Tíminn - 04.12.1992, Blaðsíða 5

Föstudagur 4. desember 1992
Timinn 5
Saga Hermanns
Jónassonar
Indriði G. Þorsteinsson:
Ættjörð mfn kæra.
Ævisaga Hermanns Jónassonar for-
sætisráðherra.
2. bindi.
Reykholt, 1992.
Þetta er svo sem titill vottar
framhald þeirrar aevisögu, sem út
kom fyrir tveimur árum og náði
fram að 1938. Sögunni var þar
komið sem framsóknarmenn
voru einir í ríkisstjórn vorið
1938, eftir að Haraldur Guð-
mundsson baðst lausnar vegna
þess að verkfall togaramanna var
leyst með lögum um gerðardóm.
Þá voru Þjóðverjar að sækjast eft-
ir lendingu fyrir flugvélar hér og
er það alkunnug saga. Frá því
segir á fyrstu síðum þessarar
nýju bókar.
Síðan segir frá þjóðstjóminni og
sagan rakin áfram til æviloka
söguhetjunnar.
Margt er frá Hermanni að segja
og saga hans tengist mjög þjóð-
arsögunni á þessari öld. Stund-
um virðist höfundur ganga út frá
því að fólk viti meira en ætlast
má til af ungu fólki. Hvað vita
ungir lesendur um Wilhelm
Canaris aðmírál eða hverrar
þjóðar hann var?
Nokkrum sinnum er rætt um 6
steiktar gæsir í sambandi við
stjórnarskrárbreytinguna 1942
án þess að skýra það. Það voru 6
tvímenningskjördæmi í landinu
og breytingin var sú m.a. að taka
upp hlutfallskosningu í þeim. Þá
var gert ráð fyrir að Sjálfstæðis-
flokkurinn næði öðmm manni í
þeim öllum, en Framsóknar-
flokkurinn hlaut bæði sætin í
þeim öllum 1937. Því var kallað
að með tillögu Alþýðuflokksins
væm Sjálfstæðisflokknum boðn-
ar 6 steiktar gæsir. Þær urðu
raunar ekki nema fjórar, því að
Framsóknarflokkur náði báðum
sætunum í báðum Múlasýslun-
um haustið 1942.
Á blaðsíðu 20 er sagt að um
1940 hafi Jónas frá Hriflu verið
„óumdeildur andlegur foringi
framsóknarmanna“. Það er ekki
rétt.
Á flokksþinginu 1937 var flutt,
að vilja Jónasar, tillaga sem fól í
sér að ungu fólki, sem teldi sig
kommúnista eða þjóðernissinna,
skyldi vísað úr skólum. Sem ráð-
herra hafði Jónas sett reglur um
það að nemendur í skólum ríkis-
ins mættu ekki skipta sér af
stjórnmálum. Allt var þetta um-
deilt í flokknum. Um tillöguna
1937 er það að segja að þegar
Bjami á Laugarvatni hafði talað
fyrir henni, mæltu 5 menn gegn
henni. Hún var þá tekin af dag-
skrá og vitrir menn settir til að
endursemja hana. Þeim, sem
fylgdust með því máli, varð ljóst
að ofmælt væri að segja að Jónas
væri „óumdeildur andlegur leið-
togi“. Hann var farinn að marka
sér stefnu utan við hugmynda-
fræði flokksins.
Undarleg er umsögn á bls. 73 að
þess væri krafist „að Bandaríkin
viðurkenndu fullveldi íslands,
áður en ákvörðun um fullveldið
var tekirí'. Hér virðist vera mgl-
að saman fullveldi og lýðveldis-
stofnun, en ísland varð fullvalda
ríki 1918 og enginn íslendingur
vildi að frá því yrði fallið.
Á bls. 183 er verið að ræða um
fiskveiðilandhelgi. Þar segir m.a.:
„Tólf mílurnar urðu aldrei að al-
þjóðalögum. Þær vom felldar í
Genf, en það mátti ekki tæpara
standa og munaði aðeins 2/3 úr
atkvæði. Þar réð atkvæði íslands
Hermann Jónasson.
úrslitum og var það afstöðu Her-
manns Jónassonar að þakka, sem
var fulltrúi flokks síns á ráðstefn-
unni. Tókst honum með lagni og
festu að fá fulltrúa íslands til að
sitja hjá við atkvæðagreiðsluna.
Leiðin var opin til útfærslu í 50
mílur og síðan 200.“ Þetta er sagt
að hafi verið á ráðstefnu 1958.
Lítum svo á hvað Agnar Kl.
Jónsson segir í bók sinni um
Stjórnarráð íslands. Hann segir
að ráðstefna Sameinuðu þjóð-
anna 1958 hafi ekki komist að
niðurstöðu um fiskveiðiland-
helgi, en önnur hafréttarráð-
stefna var haldin 1960. Síðan
segir orðrétt:
„Sú tillaga, sem komst næst þvf
að verða samþykkt, var borin
fram af Kanada og Bandaríkjun-
um sameiginlega og fól í sér að
landhelgin skyldi vera 6 sjómflur
og þar fyrir utan kæmi önnur 6
sjómflna fiskveiðilandhelgi. Þá
var tekið fram, að erlendar fisk-
veiðiþjóðir, sem veiði hefðu
stundað í ytra 6 mflna beltinu
undanfarin 5 ár, gætu haldið
þeim veiðum áfram næstu tíu ár-
in. Tillagan náði ekki tilskildum
tveim þriðju atkvæða. Vantaði
aðeins eitt atkvæði á, að svo yrði.
Þessi regla, sem hér var um að
ræða, var nefnd „sex plús 6 mín-
us 6“ reglan. íslenska nefndin
greiddi atkvæði gegn tillögunni
vegna þess að áður hafði verið
felld tillaga frá henni um að
framangreindu ákvæði um tíu
ára tímabilið skyldi ekki beitt,
þegar í hlut ætti þjóð, sem
byggði afkomu sína aðallega á
fiskveiðum.“
Þórarinn Þórarinsson getur
þessara mála að vonum í sögu
Framsóknarflokksins. í sendi-
nefnd íslands í Genf 1960 voru 8
menn. Fjórir voru embættis-
Indriöi G. Þorsteinsson.
menn, en fjórir fulltrúar stjóm-
málaflokka. Það voru Bjarni
Benediktsson, Hermann Jónas-
son, Guðmundur í. Guðmunds-
son og Lúðvík Jósefsson. Atkvæði
féllu þannig um tillöguna 6 plús
6 mínus 6 að með henni voru 55
atkvæði en 28 á móti. Hefði hún
fengið einu atkvæði meira, var
hún samþykkt með tveimur
þriðju atkvæða og hefði náð laga-
gildi. Ef ísland hefði hins vegar
setið hjá, eins og nú er sagt að
Hermann hafi fengið meðnefnd-
armenn sína til að gera, hefði 6
plús 6 mínus 6 reglan verið sam-
þykkt með einu atkvæði umfram
2/3. Svo sem vænta má sést það
hvergi á ævisögunni á hverju
þessi frásögn hennar er byggð.
„Framsóknarflokkurinn var út
af fyrir sig ekki á móti breyting-
um á stjórnskipunarlögum," seg-
ir á blaðsíðu 92. Þetta er mjög
vafasöm fullyrðing. Sjálfsagt
hefði flokkurinn tekið þátt í end-
urskoðun, hefði það staðið til
boða, en hann undi vel þeirri
skipun sem var. Og ekki man ég
eftir því að í baráttunni 1942
kæmu fram einhverjar breyting-
artillögur frá okkur framsóknar-
mönnum. Við vorum á móti því
sem verið var að gera. Hitt man
ég að við héldum því fram að höf-
uðborg hefði áhrifastöðu sem
höfuðborg, svo að það væri um of
að hún hefði þingmannatölu í
sama hlutfalli kjósenda og fjar-
læg héruð. Hitt fannst okkur líka
að t.d. Vestfirðingar væru sérstök
eining eða deild í þjóðfélaginu og
rétt væri að slíkar einingar hefðu
áhrifarétt vegna sérstöðunnar.
Þau sjónarmið erum við enn til-
búnir að ræða.
Þessi atriði, sem hér eru rædd í
aðfinnslutón, eru sum lítilvæg.
En þegar verið er að segja sögu,
er ekki sama hvernig það er gert.
Og lesandanum finnst lýtin því
verri, sem sá er meiri og mætari
sem frá er sagt. Hér hefur æfður
og snjall sögumaður rakið sögu
eins hins merkasta stjórnmála-
manns íslands á þessari öld og
margt vel gert. Sögumaður skilar
óbrjálaðri mynd af söguhetjunni.
Og því er vert að lesa þessa bók.
En stjórnmálasaga aldarinnar
virðist ekki vera Indriða svo kunn
sem skyldi og því eru nokkur lýti
á sögunni.
Aftan við söguna er skrá um
heimildir. Hins vegar er oft óljóst
hvaðan komið er það sem sagt er,
svo sem hverju Sveinn Björnsson
forseti hvíslaði að ólafi Thors.
Liðin eru 34 ár síðan Hermann
Jónasson gekk úr ráðherrastól í
síðasta sinn. Hann hafði leitað
samráðs og samstarfs við Alþýðu-
sambandið um viðnám gegn
verðbólgu og bað um að sjálf-
virkri vísitöluhækkun launa væri
frestað meðan mál væru rædd.
Viðleitni hans var hafnað.
Hermann flutti mál sitt í þeirri
trú „að eina ráðið til þess að friða
þjóðfélagið, tryggja lýðræði og
afstýra einræði, sem mundi
koma eftir algera upplausn en að
hinn lýðræðissinnaði verkalýður
verði nægilega sterkur, nægilega
heiðarlegur við sjálfan sig og lýð-
ræðið, nægilega djarfur til að
taka fulla ábyrgð. Þetta verður að
gerast með þeim hætti að verka-
fólk noti félagssamtök sín.“
Hann sagði líka: „Lýðræðissinn-
uðum verkalýð væri nær að
vinna í þá átt að skapa sér slíkt
vald, heldur en að taka þátt í
þeim óvitahætti að rífa niður það
hús sem hann þó telur sig ætla
að búa í.“
Nú er svo komið að launþega-
samtök þjóðarinnar vilja semja
við ríkisvaldið um stjórn efna-
hagsmála. Þannig er sá sam-
starfsvilji, sem hann dreymdi um
og starfaði fyrir, kominn til sög-
unnar. Og þegar alþýða landsins
til sjávar og sveita hefur skipað
Alþingi svo að þar verður ríkis-
stjórn sem vill vinna með fólkinu
og semja um kjaramálin, má
vænta þess að upp renni sú far-
sæla friðaröld sem var draumur
Hermanns Jónassonar.
Þegar þeir dagar renna að pólit-
ískur draumur Hermanris Jónas-
sonar um friðaröldina þar sem
ríkisstjórn hefur samráð við al-
þýðustéttirnar um skipun mála,
er gott að eiga ævisögu hans og
lesa þar um stjórnmálastarf hans
og kynnast honum. Sagan heldur
áfram, en ekki ber allt upp á sama
daginn. För Hermanns Jónasson-
ar á Alþýðusambandsþing 1958
er merkur atburður f stjórnmála-
sögu þjóðarinnar og í framhaldi
af henni þróast mál og bera
ávexti.
íslendingar eiga að muna og
meta Hermann Jónasson. H.Kr.
Ásgeir
Hannes:
Föstu-
dags-
spjall
Stofnana-
maðurinn
HOMO
INSTITUTIONES
Ný tegund manna er að taka
völdin í þjóðfélaginu í sínar
hendur Það er stofnanamað-
urinn eða Homo institutiones
á frummálinu. Hann er barn
nýrra tíma hér á landi og vex
úr grasi í skjóli við ofvaxiö rík-
isbákn en aðframkomið
einkaframtak. Þar spretta
stofnanamenn og senn erfa
þeir landið.
Stofnanamaðurinn lifir í öðr-
um raunveruleika en aðrir
landsmenn. Athafnamaðurinn
hættir til að mynda sínu eigin fé
til framkvæmda, en stofnana-
maðurinn höndlar með al-
mannafé. Hver dagur í lífi at-
hafnamannsins verður að ganga
að óskum, svo fjölskylda hans
þurfi ekki að herða sultarólina.
Stofnanamaðurinn gengur hins
vegar að sínum launum vísum
um hver mánaðamót. Fyrir
bragðið eru allt aðrar kröfúr í
lífi stofnanamannsins en at-
hafnamannsins.
Það gætir ekki sjávarfalla í
hagfræði stoftianamannsins.
Honum raska engin hefðbundin
lögmál viðskipta og verslunar.
Hvorki samdráttur né gjaldþrot
eða atvinnuleysi. Hann bíður
átekta á meðan athafnamaður-
inn hættir öllu sínu til að skapa
fólki atvinnu í landinu. Að því
Ioknu er stofnanamaðurinn
sendur á vettvang með reikning
frá hinu opinbera.
Stofnanamaðurinn er ekki
kaliaður til ábyrgðar þó honum
bregðist bogalistin. Hann getur
byggt eins margar Flugstöðvar
og Kröfluvirkjanir og honum
þóknast. Fleygt Ráðhúsum ofanf
tjamir og veitingahúsum upp á
vatnsgeyma. Rústað hvert Þjóð-
leikhúsið á fætur öðru. Stofti-
anamaðurinn er jafnan með
gilda fjarvistarsönnun þegar
kemur að reikningsskilum.
Nýleg könnun hjá tímaritinu
Frjáls verslun hefur leitt í Ijós
að meiri hluti ríkisstjómarinnar
er gamlir stofnanamenn og
bróðurpartur Alþingis líka. Þar
kemur fram að þeir hafa ekki
drepið fingri í kalt vatn nema í
þjónustu hins opinbera eða
hálfopinbera. í besta falli verið í
þjónustu stórra hagsmunasam-
taka. í vitum þeirra blaktir því
önd hins örugga manns í vemd-
uðu umhverfi. Þess vegna vant-
ar þá neista landnámsmannsins,
sem leggur allt í sölumar til að
vinna og brjóta nýtt land. Eldar
Iandnemans brenna ekki lengur
í störfum Alþingis og ríkis-
stjórnar.
Nú eru stofnanamenn jafn
góðir og gildir þegnar og hverjir
aðrir borgarar. Mikil ósköp.
Sjálfsagt er að hafa þá með í
ráðum, bæði á Alþingi og í ríkis-
stjórn. En daginn sem þeir einir
taka völdin er kraftur einstak-
lingsins ekki lengur ríkjandi afl-
ið í þjóðfélaginu og sjálft landið
verður smám saman að stofnun.
Þaðan er stutt í færeysk örlög
smáþjóðar í Atlantshafi.
Þetta er sagan um stofnana-
menn, Homo institutiones. Þeir
em komnir til valda í þjóðfélag-
inu. En margir þeirra eru líka af
nýrri kynslóð íslendinga: náms-
lánakynslóðinni. Við heimsækj-
um þá kynslóð næsta föstudag.
Friður sé með yður.