Tíminn - 30.11.1995, Qupperneq 5

Fimmtudagur 30. nóvember 1995
5
Steinunn Sigurbardóttir.
Vindþurrkaö kvenfólk
Hjartastabur
Steinunn Sigur&ardóttir
Mál og menning
Skýrt afmarkað form, tveggja daga
ferðalag frá Bollagötu í Reykjavík
austur á firði, er í nánum tengslum
við byggingu skáldsögunnar Hjarta-
staður eftir Steinunni Sigurðardótt-
ur. Annar þráðurinn, hin ytri ferð,
er ofinn frá morgni síðasta dags ág-
ústmánaðar að kveldi fyrsta dags
septembermánaðar, þegar persónur
komast á leiðarenda. Meðan á
ferðalaginu stendur lýsir aðalper-
sónan Harpa Eir náttúru og lands-
lagi eftir því sem hún, Heiöur vin-
kona hennar og Edda Sólveig, dótt-
ir Hörpu, komast í burtu frá Reykja-
vík.
„Lokkandi land á köflum sem er í
rauninni ónothæft til annars en
horfa á það gegnum bílglugga."
(286)
Þetta er hvorki landslag róman-
tísku né natúralísku skáldanna,
heldur landslagið okkar sem höfum
óbeit á því að njóta náttúrunnar í
kalsaroki eða kuldasól, en kunnum
ve! að meta landið í gegnum bílrúð-
una. Gallinn við náttúrulýsingar
ytra ferðalags er kannski sá að þær
kallast ekki á við hið innra ferðalag,
sem er gildari þráður frásagnarinn-
ar. Rúðunáttúran verður því dálítið
úr tengslum við söguna og oft á tíö-
um óþarflega umfangsmikil. Á
ferðalaginu hittum viö líka fyrir
bráðskemmtilega ættingja Hörpu
og aðrar aukapersónur, en allar eru
þær dregnar skýrum dráttum sem
hlutverkum þeirra hæfa og útkom-
an er sterkar sérviskupersónur.
Önnur hlutverk úr samtímaferö-
inni eru skipuð vonda félagsskapn-
um úr Reykjavík, sem tælt hafði
Eddu út í ólifnað og eiturlyf. Gerti
hæna og liðið í gula bílnum elta
þær langleiðina austur, ti! að ná
Eddu af móöur sinni aö því er virð-
ist, en hætta svo allt í einu eltingar-
leiknum. Sem breytir varla miklu
fyrir söguna, því þeir verða í raun
aldrei sérstaklega ógnvekjandi.
Innri ferðin lýsir lífshlaupi
Hörpu, æskuminningum sem litast
af umhyggjuskorti móður og eilíf-
um grun hennar um að vera ekki
dóttir pabba síns og þar með vissu
um að vera ekki rétt staðsett i lífinu,
enda vantar hana aðra rótina sem
skýrt gæti útlendingslegt útlitið.
Ferðin lýsir völdum köflum úr ævi
Hörpu allt til þess dags þegar stöll-
urnar þrjár leggja af stað austur.
Kaflarnir skýra að mörgu leyti per-
sónu Hörpu, sem alla tíð virðist
telja sig minnimáttar og öðruvísi.
Þankagangur og tilsvör Hörpu í sög-
unni gefa hins vegar ekki til kynna
veikburða manneskju, miklu frekar
konu sem vegna aðstæðna og útlits
hefur dottið inn í hlutverk þess sem
hjálpa þarf. Harpa er afar smávaxin,
falleg og dökk og varð einstæð
móðir sem táningur. Þrátt fyrir allt
kemur Harpa ekki f/rir sem þessi ör-
yggislausi dvergur, sem hún telur
lesanda og sjálfri sér trú um ab hún
sé. Hún er þvert á móti orðin sterk á
þeim tíma sem hún segir frá. Hún
hefur safnab styrknum saman á því
sem hún hefur þurft að þola og
vegna þess að hún er falleg, sem
veitir henni ákveðna yfirburöi yfir
Heiði sem tók að sér ab hjálpa
henni í gegnum lífið. Harpa verður
oft léttpirruð á þessari hlutverka-
skipan, þó hún hafi að sjálfsögðu
leikið sitt hlutverk með sóma. Sam-
band þeirra vinkvenna eru að mínu
mati þau mannlegu samskipti í sög-
unni þar sem dýpst er kafaö. Sam-
band þeirra er á margan hátt flókn-
ara heldur en samband mæðgin-
anna. Mikilvægi Heiðar fyrir Hörpu
og öfugt er ljósara og ígrundaðra en
samband móður og dóttur, enda
velur hver maður sér félagsskap en
ekki afkomendur.
Steinunni hefur verið marghælt
fyrir stíl, ekki ab ósekju, og í sam-
ræmi við nýtt söguefni breytist stíll-
inn við hverja sögu. 1 raun hefur
stíllinn í sögum hennar einatt
þyngri merkingu en venja er. Það
má t.d. merkja í Síðasta orðinu þar
sem rannsókn á stílbrigðum ólíkra
skrifara minningargreinanna getur
varpað nýju ljósi á heildarmerk-
ingu. Aðall sögunnar Hjartastabur
er hins vegar tónninn sem hlýst af
stílnum, stemningin sem vaknar
við blöndu af vönduðu orðfæri,
slettirekuorðum, smellnum tilsvör-
um, kæruleysislegum og fjölbreyti-
BÆKUR
LÓA ALDÍSARDÓTTIR
legum framsetningarmáta persóna
og vísunum í alls kyns áttir, dægur-
lagatexta o.fl.
Hér skal nú fara fáeinum orbum um
tvær unglingasögur sem Vaka-
Helgafell sendir á markab. Þab eru
sögurnar: Krókódílar gráta ekki eftir
Elías Snæland Jónsson og: Röndótt-
ir spóar fljúga aftur eftir Guðrúnu
H. Eiríksdóttur. Eitt af því sem sam-
eiginlegt er meb þessum bókum er
það, að þær segja frá fólki sem áður
er getiö. Þetta eru sjálfstæöar sögur í
framhaldi af fyrri bókum höfunda
sinna.
Það er margt fleira sameiginlegt
með þessum sögum. Þær segja frá
unglingum um fermingaraldur. í
þeim báðum er sagt frá fólki sem
hefur strítt við drykkjufýsn og farið
eða ætlar að fara í meðferb þess
vegna. Sögurnar eru æsispennandi
og stundum tvísýnt um horfur.
Bruggarar og landasalar koma þar
við sögu. Og ungir piltar bera á sér
skeiðahnífa og ógna með þeim ef á
þykir liggja. Og innbrot eru gerb.
Það er ekki hverjum manni gefið
að skrifa um konu, sem átti barn
þegar hún var barn að aldri og
stendur á þeim tímamótum að
þurfa að bjarga unglingsdótturinni
frá sollinum án þess að væmnin sé
með í för. Ekki nóg með þaö, heldur
er konan einstæb á sjúkraliðalaun-
BÆKUR
HALLDÓR KRISTJÁNSSON
Þannig eiga þessar sögur báðar
baksvið sem sótt er í þjóðlíf líðandi
tíma. Þær eru að öðrum þræði
studdar þeim veruleika sem lesa má
í lögregluskýrslum þessara daga.
En sagan er ekki öll sögð með tví-
sýnum átökum við bófa og mis-
indismenn, sem afla sér fjár meb
því að selja unglingum landa, eða
fyrirhyggjulausri baráttu við ís-
lenska vetrarvebráttu í skólaferð.
Þetta eru líka spennandi sögur
vegna þess ab þar eru átök í innra
lífi fólks á viðkvæmu mótunar-
skeiði. Ef samfélagið hafnar manni,
má vera ab hann fyllist hefndarhug
og verði fjandsamlegur umhverfi
sínu, neikvæður því samfélagi sem
um, hefur átt í misheppnuðum
samböndum, á ofurgóðan pabba,
átti andans veika mömmu og svo
gæti maður lengi talib. En Stein-
unni tókst þetta vibfangsefni svo
prýðilega að hvergi nokkurs staðar
verbur vart viö vemmu, heldur
þvert á móti eru kvartanir Hörpu
Eir, sem er fremur bitur eða þreytt á
veseninu, meðvitað fjarri tárakirtl-
um, meðvitað af höfundi og per-
sónunni sjálfri. F.ins og Harpa segir í
lok sögunnar, þegar hún hefur
komið Iiddu fyrir hjá ættingjum
sínum þar sem hún á ab afvatnast:
„Margrét veit ekki hvernig hún á
að taka þessu. Margrét er góð, hún
er gull af manni, en Margrét hefur
ekki húmor. Það gæti orðið henni
ab falli sem uppalandi Eddu Sól-
veigar umskiptings. Enginn kemst
af nálægt henni nema sjá vitleys-
una úr fjarlægö öðru hvoru og
hlæja meb hljóöum." (Bls. 320)
Samt sem áður eru heildaráhrif
Hjartastaðar ekki eins mögnuð og
við hefbi mátt búast. Dóttirin er
enn ókunnug manneskja þegar
lestri lýkur, og Heiður besta vin-
kona í raun líka. Ástæður fyrir
vímuefnaveseni dótturinnar eru
látnar óskýrbar, sem er í sjálfu sér
kenning út af fyrir sig, þ.e. Stein-
unn tekur hér ekki undir þá skoðun
að vandræöaheimili geti af sér
vandræöabörn, en eftir stendur að
Edda er lesanda lokuð bók, þótt
hún sé nú höfuðorsök þess ab ferð-
in er farin. Þróttmikli sláninn hún
Heiður verbur álíka dul, en hins
vegar er vinátta þeirra Hörpu svo
vel unnin að hlutverk bjargvættar-
ins verður vel Ijóst, að svo miklu
leyti sem þab þjónar þeim tilgangi
ab Iýsa haltu mér-slepptu mér sam-
bandi vinkvennanna.
ekki fullnægir honum. Hér er vissu-
lega sagt frá tvísýnum átökum í
þeim efnum. Og þar er þá komið aö
því sem fyrst og fremst gefur þess-
um sögum gildi.
Á kápum þessara bóka er auglýst
ab höfundur þeirra hafi unnið til
verðlauna með fyrri bókum. Eflaust
munu sumir þeirra vænta þess ab fá
meira ab sjá síðar. Sérstaklega finnst
mér að Elías ætti að fylgja sínu fólki
lengra. Hann skuldi lesendum sín-
um þab.
Vitanlega er hverjum höfundi
frjálst að Ijúka sögum sínum þar
sem hann vill. Það er alltaf fram-
hald af ævisögum. Þannig má segja
að lífið sé botnlaust. En hvort sem
þau Elías og Guðrún kjósa að fylgja
sínum fermingarbörnum lengur
eða skemur eða leiða fram nýtt fólk,
er gott að vita af þeim í hópi þeirra
sem segja ungu fólki sögur.
Tvær unglingasögur
Bækur og bamaföt
Framleiðslukostnaður barnafata
er sennilega litlu minni en full-
orðinsfata, nema hvað et'nis-
kostnað varðar.
Vegna þess að flíkurnar eru
minni, er þaö ekki óeðlileg
ályktun neytandans að barnaföt
eigi aö vera mun ódýrari en full-
orðinsföt, á sama hátt og eitt
kíló af neysluvörum er ódýrara
en tvö.
Það er því samanburður við
fulloröinsföt, án efa ósann-
gjarn, sem gerir að fólki finnst
barnafötin dýr.
Þetta er vandamál sem flestir
þekkja, en í Bretlandi eru menn
ekki í vafa um hver sé besta
lausnin: Þar leggja menn ekki
virðisaukaskatt á barnaföt.
Þar með hjálpa þeir barnafjöl-
skyldum og ekki síður blessuð-
um börnunum sem geta þá ver-
ið betur klædd en annars væri.
Mér finnst þetta menningar-
legt og snjallt, þetta jafngildir
barnabótum en er ekki beint
peningaframlag sem gæti farið í
hvaða þarfir sem er — eða jafn-
vel óþarfa. Þessi styrkur hittir í
mark, ef svo má að oröi komast.
Bretar virðast ekki hafa af því
áhyggjur að barnafötin séu seld
án virðisaukaskatts í verslunum
þar sem líka eru seldar vörur
meö fullum skatti, eins og
heyrst hefur þegar svipaðar
hugmyndir eru reifaðar hér á
landi, og ættu þarlendir þó enn
síður en við að geta haft virkt
Frá
mínum
bæjar-
dyrum
LEÓ E. LÖVE
skattaeftirlit, í milljónaþjóðfé--
lagi.
En það eru ekki bara barnaföt-
in sem njóta þessa menningar-
aukandi skattfrelsis í Bretlandi.
Allar bækur, hvort sem er er-
lendar eða þarlendar, njóta
sama frelsis frá virðisaukaskatt-
inum.
íslendingar hafa löngum
stært sig af að vera mest bók-
menntaþjóð allra þjóða og eru
stoltir af að geta sagt með
nokkrum sanni að allir íbúar
landsins séu læsir.
Bókin hefur þó átt undir högg
að sækja á undanförnum árum
og var af þeim sökum ákveðið á
sínum tíma að ekki skyldi inn-
heimtur virbisaukaskattur af ís-
lenskum bókum.
Þetta þótti menningarlegt.
Síban var þessu breytt og
töldu margir ab þar með hefði
bókin ekki aðeins átt undir
högg að sækja vegna samkeppni
vib aðra afþreyingu eba fræbslu,
heldur hefði ríkisvaldið beinlín-
is veitt henni náðarhöggib.
Víst er að bóksala minnkabi
mikið og væntanlega þýðir þab
minni bóklestur.
Enda sýna kannanir ab þótt
flestir kunni tæknina vib að lesa
og geti lesiö á verðmiöa eða
nöfn vörutegunda, fer lestrar-
kunnáttu hrakandi meðal þjóð-
arinnar, og er þá átt við lestrar-
kunnáttu í víðtækustu merk-
ingu þess orðs: kunnáttu til að
tileinka sér efni þess sem lesið
er, ekki bara skilja orðin.
Það fer ekki hjá því að maður
hugsi eitthvaö á þessa leið: Hvar
er metnaður stjórnarherranna
fyrir hönd menningar og
mennta?
Éða snúast ríkismálefnin bara
um fjárlagahalla og önnur pen-
ingamál eða skattlagningu? ■