Tíminn - 23.10.1993, Blaðsíða 14

Sanna sagan
um Rauða
október komin
fram:
Uppreisnarforinginn
sannur kommúnisti
Hann er þekktur í sögunni sem rússneskur kafbátsforingi í and-
stöðu við yfírvöld, sem vildi flýja til Vesturlanda. En Valery Sa-
blin, foricólfurinn í uppreisn sem skók sovésku stjórnina og
varð innblásturinn að kaldastríðs- metsölubókinni „Leitin að
Rauða október**, hefði orðið miður sín yfír því á hvem hátt saga
hans var sögð.
tíðahaldanna.
En Sablin —
45 ára aðstoð-
aryfirmaður
Sablin uppreisnarforingi endaöi ævi sína fyrir framan aftökusveit.
KGB-skjöl, sem breska blaðið
Sunday Times komst yfir, sýna að
uppreisnarmaðurinn, sem Sean
Connery túlkaði í kvikmyndinni um
Rauða október sem göfugan and-
kommúnista, var í reynd ákafur
marx-lenínisti, sem gerði sér vonir
um að hleypa af stað annarri bylt-
ingu til að sópa burt spilltum stjóm-
völdum í Kreml, sem hann sakaði
um að hafa svikið fólkið.
Sögunni snúið við
Til þessa hefur Iítið verið vitað um
hina raunverulegu sögu Rauða októ-
ber. Bandaríski rithöfundurinn Tom
Clancy byggði bók sína á blaðaúr-
klippum og ritgerð úr herskóla.
Sannleikurinn um eitthvert hrika-
legasta atvikið í kalda stríðinu er
einkennilegri en skáldskapurinn, og
hann snýr sögu Clancys gersamlega
við.
Skipstjórinn á kjamorkukafbátn-
um, sem í bókinni er sífellt angraður
af illum pólitískum kommissar, er
gerólíkúr fyrirmyndinni Sablin, sem
var sjálfur pólitískur kommissar sem
læsti skipstjórann sinn inni eina ís-
kalda nóvembemótt árið 1975. Skip-
ið þeirra var ekki kafbátur, heldur
freigátan Storozhevoy (Vörður), sem
átti að beijast gegn kafbátum. En
endalok samsærisins vom stórkost-
legri en nokkur skáldskapur, þegar
hann flýði á haf út undir sprengju-
regni sovéskra herflugvéla.
Leyniskjölin — eitt þeirra er undir-
ritað af Leonid Brésnjef forseta og
forsætisnefnd hans — leiða í ljós að
Sablin var eindreginn kommúnisti,
sem hugmyndafræðileg svik forystu-
manna Sovétríkjanna höfðu svipt
trúnni. Hann var hugsjónamaður
sem hafði svignað fyrir vindum al-
ræðisins og skipulagði ekki upp-
reisnina sína í þeirri von að eignast
betra líf á Vesturlöndum, heldur í
þeirri bamalegu trú að hún myndi
fæða af sér nýja byltingu kommún-
ísta til að koma aftur á fræðum Marx
og Leníns.
Sablin hafði tekið upp á segulband
ástríðufullt ákall um að grípa til
vopna gegn spilltum yfirvöldum,
sem hann hafði vonast til að geta út-
varpað til þjóðarinnar. Hann áleit að
það myndi leiða til „víðtæks nets
byltingarhópa um landið þvert og
endilangt", sem sprytti upp „eins og
sveppir eftir rigningu". í staðinn
varð hann að leggja á flótta til örygg-
is á alþjóðlegu hafsvæði með sovéska
sjóherinn og loftherinn á hælunum.
Uppreisnin olli skelfmgu á
æöstu stöðum
Skjölin sem m.a. geyma skýrslur til
Brésnjefs frá Júri Andropof, þáver-
andi yfirmanni KGB, sýna í fyrsta
sinn skelfinguna sem greip um sig á
æðstu stöðum vegna samsærisins.
Forystuliðið beið milli vonar og ótta
í Moskvu meðan á eltingaleiknum
við Storozhevoy stóð og allt þar til
skipið var stöðvað í aðeins 50 mílna
fjarlægð frá sænskri landhelgi. Þá
gripu ráðamennimir til öruggra
ráða til að tryggja að það sama gerð-
ist aldrei framar.
Sablin var skotinn. Aginn var hert-
ur. Fréttir af uppreisninni voru
pólitískra liðsforingja sem bar
ábyrgð á innrætingu áhafnarinnar
og var í reynd næstæðstur yfir-
manna um borð, næstur á eftir skip-
stjóranum — var að störfum í káetu
sinni. Hann var að búa til segul-
bandsupptöku sem hann hafði í
huga að útvarpa til þjóðarinnar.
Áskorun skipstjórans
til þjóðarinnar
„Heilir og sælir, félagar. Ég beini
orðum mínum til ykkar sem geymið
í brjósti byltingarfortíð lands okkar
og lítið nútíðina gagnrýnisaugum,
ekki af vantrú, og sem hugsið í al-
vöru um framtíð þjóðar okkar. Um-
fram allt, þakka ég ykkur fyrir stuðn-
inginn, að öðrum kosti væri ég ekki
að ávarpa ykkur nú. Áskorun okkar
er ekki svik við föðurlandið heldur
eingöngu framfarasinnuð, pólitísk
áskorun: Hinir raunverulegu svikar-
ar eru þeir sem munu reyna að
Kafbátaveiöarinn Storozhevoy. Efst er eitt skjalanna þar sem saga uppreisn-
arinnar er rakin. Þaö var sjálfur Brésnjef sem undirritaöi þaö.
bældar niður. Andropof gaf Brésnjef
skýrslu um að Sablin hefði notað
„flóknar" röksemdafærslur, sem
studdar voru „tilvitnunum úr sígild-
um verkum marx-lenínismans“ til
að „koma óorði á stjóm Sovétríkj-
anna og forystumenn þeirra“.
Eftir að örfáir háttsettir embættis-
menn höfðu lesið afrit af vopna-
kvaðningu hans, var það læst niðri í
skjalasafni KGB og þar hefúr það
legið í 18 ár.
Sorgleg saga Sablins hefst að kvöldi
aðfangadags 58. afmælis október-
byltingarinnar, þegar Storozhevoy,
sem tilheyrði Eystrasaltsflotanum,
lá við akkeri í höfri Riga, höfuðborg-
ar Lettlands.
Flestir úr 250 manna áhöfn skips-
ins voru í landgönguleyfi vegna há-
stöðva okkur.“
Hann hét því að ef uppreisn hans
heppnaðist, yrði gerð „nákvæm
hreingeming í ríkisapparatinu, sem
verður brotið upp og hent á rusla-
hauga sögunnar, þar sem það er al-
varlega smitað af frændahyglingu,
mútum, framagimi og fyrirlitningu
á almenningi".
Ávarpið var snjöll ákæra á stöðnun-
ina, sem einkenndi Brésnjef-tímabil-
ið. „Það, sem áður fyrr var byltingar-
kenndasta ríkisvaldið, hefúr á 50 ár-
um gleypt lýðræðislegan ávinning af
byltingunni og malað hann mélinu
smærra í skrifræðismyllu, og aðeins
skilið eftir ysta hratið. Verið stolt af
því að minnast fortíðarinnar, horfið
fram á veginn til framtíðar, en gefið
ekki of mikinn gaum að nútíðinni,
gerið ykkur ekki vonir um að finna
nokkum byltingaranda þar. Þetta er
kjörorð sovéskra hugmyndasmiða
samtímans."
5. nóvember tók Sablin þá áhættu
að gera að trúnaðarmanni sínum Al-
exander Shein, háseta og fyrrum
sakamann. Sablin sagði honum að
hann ætlaði að hafa forystu í bylt-
ingu og bað hásetann um stuðning.
Shein samþykkti að hlera skoðanir
annarra í áhöftiinni. Tveir dagar
liðu. Shein gaf þá skýrslu að fjórir
aðrir hásetar vildu vera með.
Sablin var tilbúinn 8. nóvember.
Með hjálp hinna örfáu stuðnings-
manna sinna tók hann skipstjórann
höndum og læsti hann inni í káetu.
Síðan kallaði hann hina yfirmennina
saman á fund þar sem hann hvatti
þá, með skammbyssu í hendi, til að
styðja uppreisnina sína. Hann væri
ekki að bjóða þeim frelsi, eða betra
líf á Vesturlöndum. Hann vildi að
Storozhevoy héldi sig innan sovéskr-
ar lögsögu eins og kyndill byltingar-
innar, sem lýsti leiðina til uppreisnar
og endumýjunar kommúnismans.
Liðsforingjamir héldu að hann væri
genginn af vitinu. Sablin lét það ekki
á sig fá og lét læsa þá inni.
Skipið yrði frjálst svæði, óháð
rflris- og flokksstofnunum
Atburðarásin tók ekki heppilega
stefnu. Hópur háseta reyndi að frelsa
skipstjórann, en Shein beindi að
þeim byssu og stöðvaði þá. Síðan
kom í ljós, seint um kvöldið, að ein-
um liðsforingja hafði tekist að kom-
ast í land til að gera viðvart. Þó að
Sablin væri tregur til, ákvað hann að
sigla út á haf. Kl. 2.15 f.h. 9. nóvem-
ber sigldi Storozhevoy á fullri ferð út
úr höfninni og stefndi á haf út.
Tveim tímum síðar hófst Sablin
handa við að senda út á ljósvakann
kröfur sínar, um fjarskiptatæki
skipsins til æðstu stjómar sjóhers-
ins. Hann vildi að skipið yrði yfirlýst
„svæði, frjálst og óháð ríkis- og
flokksstofnunum, í eitt ár“, og að
einn manna hans kæmi fram í út-
varpi og sjónvarpi í hálftíma á hverj-
um degi til að flytja fordæmingu
sína á stjómvöldum.
Hann krafðist þess að fá rétt til að
Ieggja skipi sínu við akkeri hvar sem
væri í landhelgi Sovétríkjanna,
þ.m.t. lægi sjóhersins, án þess að
aðrir kæmu um borð. Hann krafðist
þess að fá að senda og taka á móti
pósti, og hann krafðist aðgangs að
útvarpsstöð samsærismönnunum til
Sean Connery fór meö hlutverk hins
hugumprúöa kafbátsskipstjóra,
sem geröi uppreisn gegn alvondu
kommúnistakerfi í kvikmyndinni
Leitin aö Rauöa október.
handa til að senda boðskap sinn
beint til fólksins.
Meðan æðsta yfirstjóm sjóhersins
sendi skip og flugvélar á eftir hon-
um, voru kröfur hans sendar til
Kremlar þar sem leiðtogar Sovét-
ríkjanna sátu neyðarfund alla nótt-
ina.
Kl. 8.55 f.h., þegar Storozhevoy
stefndi í átt til Svíþjóðar, sendu sov-
éskir yfirmenn sjóhersins Sablin úr-
slitakosti: að snúa aftur til hafnar
tafarlaust eða taka afleiðingunum.
En hann hélt áfram. Þrettán mínút-
um síðar var skip hans komið út úr
sovéskri landhelgi.
Svíar hlustuðu agndofa
á fjarskiptin
Fjarskiptamenn sænska sjó-
hersins sátu opinmynntir og
hlustuðu agndofa á orðaskiptin
milli Storozhevoy og sjóher-
stjómarinnar. Sovésk varðskip og
flugvélar á hælum Sablins fengu
skipanir um að hefja skothríð,
gæfist hann ekki upp. En Sablin
neitaði enn að snúa við. Sovéskar
herflugvélar fóm að varpa
sprengjum í sjóinn fyrir framan
Storozhevoy.
Nokkrir sjóliðar frelsuðu skip-
stjórann og aðra liðsforingja,
þegar sú skeifing rann upp fyrir
þeim að þeir kynnu að Iáta lífið
vegna hugsjóna snarbrjálaðs
marxista. Þeir gerðu áhlaup á
brúna. í áflogunum þar varð
skipstjóranum á að skjóta Sablin í
fótlegginn. Þegar skipstjórinn var
aftur búinn að ná stjóminni, sendi
hann brýn skilaboð um að hætta
strax sprengjuárásinni. Uppreisn-
inni var lokið, 17 stundum eftir að
hún hófst og í rúmlega 20 mfina
fjarlægð utan sovéskrar landhelgi.
Sablin var dreginn fyrir herrétL
Meðan á rannsókn málsins og réttar-
höldum stóð er sagt að hann hafi
„haldið ró sinni og ekki breytt um
stjómmálaskoðun". Aftökusveit setti
punktinn aftan við söguna. Shein,
aðalvitorðsmaður hans, var dæmdur
í átta ára þrælkunarvinnu.
Þó að málinu væri þar með lokið,
endurköstuðust höggbylgjur um
sovéska herinn, ekki aðeins vegna
samsærisins. Það kom í ljós að flug-
menn flughersins, sem tóku þátt í
eltingaleiknum við Storozhevoy,
höfðu verið tregir til að hefja skot-
hríð.
Var Sablin fyrsti píslarvottur
nýja rússneska lýðræðisins?
Rannsóknamefnd hefur komist að
því að skv. skjölunum neyddust yfir-
menn hersins til að grípa til ógnana
til að fá flugmennina til að hefja að-
gerðir.
Nefndin mælti með .ströngum
flokksagá' gagnvart þeim í hemum
og sjóhemum, sem sýndu „áhuga-
leysi“ gagnvart starfi sínu.
Nefndin gaf líka skýrslu um að grip-
ið hefði verið til aðgerða til að
hindra að upplýsingar um uppreisn-
ina Iækju út. Þær mistókust. Wash-
ington Post birti óstaðfesta frétt
1976 og Clancy fékk nánari upplýs-
ingar 1982 úr fræðilegri ritgerð, sem
nemandi við háskóla bandaríska sjó-
hersins samdi.
Þó að Sablin hafi ekki verið sá and-
kommúnisti sem skáldsagan gerir
hann, mætti líta á hann sem fyrsta
píslarvott nýja rússneska lýðræðis-
ins í ljósi þeirra sögulegu atburða
sem á eftir fylgdu. Sjálfstraust
gömlu stjómvaldanna hafði orðið
fyrir slæmu áfalli. Andropof, sem
gerði sér fyllilega grein fyrir ban-
vænum veiídeikum þeirra, varð með
tímanum forseti og bar ábyrgð á
frama Mikhails Gorbatsjovs, sem átti
eftir að leggja kerfið endanlega í
rúst.
Það sama og Sablin sagði um sov-
éska keríið er nú oft á vömm leið-
toga Rússlands. En Sablin er enn op-
inberlega skilgreindur sem glæpa-
maður og svikari við land sitL