýðuflokks, þjóðstjórn-
in. Vegna útgáfu bráðabirgðalaga
um gerðardóm í verkfallsmálum
gekk ráðherra Alþýðuflokksins úr
stjórninni í janúarmánuði 1942, en
hinir sátu áfram. Alþýðuflokkurinn
hóf þá þegar að reyna að sundra
stjórninni og gerði Sjálfstæðis-
flokknum freistandi tilboð um kjör-
dæmabreytingu, er færa myndi
Sjálfstæðisflokknum viðbótarþing-
sæti á kostnað Framsóknarflokks-
ins. Forystumenn Framsóknar-
flokks töldu sig hafa loforð leiðtoga
Sjálfstæðisflokks um að kjördæma-
málið yrði ekki tekið til meðferðar
um sinn. Leiðtogar Sjálfstæðis-
flokksins töldu sig hinsvegar ekki
hafa lofað öðru en því að hafa ekki
forystu um kjördæmabreytingu að
sinni. En nú hafði Alþýðuflokkurinn
tekið þá forystu.
Þannig var hið pólitíska veðurfar
eftir seinni kosningarnar 1942. Við
völd var og hafði verið síðan 16. maí
1942, er stjórn Hermanns Jónasson-
ar sagði af sér, minnihlutastjórn
Sjálfstæðisflokksins; Ólafur Thors
forsætisráðherra og með honum
Jakob Möller og Magnús Jónsson
prófessor.
Hvorki gekk né rak um stjórnar-
myndun eftir kosningar. Framsókn-
arflokkur var ekki til viðræðu við
„eiðrofana" í Sjálfstæðisflokknum
og enginn þingmeirihluti myndað-
ist um stjórnarsamstarf. Ólafur
Thors hélt uppi viðræðum við Al-
þýðuflokk og Sósíalistaflokk eftir
kosningar um stjórnarmyndun og
taldi að slík stjórnarmyndun myndi
hafa tekist, ef Sveinn Björnsson rík-
isstjóri hefði ekki eyðilagt þá fyrir-
ætlan með skipun utanþingsstjórn-
arinnar; aðeins hefði þurft nokkurn
tíma, e.t.v. nokkra daga, í viðbót til
þess að koma á fót stjórn sjálfstæðis-
manna, Alþýðuflokks og sósíalista.
Auðvitað voru þetta vangaveltur, en
skýrir vel sárindi þau sem leiðtogar
Sjálfstæðisflokksins báru í brjósti
vegna þess að ríkisstjóri hjó á hnút-
inn meðan þeir töldu allar líkur á að
geta myndað stjórn. Það er líka at-
hyglisvert að tæpum tveimur árum
síðar mynduðu þessir þrír flokkar
„nýsköpunarstjórn" og hefur sam-
bandið á milli þeirra e.t.v. verið að
þróast allan tímann.
Ríkisstjóri tekur af
skarið
Minnihlutastjórn Sjálfstæðis-
flokksins sat áfram fyrst eftir kosn-
ingarnar og mun hafa hugsað sér að
vera við völd uns stjórn þingmanna
yrði mynduð. Ríkisstjóri rak hins-
vegar á eftir um stjórnarmyndun.
Stjórnin sagði af sér 14. nóvember
eða tæpum mánuði eftir síðari
kosningarnar, en gegndi áfram
störfum. Ríkisstjóri rak enn á eftir
um stjórnarmyndun og lét í ljós að
ef ekki yrði búið að mynda þing-
mannastjórn bráðlega, myndi hann
sjálfur skipa stjórn. Flokksleiðtogar
lögðu lítinn trúnað á það, en 16.
desember 1942 skipaði ríkisstjóri
dr. Björn Þórðarson forsætisráð-