Tíminn - 14.07.1993, Qupperneq 7

Miðvikudagur 14. júlí 1993
Tfminn 7
Austurríki -
óvelkomið stríðsbam
Deilur þjóðarbrota í Evrópu hafa magnast mjög að undanfömu og álfan er ekki
lengur sá friðsæli bústaður sem hún var á dögum kalda stríðsins. Ef fólk vill reyna
að átta sig á svæðabundnum átökum í Evrópu samtímans, þá er ekki úr vegi að
skoða sögu Austurríkis. Ríkið, sem reis úr rústum keisaradæmis Habsborgaranna
eftir að heimsstyrjöldinni fyrri lauk, var íbúum landsins í fyrstu lítt að skapi. Það
varð þó með tíð og tíma að föðurlandi sem fullnægði ættjarðarást þegnanna.
Þinghúsiö í Vln reis á árunum 1873-1883. Arkitekt var Theophil Hansen. Mynd: Ágúst ÞórÁmason.
Þjóðemisstefnan, sem hefur riðið
húsum í Evrópu að undanfömu, er
ekki ný af nálinni. Saga álfunnar ein-
kennist fyrst og fremst af átökum
ríkja, ríkjahluta og léna. Fá dæmi
em betri um þennan þátt Evrópu-
sögunnar en Austurríki. Frá lokum
seinni heimsstyrjaldarinnar hefur
Austurríki þó gengið flest í haginn.
Atvinnuleysi hefur verið lítið og hag-
vöxtur mikill. Þetta er mikil breyting
frá því sem var á milli stríða. Þá
bjuggu Austurríkismenn lengst af
við miklar efnahagslegar þrengingar
og uppgang fasista.
I stjómartíð Habsborgaranna
(1282-1918) bjó fjöldi þjóðarbrota í
Austurríki. Meðferðin á þeim var
misjöfn og oft slæm, en um þverbak
keyrði efdr stofnun ungversk-aust-
um'ska ríkjabandalagsins árið 1867.
Þetta átti þó sérstaklega við um þá
minnihlutahópa sem bjuggu í Ung-
verjalandi. Ríkjabandalagið var ekki
gamalt þegar menn fóm að spá fyrir
um endalok þess. Þjóðemisstefnan
og hugmyndin um sjálfsákvörðunar-
rétt þjóða áttu æ meira fylgi að
fagna. Það vafðist aftur á móti fyrir
mönnum hvort til væri sérstök aust-
umsk þjóð.
„Austurríki er afgangur“
Viktor von Andrian-Weburg skrifaði
árið 1843: „Það em ítalir, Þjóðverjar,
Ungverjar og Slavar sem mynda í
sameiningu austum'ska keisara-
dæmið. Aftur á móti hefur aldrei
verið til Austumki, Austumkis-
menn eða austum'skt þjóðemi." Um
aldamótin komust sósíalistar að
sömu niðurstöðu. Á flokksþingi, sem
haldið var í Bmo (nú f Tékklandi),
var samþykkt að vinna að stofnun
bandalags fullvalda þjóða innan ríkis
Habsborgaranna. Eftir að Austur-
ríki-Ungveijaland liðaðist í sundur f
kjölfar fyrri heimsstyrjaldarinnar og
stofnað hafði verið lýðveldið Austur-
ríki, skrifaði ritstjóri Verkamanna-
blaðsins, að „hugtakið Austumki
hefur aldrei táknað þjóð, það hefur
fyrst og fremst verið nafngift á vald-
höfunum".
En Austumki varð það. Fögnuður
landsmanna var ekki mikill þegar
tilkynnt var stofnun Þýska Austur-
ríkis í október 1918. Naftiið á „dverg-
unurn" átti líka enn eftir að minnka,
þyí að þann 10. október 1919 féllst
þjóðþingið á að banna þýsku vísun-
ina, að kröfú sigurvegara stríðsins.
Þýska Austumki var ekki bara svipt
nafninu heldur og hinum gjöfulu
landbúnaðarhéruðum Ungverja-
lands og háþróuðum iðnaði Bæ-
heims (þar sem nú er Tékkland).
Austumki var ekki ríki að ósk Aust-
umkismanna. Vín var ekki lengur
höfuðborg 50 milljón íbúa, eins og
hún hefði verið í stjómartíð Habs-
borganna, heldur varð hún að láta
sér nægja að þjóna þeim sjö milljón-
um sem bjuggu innan hinna nýju
landamæra. Hugtakið „Vatnshöfúðs-
Vín“ er frá þessu tímabili, þegar
mönnum þótti stórborgin í litlu
samræmi við hið aumingjalega nýja
Austurríki. Austumld var stórveldið
sem einn góðan veðurdag vaknaði
upp sem „putaland". „Austurríki er
„afgangurinn“,“ sagði þáverandi ut-
anríkisráðherra Frakka.
Innan Evrópu ber nú æ meira á
þjóðarbrotum og minnihlutahópum
sem krefjast þess að sjálfeákvörðun-
arréttur þeirra sé virtur. Þetta er svo
sem ekkert nýmæli og skulu hér
nefnd nokkur svipuð dæmi úr skryk-
kjóttri sögu Austumkis:
í október 1918 lýstu Týrólbúar því
yfir að þeir ákveddu það sjálfir hvaða
ríki þeir ætluðu að tilheyra. Þeir,
sem áttu heima í Vorarlberghéraði,
sögðu sig þá úr lögum við Týról og
tilkynntu að þeir vildu tilheyra Sviss.
En Svisslendingar voru ekki á því —
þá frekar en nú — að tengjast ná-
grönnum sínum í álfunni og höfn-
uðu innlimunarbeiðni Vorarlberg-
búa.
En þar með var ekki öll sagan sögð.
Árið 1920 gengu íbúar Kamtenfylkis
til atkvæðagreiðslu um það hvort
fylkið ætti að segja skilið við Austur-
ríki og sameinast Júgóslavíu. Niður-
staðan varð sú að meirihlutinn vildi
halda áfram að tilheyra Austumld,
en fjörutíu af hundraði greiddu at-
kvæði með því að fylkið yrði hluti af
Júgóslavíu. Ekkert var gert til að
koma til móts við viija minnihluta-
hópa í fylkinu og enn þann dag í dag
eru öfgasinnaðir þjóðemissinnar á
þessum slóðum öflugri en annars-
staðar í landinu.
í landamærafylkinu Burgenland
tapaði Austumld borginni Oeden-
burg — eða Sopron eins og borgin
heitir nú — til Ungverja eftir að íbú-
amir höfðu greitt atkvæði um það
hvaða ríki þeir vildu tilheyra.
En straumurinn lá ekki bara frá
Austumki. f hinu unga ríki Tékkó-
slóvakíu bjuggu þrjár milljónir Þjóð-
verja. Þeir vildu fýrir alla muni til-
heyra þýsku ríki og tóku kenningu
Wilsons Bandaríkjaforseta um sjálfs-
ákvörðunarrétt þjóða fegins hendi.
Daginn eftir að Tékkóslóvakía varð
að sjálfstæðu ríki lýstu þýskir íbúar
Iandsins því yfir að þýski hluti Bæ-
heims væri sjálfstjómarhérað undir
vemdarvængAustumkis. Þjóðverjar
f öðrum hlutum Tékkóslóvakíu
fylgdu í fótspor Bæheimsbúa og
lýstu héraðið Súdet fullvalda hluta
Áusturríkis. Ástæðan fyrir þessari
skammvinnu fjölgun Austurríkis-
manna var sú að „þýskir" Austurrík-
ismenn f Tékkóslóvakíu reiknuðu
með því að Austurríki myndi sam-
einast Þýskalandi. Það gerðist ekki
fyrr en tuttugu árum síðar.
„Nasisti myrðir fasista“
Landvinningar þýskra nasista hóf-
ust með töku Austumkis. „Heim ins
Reich" var slagorð Þjóðverja, þegar
þeir hvöttu Austumkismenn til að
hverfa nú til síns heima, til Þýska-
lands. Adolf Hitler, sem var Austur-
ríkismaður, innlimaði landið í
Eftir Ágúst
Þór Árnason
Þýskaland og fékk það nafnið Aust-
urmörk. Hitler lét sig ekki muna um
það að kalla Vín perlu, þó að hann
hafi upplifað fátt annað en ósigra og
niðurlægingu á meðan hann bjó þar.
Búsetan þar ól upp í honum ævi-
langt hatur á sósíalistum og Habs-
borgurum. Foringjanum var samt
tekið fagnandi þegar hann ók um
götur Vínar. Leiðtogar kaþólsku
kirkjunnar í Austurríki jánkuðu
„tengingunni" (der AnschluE) eins
og innlimunin var kölluð. Karl
Renner, fyrsti kanslari Austumkis
(1918), tók í sama streng og það
kom ekki í veg fyrir að hann yrði
gerður að forseta landsins eftir að
heimsstyrjöldinni síðari lauk.
Árið 1918 vildu allar stjómmála-
hreyfingar Austumkis sameinast
Þýskalandi. Á fjórða áratugnum var
raunin önnur. Sósfalistar vildu að
vísu sameinast Þýskalandi, en ekki
Hitlers-Þýskalandi. Kaþólikkamir
voru ánægðir með að þurfa ekki að
deila landi með öðmm kirkjum og
höfðu ekki lengur áhuga á samein-
ingu við Þýskaland. Það voru fyrst og
fremst þýsk(austum'skir) þjóðemis-
sinnar sem vildu sameinast Þriðja
ríkinu. Til að ná því markmiði myrtu
þeir austum'ska kanslarann Doll-
fuss, sem var fasisti. Það var kald-
hæðni sögunnar að ferlið sem náði
hámarki í seinni heimsstyrjöldinni
skyldi hefjast með því að nasistar
myrtu fasista. Undir stjóm Dollfuss
höfðu nasistar og sósíalistar verið
handteknir nokkuð jöfnum höndum
vegna stjómmálaskoðana sinna. Eft-
ir innlimunina 1938 fóm Þjóðverjar
sínu fram og þá vom það austum'sk-
ir fasistar (aðallega kaþólikkar) og
sósfalistar sem gistu fangelsi lands-
ins.
Árið 1683 var her Týrkja stöðvaður
við borgarhlið Vínar. Austurríki og
hinni kristnu Evrópu var bjargað frá
því að lenda í greipum heiðingja. Ár-
ið 1934 vofði önnur ámóta hætta yf-
ir Austumki. Kaþólska blaðið PfaiT-
bote skrifaði: „Vín bjargað úr klóm
fjandmanna krossins í annað sinn
dagana 12. til 15. febrúar 1934. Það
er rétt að í þetta skiptið vom óvin-
imir ekki TVrkir, heldur sósíaldemó-
kratar, óvinir sem standa Tyrkjum í
hatri sínu á kristindómnum ekkert
að baki.“
Þetta lýsir vel tíðarandanum; aust-
um'skir kaþólikkar gerðu engan
greinarmun á árásarliði Týrkja og
löndum sfnum úr röðum sósíalista.
En hver var ástæða þessa saman-
burðar? Verkamenn risu upp gegn
ofstjóm fasista og vom strádrepnir á
nokkmm dögum. Enn er hægt að sjá
kúlnagöt á híbýlum verkamanna f
Vín frá þessum tíma. Sósíaldemó-
kratar tala gjaman um Jiina
svörtu", óvini verkalýðsins á fjórða
áratugnum. í dag mynda arftakar
þessara þjóðfélagshópa saman ríkis-
stjómíÁusturríki.
„Austurríkismenn verð-
skulda velgengnina“
Félagsfræðingurinn Anton Pelinka
hefúr fjallað um andstæðumar í
stjómmálalífi Austurríkismanna.
Hann segir þær helstar vera skort á
frjálslyndum stjómmálaviðhorfúm á
sama tíma og áhugi andstæðra fylk-
inga í stjómmálum á að komast að
samkomulagi nálgast nauðhyggju.
Dagblöðin eru fá og eyða litlu plássi í
umræðu um málefni líðandi stund-
ar. Nútíma sósíaldemókratía hefur
náð góðri fótfestu í landinu, þrátt
fyrir að íhaldssemi einkenni lífsvið-
horf Austurríkismanna öðru fremur.
Austurríki er stórþjóð í menningar-
málum, en ótrúlega útkjálkalegt að
mörgu öðru leyti. Kaþólikkamir eru
flestir trúlitlir og stjómmálaþátttaka
er lítil, þrátt fyrir mikla þátttöku í fé-
lagsstarfi. Ekki má gleyma „sam-
visku þjóðarinnar", hópi mennta-
fólks sem aldrei þreytist á að minna
landa sína á gerðir feðranna: kirkja
sem átti hvorki í erfiðleikum með
austurríska fasista né handbendi
Hitlers, stjómmálaflokkar sem urðu
átakalaust að þjóðemissinnum eftir
innlimunina, samtök sem ekki vita
hvað lýðræði er, viijaleysi Austurrík-
ismanna til að ræða gyðingahatrið í
landinu. Og síðast en ekki síst sjálfs-
mynd þjóðarinnar. í tvígang hefur
meirihluti hennar óskað eftir því að
sameinast Þýskalandi, 1918 og 1938.
Eftir seinni heimsstyrjöldina lögðu
Austurríkismenn sig fram um að
tala eigin mállýsku, en ekki háþýsku.
Vínarmállýskan í sínu öfgakennd-
asta formi á fátt sameiginlegt með
þeirri þýsku sem kennd er í skólum
landsins. Eftir stendur að þjóðtunga
bæði Austurríkismanna og Þjóðverja
er þýska og samkvæmt skilgreiningu
Þjóðverja á sjálfum sér þýðir það að í
ríkjunum tveimur búi ein þjóð.
Það hefur samt ekki mikið upp á sig
að vera að velta því fyrir sér í dag.
Jafnvel þó að hinn vinsæli lýðskrum-
ari Jörg Haider túlki gjaman stór-
þýsk sjónarmið þegar hann tjáir sig
um stjómmál. Austurríkismenn
verðskulda velgengnina og það er
auðvelt að telja sig með þeim sem
vel gengur. Æ fleiri íbúar Áusturrík-
is telja sig tilheyra sérstakri þjóð
Austurríkismanna.
Þetta litla ríki í Mið-Evrópu er að
mörgu leyti tákn evrópskrar menn-
ingar. Tónlistarlífið í Salzburg og
Vín er einstakt, kaffihús höfuðborg-
arinnar eiga engan sinn líka og
sveitasæla austurrísku Alpanna er
rómuð. En öll fyrirmyndarsamfélög
eiga sín óhreinu böm. Gyðingahatr-
ið lifir góðu lífi í Austurríki, en Aust-
urríkismenn hafa líka hópast svo
tugþúsundum skiptir út á götur
borga og bæja til að mótmæla út-
lendingahatri. Og það er tími til
kominn að íbúar annarra landa Evr-
ópu átti sig á því að flóttamanna-
straumurinn frá fyrrverandi lýðveld-
um Júgóslavíu hefur Ient með fúll-
um þunga á Austurríki. Austurríkis-
menn hafa tekið á móti þessum
stríðshrjáðu nágrönnum sínum án
þess að mögla og það er meira en
hægt er að segja um flestar þjóðir
Vestur-Evrópu.
Halmldin
P*l Veiden, Aftenposten 30. Júnl, 1993.
Brockhaus Enzyklopðdie, 19. útgáfa
1991. Harenberg Linderlexlkon
1993/94.