Tíminn - 17.12.1994, Blaðsíða 17

Laugardagur 17. desember 1994
ÍMtm
17
Varkárir áhrifa-
menn og miklir
fj áraflamenn
GUDMUNDUR GUOMMNDSSON
UTCU-RÐARMADUR A ÍSAf IRDI

ÁHRI FA
ivj £j j J j J
U'l-MTÖKt OG SKOÐANIR l|OGURK,\
_ AHRIFA- Ot, AI HAI NAMANNA
k;MSá§k.u>
JÓNAÍ H • HARAU «
TV. BANKASTJÓRI IANDSBANKANSi haraldur svlinsson
i: RÁm kvæ m dast?ö iu á rva ku rs
JQNINA MICHAELSDDTTIR
Áhrifamenn, eftir Jónínu Michaelsdóttur.
Vibtalsþættir. 168 bls. Útgefandi Framtíb-
arsýn hf.
Fjórir fulltrúar þeirrar kynslóðar,
sem haslaði sér völl í viöskiptalífi
þjóðarinnar um það bil sem Island
varð lýðveldi 1944, eru leiddir fram
í bók Jónínu Michaelsdóttur,
Áhrifamenn, sem komin er út hjá
Framtíðarsýn hf.
Allir fjórir hafa fengið í arf þá að-
gát, varkárni og dugnað, sem nauð-
syn ber til að hafa í viðskiptum, en
sýnilegur skortur er á í fyrirtækja-
rekstri margra nútímamanna. Allir
fjórir hafa haft víðtæk áhrif meb
störfum sínum. Saga þeirra er
skemmtilega sögð og hefði raunar
verið gaman að heyra meira af
þeirra munni um ýmis málefni nú-
tímans.
Þeir athafnamenn, sem Jónína
ræðir vib, eru þeir Haraldur Sveins-
son, forstjóri Árvakurs, útgefanda
Morgunblabsins, Vilhjálmur Jóns-
son, fyrrverandi forstjóri Olíufé-
lagsins, Guðmundur Guðmunds-
son útgerðarmabur í Hrönn hf. á
ísafirði, og Jónas Haralz, fyrrver-
andi bankastjóri Landsbankans.
Þeir fjórir, sem kynntir eru til
sögunnar, komu úr mismunandi
umhverfi. Haraldur kom til dæmis
frá efnafjölskyldu í Reykjavík, án
þess að þar væri mulið undir pilt-
inn; Vilhjálmur kom úr torfbæ
norbur í Skagafirbi, Guðmundur úr
sjóarasamfélaginu í Hnífsdal og
Jónas frá borgaralegri fjölskyldu í
Reykjavík.
Engin silfurskeið í
munni
Haraldur Sveinsson tók snemma
við völdum í fjölskyldufyrirtækinu
Völundi, sem var stærsta fyrirtæki
landsins í innflutningi á timbri.
Hann hafði áður fengið að raga
timbur og skipa því upp úr farskip-
unum og vinna þau störf sem þurfti
að vinna. Hin gamalkunna silfur-
skeið kom aldrei nálægt munni
Haraldar. Hann gekk inn í gott fyr-
BÆKUR
JÓN BIRGIR PÉTURSSON
irtæki, en annað átti eftir að liggja
fyrir honum síðar. Hann var kosinn
í stjórn útgáfufyrirtækis Morgun-
blaösins og tók síöar vib fram-
kvæmdastjórastöðu þess biaðs eftir
nær aldarfjórðungs störf í Völundi.
Haraldur lýsir skemmtilega starfi
sínu hjá Morgunblaðinu, þróun-
inni á því blaði, baráttu forráða-
manna blaðsins við að losna undan
krumlu stjórnmálamanna, sem
vildu að völd Sjálfstæbisflokksins
yfir blaðinu væru ótvíræð. Haraldur
hefur sitt að segja um stjórnmála-
menn, til dæmis þetta:
„Ég held að rangar ákvarðanir
stjórnmálamanna á undanförnum
árum séu orsök atvinnuleysisins í
dag. Þab verður ekki lagab með einu
pennastriki eða óskhyggju. Ramm-
inn veröur að vera þannig að þeir
sem standa sig vel og reka fyrirtæki
sín á réttan hátt viðskiptalega geti
haldið áfram að auka sinn atvinnu-
rekstur og skapa fólki vinnu. En það
er svo margt sem gengur í þveröf-
uga átt, eins og dæmin í landbún-
abi og sjávarútvegi sanna. Menn ná
ekki samstöðu og þrýstihópar ná
tökum á stjórnmálamönnum og
svo endar þrefið með einhverri
klúðurslausn þar sem tjaldað er til
einnar nætur."
SÍS var byggöa-
stofnun síns tíma
Vilhjálmur Jónsson gekk nýút-
skrifabur júristi inn á skrifstofu
nafna síns, Vilhjálms Þórs, forstjóra
SÍS, og bað um vinnu. Hann var
heppinn, því Friðjón Þórðarson,
sem hafði vilyrði fyrir starfi lög-
manns Sambandsins, vildi fremur
fara til lögreglustjórans í Reykjavík í
vinnu. Vilhjálmur átti eftir að
sanna snilli sína í viðskiptum.
Hann tók við Oiíufélaginu hf. á ög-
urstund, fyrirtækið hafði lent í
hneykslismálum, sem skóku þjóð-
ina um hríð, og orðspor þess ekki of
gott. Það var verkefni Vilhjálms ab
endurreisa þetta yngsta olíufélag
landsins. Það tókst meira en bæri-
lega hjá Vilhjálmi og hans mönn-
um.
Vilhjálmur segir aö stundum hafi
gengið vel hjá Sambandinu og í
annan tíma illa, rétt eins og hjá öðr-
um fyrirtækjum. Þróunin hjá sam-
vinnuhreyfingunni hafi verið sú aö
vera bakland fyrir kaupfélögin, ab
mörgu leyti eins konar byggða-
stofnun þess tíma, sem ekki hafi
getað gengið til langs tíma. Hrun
Sambandsins segir Vilhjálmur stafa
af mörgum hlutum, en veigamesta
ástæðan sé sú að reynt hafi verið að
standa undir of miklu úti á lands-
byggbinni. „Ef til vill var líka stund-
um ráðist í of mikið án nægilegrar
fyrirhyggju. Margir eru með því
marki brenndir að vita ekki hvenær
þeir eiga að stoppa og snúa við í
viðskiptum. Finnst þeir ekki geta
hætt því sem byrjað er á, og halda
áfram ab f járfesta og framkvæma þó
enginn grundvöllur sé fyrir rekstr-
inum," segir Vilhjálmur. Honum
blöskrar off járfesting á ýmsum svib-
um, mebal annars í verslunarhús-
næði sem hentar borg með eina til
tvær milljónir íbúa.
Ekki í grátkór út-
gerbarmanna
Guðmundur Guðmundsson hef-
ur lengi stýrt útgerð Guggunnar,
eða Guðbjargar ÍS 46, happaskipa,
sem hann og Ásgeir Guðbjartsson
hófu útgerð á fyrir nærri 40 árum.
Guðmundur er úr Hnífsdal, en
frá því litla byggðarlagi hafa komið
fleiri aflaskipstjórar en nokkrum
öðrum stað. Segir Gubmundur
skemmtilega frá sjómennsku sinni
og síðar landverkum fyrir Hrönn hf.
Þab er alveg ljóst ab rekstur fyrir-
tækisins hefur allt frá upphafi verib
afar heilbrigður og lánið auk þess
leikið við fyrirtækið. Guggurnar eru
orðnar nokkrar, allt frá litlum bát
sem Marsellíus skipasmiður á ísa-
firði smíðaði fyrir þá félaga 1956.
Um þá smíði þurfti ekki ab gera
skriflegan samning á lögmanns-
stofu, handsalið nægði. Og reikn-
ingurinn hljóðaði einfaldlega upp á
„An. Bátur m/kostn. 823.508" og
síðan nokkrir liðir til viðbótar, alls
1.264.308,77. Svo einfalt var það.
Þeir Hrannarmenn á ísafirði hafa
aldrei verið félagar í grátkórum út-
gerbarmanna. Þeir syngja einsöng
fyrir útvalda og auglýsa ekki þá tón-
leika í fjölmiðlum. En frásögn Gub-
mundar er öll hin hressilegasta,
eins og sæmir vestfirskum útgerðar-
manni.
Frá Marx yfir í Sjálf-
stæöisflokk
Jónas Haralz segir ab án sam-
keppni sé ekkert líf. Hann hefur
ekki haft þörf fyrir að festast í
kreddum og kennisetningum. Á
ævi sinni hefur hann sveiflast frá
kenningum Karls Marx yfir á hægri
væng stjórnmálanna. Jónas komst
að því að kenningar Marx væru ekki
annab en misskilningur, gerðist
sjálfstæðismaður og einn virtasti
trúnaðarmaður flokksins og kröft-
ugur talsmaður frjálshyggju.
Jónas afgreiðir vinstri menn í
bókinni sem „einangrunar- og aft-
urhaldssinna". Á árum áður hafi
vinstri menn hins vegar verið al-
þjóbasinnar, en vildu ab við hefð-
um samband við „rétt ríki".
Jónas segir skemmtilega frá
námsferli sínum, störfum heima og
erlendis og afskiptum af fjármálum
ríkisins, meðal annars upphafi Við-
reisnar, sem Jónas segir að hafi
markað tímamót á íslandi. „Al-
mennt var því ekki trúað hér á landi
að frjáls viöskipti fengju staðist á ís-
landi. Allt varð að vera undir stjórn,
annars keyptu menn allt of mikið
og landið fylltist af vörum sem
menn gátu ekki borgað. Þessi hugs-
unarháttur nær aftur í fornöld.
Kaupmenn máttu ekki versla hér
nema með leyfi goðanna, sem hlut-
uðust til um verðlag. íslendingum
hefur gengið illa að trúa á frjáls við-
skipti," segir Jónas.
Ahrifamenn eftir Jónínu Micha-
elsdóttur er skemmtileg bók aflestr-
ar og gætu vibskiptajöfrar nútím-
ans mikiö lært af þeim fjórmenn-
ingum sem þar koma við sögu,
mönnum sem hafa haft þá yfir-
sýn, dugnað og varkárni sem
nauðsynleg er í stjórnun fyrir-
tækja.
Aldargamalt fár
Kristinn Helgason: Fár undir fjöllum. Eitt
brekán og ofurlítib meir. Hundrab ár libin
frá Austur- Eyjafjallamálinu mikla. Fjölvaút-
gáfan 1994.178 bls.
Um þessar mundir, nánar tiltek-
iö hinn 11. febrúar næstkom-
andi, er öld iiðin frá því loka-
dómur var kveðinn upp í Lands-
yfirrétti í Eyjafjallamálinu svo-
nefnda. Með Eyjafjallamálinu er
átt viö flokk sakamála, sem upp
komu í Austur-Eyjafjallahreppi á
síðasta áratug 19. aldar og voru
mjög umtöluð á sínum tíma.
Málsatvik voru í sem stystu máli
þau, að nýr sýslumaður, Páll
Briem, taldi sig komast á snoðir
um óheiöarleika í fari hreppsbúa,
sem birtist m.a. í stuldi á viðreka
og fleiru. í flestum tilvikum var
hér um smávægileg afbrot aö
ræða, en sýslumaður gekk fram
af mikilli hörku, oft af meira
kappi en forsjá, tók menn unn-
vörpum höndum, flutti til yfir-
heyrslu, geymdi fangana vib öm-
urlegar aðstæður, setti menn í
farbann og svo mætti áfram
telja. Mörgum þótti sem réttur
væri brotinn á sakborningum,
dómsyfirvöld í Reykjavík gerðu
í
fjölmargar athugasemdir við
málafærslu sýslumanns og hafði
Páll Briem engan sóma af mál-
inu, svo ekki sé fastar að orði
kveðið.
I þessari bók eru þessi gömlu
mál rifjuð upp og rakin stig af
stigi. Höfundur hefur lagt á sig
mikla vinnu við að kanna öll
málsskjöl og rekur málaferlin og
allan málatilbúnað ítarlega. Niö-
urstaða hans er sú, að oft hafi
sýslumaður farið fram af miklu
offorsi vegna smámuna, beitt
hreppsbúa ofríki og í mörgum
tilvikum hafi mönnum hreinlega
verið gerðar upp sakir, sýslumað-
ur hafi hlaupið eftir slúðri og get-
gátum og valdið fjölda manns
stórfelldu tjóni og hörmungum.
Öll er frásögn bókarhöfundar
hin fróblegasta og erfitt að and-
æfa þeirri skoöun hans, að í
mörgum tilvikum hafi réttur ver-
BÆKUR
JÓN Þ. ÞÓR
ib herfilega brotinn á þeim, sem
sökum voru bornir, og að yfir-
völd hafi bmgðist skyldu sinni.
Gallinn vib frásögnina er hins
vegar sá, ab hún er öll afar hlut-
dræg. Samúð höfundar er öll
með þeim sem urðu fyrir barðinu
á réttvísinni og hann reynir lítt
til að skoða málin í víðara sam-
hengi eða finna yfirvöldunum
málsbætur. Hér skal engin til-
raun gerb til ab afsaka framkomu
Páls Briem eða annarra valds-
manna í máli þessu, en þó verður
vart hjá því komist að benda á,
að í ýmsum tilvikum var greini-
lega um lögbrot ab ræða. Það var
til ab mynda lögbrot ab hirða
rekavið af fjörum annarra
manna, hversu lélegar sem spýt-
urnar vom, og vafalítið var þetta
enn meiri glæpur í þann tíö en
nú. Þá ber einnig á það að líta, að
meðferð á sakborningum og
þeim, sem gmnaðir vom um lög-
brot, var miklum mun verri og
harðari á þessum tíma en síðar
varð og lesandinn hlýtur að
spyrja, hvort Eyfellingarnir hafi
sætt verri meðferö en almennt
tíðkabist á þessum ámm. Fyrir
því hefði höfundur þurft að gera
gleggri grein en hann gerir.
Eins og ábur sagöi, er þetta
fróðleg bók aflestrar og nánast
spennandi á köflum. Þab spillir
þó ánægjunni af lestrinum, ab
stíll höfundar er stirður, textinn
rofinn af alltof mörgum millifýr-
irsögnum og ekki er nægilega
skýr greinarmunur gerður á orð-
réttum tilvitnunum og orðum
höfundar. Þá er það og galli, að
sumstaðar em orbréttar tilvitn-
anir innan gæsalappa, en annar-
staðar ekki.
Frágangur bókarinnar er býsna
nýstárlegur. Þannig em víöa birt-
ar litmyndir af nútíma bæjum og
landslagi, en inn á þær teiknaðar
myndir af fólki, klæddu að hætti
19. aldar manna. Á sumum
myndanna er þessu fólki lögð
orð í munn og setningar teiknab-
ar inn meö svipuðum hætti og
gert er í teiknimyndasögum.
Þessum myndskreytingum er
vafalaust ætlað ab lífga frásögn-
ina og víðast hvar em þær lag-
lega gerðar. Á stöku stað gengur
þó listamaðurinn of langt í fram-
úrstefnunni, t.d. á mynd gegnt
síðu 96, þar sem tvær lappir
styðja við rekaspýtu og er önnur
klædd í sauöskinnsskó og leista
að gömlum siö, en hin í skítugar
gallabuxur og nýtísku stígvél.
í bókarlok eru birt nokkur
skjöl, sem snerta málaferlin, sem
og allar nauösynlegar skrár. Ætti
hvortveggja að auðvelda þeim
leitina, sem vilja fræðast um þessi
sögulegu málaferli af fmmheim-
ildum. ■