Tíminn - 31.01.1996, Blaðsíða 5

Mi&vikudagur 31. janúar 1996
anrjz—
5
Stofnun Dagsbrúnar 1906
Fyrsta kröfugangan sem farin var í Reykjavík var áriö 1923, eöa um 17 árum eftir stofnun Dagsbrúnar. Á
fremsta spjaldinu er krafa sem vel gæti átt viö daginn í dag: Enga nœturvinnu. Nóga dagvinnu.
I tilefni þess að 90 ár eru liðin
frá stofnun Dagsbrúnar, en af-
mælisdagurinn var s.l. sunnu-
dag, eru hér rifjuð upp tildrög
þess að reykvískir verkamenn
bundust samtökum til að verja
sín hagsmunamál. Hér er birt-
ur bókarkafli eftir Harald Jó-
hannsson um þann atburð,
sem var upphaf mikillar sögu.
Bókin er „Pétur G. Guð-
mundsson og upphaf samtaka
alþýðu", undirtitill er: Viðtöl
við Þorstein Pétursson. En Þor-
steinn var sonur Péturs og tók
síðar sjálfur drjúgan þátt í
verkalýðs- og stjórnmála-
vafstrinu. Hann var til dæmis
lengi framkvæmdastjóri Full-
trúaráðs verkalýðsfélaganna í
Reykjavík.
Viðtalið við Þorstein fer hér
á eftir:
„Hvað olli því, Þorsteinn, að
faðir þinn afréð skyndilega, eins
og fundargerðir Vísis benda til,
að beita sér fyrir stofnun jafnað-
armannafélags?"
„Það veit ég ekki fyrir víst, en
mér þykir sennilegt, að kveikjan
að þeim ásetningi hans hafi ver-
ið heimkoma Ágústs Jósefssonar
prentara frá Kaupmannahöfn.
Ágúst hafði unnið þar nálega
áratug eða frá 1895 til ársloka
1904 og starfað bæði í stéttarfé-
lagi prentara og jafnaðarmanna-
félagi. í endurminningum sín-
um, Minningum og svipmyndum
úr Reykjavík, í kapítulanum um
„Verkalýðsfélög og jafnaðar-
stefnu", segir Ágúst svo frá: „Áð-
ur en ég fór að heiman hafði ég
hvorki heyrt né lesið neitt um
verkalýðsfélög og jafnaðar-
stefnu. En af samræðum við
hina dönsku vinnufélaga mína
sannfærðist ég um, að hér var
um merkilegt málefni að ræða,
að. sjálfsagt væri fyrir mig að
fræðast um allt fyrirkomulag og
starfsemi verkalýðsfélaga og að
kynna mér stefnuskrá jafnaðar-
manna. Ég gerði mér líka í hug-
arlund, að fyrr eða síðar mundu
einhver slík samtök komast á
heima á íslandi fyrir atbeina
þeirra manna, sem verið hefðu
meðlimir í einhverju verkalýbs-
félagi. Hafði ég þá þegar í huga,
að vera undir það búinn að geta
lagt hönd að því verki með öbr-
um góðum mönnum(?)"
„Þessi orb Ágústs benda til, aö
þú eigir kollgátuna. — Um eitt
hljóta menn að hnjóta. Ágúst
Jósefsson hafði hvorki heyrt né
lesib neitt um verkalýösfélög
eða jafnaðarstefnuna 1895, þeg-
ar hann kom til Kaupmanna-
hafnar, jafnvel þótt Báru- félag
hefði þá verið stofnab í Reykja-
vík. Tíu árum síðar, 1905, þegar
hann kom aftur heim, voru
nokkur verkalýðsfélög starfandi,
Báru-félög og iðnaðarmannafé-
lög. Aftur á móti hafði þá, 1905,
enn ekki verið hafin skipuleg
fræðsla um jafnaðarstefnuna,
þótt Þorsteinn Erlingsson skáld
og fáeinir aðrir hefðu kvatt sér
til hljóðs um hana, hvað þá
stofnað félag jafnaðarmanna."
„Bíddu við, Ágúst hélt áfram:
„Um þessar mundir voru starf-
andi í Kaupmannahöfn ýmsir
málfundaklúbbar, þar sem rædd
voru stefnumál jafnaðarmanna,
ýmis þjóðfélagsmál og verka-
lýðsmál... Þegar ég kom til
Kaupmannahafnar var nýlega
um garð gengin kosning þing-
manna til ríkisþingsins. Voldug
áróöurshríð af hendi jafnaðar-
manna hafði verið hafin um allt
landið. Fjöldi eldheitra mælsku-
manna flokksins tölubu bæbi á
fundum kjósendafélaganna og á
opinberum fundum í kjördæm-
unum. — í þessum fyrstu kosn-
ingum unnu jafnaðarmenn
fyrsta stórsigur sinn, fengu átta
þingmenn kjörna í stað tveggja
áður. Þab var því almenn hrifn-
ing meðal flokksmanna, og
ósjálfrátt hreifst ég með í þessari
sigurvímu. — Aðalforingjar
flokksins voru þá nær allir iðn-
aðarmenn og verkamenn, sjálf-
menntaðir að öðru leyti en því,
að ýmsir þeirra höfðu notið
nokkurrar kennslu í lýðháskól-
um. En mælskulist og þjóðmála-
þekkingu höfðu þeir numið svo
vel í málfundaklúbbunum, að
þeir gengu ótrauðir til bardaga
vib hálærba menn andstöðu-
flokkanna... — Fyrir og eftir
aldamótin 1900 gengu í flokk
danskra jafnaðarmanna ýmsir
gáfaðir og framgjarnir mennta-
menn, og var hinum gömlu for-
vígismönnum og málefnum
flokksins mikill styrkur ab sam-
starfinu við þá... Á því tímabili,
sem ég var búsettur í Kaup-
mannahöfn, voru margir ís-
lenskir stúdentar við háskóla-
nám þar, og ýmsir menn ís-
lenskir áttu þar heimili, en um
engan þeirra heyrbi ég þess get-
ið, að þeir fylgdu jafnaðarmönn-
um að málum... Sama máli
gegndi um íslenska iðnaðar-
menn, sem þar dvöldu á þessu
tímabili."
„Fannst Ágústi vera góbur
jarðvegur fyrir jafnaðarstefnuna
hér heima?"
„Ágúst hélt enn áfram: „Ég
hafði ekki dvalið lengi í Reykja-
vík, þegar ég varð þess var af við-
tali við menn, ab jafnaðarstefn-
an átti litlum vinsældum ab
fagna hjá almenningi yfirleitt,
enda mjög fáir fengib um hana
aðra fræðslu en þá, að þeir
menn, sem þann flokk fýlltu í
öðrum löndum, væru einungis
öfgamenn og byltingarseggir,
sem vildu breyta þjóðskipulag-
inu öllum til bölvunar. —
Verkamenn og sjómenn voru
svo mjög háðir vinnuveitendum
sínum efnalega, að þeir töldu sig
þurfa að fara að öllu gætilega, og
því tregir til samtaka um hags-
munamál sín og ófúsir og
ómáttugir til þess ab eiga í ýfing-
um við atvinnurekendur."
„Nafngreinir Ágúst menn,
sem jafnaðarstefnunni voru
hlynntir?"
„Aðeins föður minn. Hann
sagði svo frá kynnum þeirra:
„Frændi minn, Pétur G. Guð-
mundsson bókbindari, var einn
af þeim fáu alþýðumönnum,
sem nokkurt verulegt skynbragð
höfðu af jafnaðarstefnunni.
Hann hafði kynnst henni af
lestri erlendra bóka og blaða."
„Hvernig var skyldleika föbur
þíns og Ágústs Jósefssonar hátt-
ab?"
„Þar rekur mig í vörðurnar.
Móðir Ágústs Jósefssonar var
ættuð af Snæfeflsnesi, en hvort
ætt hennar og ætt Jóhönnu
ömmu minnar verða raktar sam-
an, veit ég ekki."
„Samstarf hefur tekist með Ág-
ústi og föður þínum?"
„Já, þeir lögðu á ráð um stofn-
un almenns verkamannafélags í
Reykjavík og um útgáfu blaðs,
sem yrði málgagn jafnaðar-
manna hér á landi, og hóf það
göngu sína 1. janúar 1906 og var
kallað Alþýðublaðið, en það kom
aðeins út hálft annað ár. Er það
núna oftast kallað Alþýðublaðið
eldra. Tóku nokkrir menn þátt í
þessum ráðagerðum með þeim,
og hittust þeir oft á heimili föb-
ur míns, sem þá var á Laugavegi
18, þar sem hús Máls og menn-
ingar stendur nú, — en faðir
minn hafði þá nýlega gift si'g,
eins og ég vík bráðlega ab. Þeir
munu hafa orðið kjarninn að út-
gáfufélagi Alþýðublaðsins, sem
þeir stofnuðu seint á árinu 1905.
Hve langt þeir hafa komist áleið-
Pétur C. Cuömundsson.
is í undirbúningi verkamannafé-
lags, get ég ekki sagt um, en aðr-
ír unnu einnig að því máli, að á
daginn kom, hvort sem það hef-
ur verið til ab verða þeim fyrri til
eða ekki."
„Tók Ottó N. Þorláksson og
abrir forystumenn í Bárufélag-
inu þátt í þessum ráðagerðum?"
„Nei, það munu þeir ekki hafa
gert. Því til staðfestingar er at-
hugasemd, sem Ottó N. Þorláks-
son lét birta í 2. tbl. Alþýðublaðs-
ins 1906, sem út kom 21. janúar,
vegna greinar um nauösyn
verkamannafélags, sem Ágúst
Jósefsson birti í fyrsta tölublað-
inu. í „Athugagrein" sinni
komst Ottó svo ab orði: „Hann
getur þess í greininni, að hér
hafi ekkert félag verib tekið til
starfa á þeim grundvelli, sem
ætlast er til, ab hib fyrirhugaða
verkamannafélag starfi, nema
Prentarafélagið. Ég vil því skýra
hinum heiðraða höf. frá, að
þrátt fyrir alla virðingu fyrir
Prentarafélaginu og öðrum fé-
lagsskap í hinum ýmsu greinum
iönaðarins, þá er hér eitt félag í
bænum, sem hefur staöið og
starfab í 11 ár og er nú oröiö út-
breitt til hinna fjölmennustu
sjóplássa á Suðurlandi. Félag
þetta er sjómannafél. Báran.
Markmiö þess er hið sama og
verkamannafél. Dagsbrún hygg-
ur að stefna að, að því mér er
kunnugt. Tilgangur þess mun
því vera hinn sami."
„Athugasemd Ottós tekur af
vafa um þetta atriði, en honum
hlýtur að hafa verib kunnugt
um stofnun Dagsbrúnar, því að
annar undirbúningsfundurinn
var í Bárubúð?"
„Já, og að vísu voru tvö önnur
verkalýðsfélög þá með lífsmarki.
Frá aðdragandanum að stofnun
Dagsbrúnar hafa nokkrir menn
sagt, þar á meðal faðir minn í
grein í Vinnunni, 6.-7. tbl. 1943,
sem hann kallaði „Nokkrar
minningar frá uppvaxtarárum
Dagsbrúnar": „Helsti forgöngu-
mabur að stofnun Dagsbrúnar
var Árni Jónsson verkamaður,
Holtsgötu 2, og studdu hann all-
margir verkamenn. Árni Jóns-
son mun ekki hafa talið sig hafa
kunnugleika á skipulagi og
starfsháttum verkamannafélaga.
í lib með sér fékk hann Sigurð
Sigurðsson búnaðarráðunaut,
sem þá nokkrum árum áður
hafði setið á Alþingi, 1901, og
sat aftur á þingi fyrir Heima-
stjórnarflokkinn 1909-1919.
Sigurður hafði þá um nokkur ár
ferðast um sveitir landsins sem
ráðunautur bænda og mun hafa
notið mikils trausts og vin-
sælda."
„Unnu atvinnurekendur gegn
stofnun verkamannafélags?"
„Lítið mun hafa verið um það,
eins og hinn mikli fjöldi félags-
manna Dagsbrúnar fyrstu tvö
eða þrjú starfsár hennar er til
vitnis um. Þykir mér það benda
til, að þeir Árni og Sigurður hafi
tryggt sér stuðning Heima-
stjórnarflokksins, beinlínis eða
óbeinlínis."
„Þeir boðuðu til fyrsta al-
menna undirbúningsfundarins í
árslok 1905?"
„í grein sínni, „Nokkrar minn-
ingar frá uppvaxtarárum Dags-
brúnar", sagbi faðir minn svo
frá: „Fyrsti fundur um þetta mál,
sem nú er vitað um, var haldinn
28. des. 1905 í vörugeymsluhúsi
við Holtsgötu 16 (nú Vestur-
vallagata 6). Til fundarins hafði
Árni Jónsson boðað og sátu
hann 36 menn. Fundarstjóri var
Sigurbur Sigurðsson. Á þessum
fundi var ákveðið að stofna
verkamannafélag og var 5
manna nefnd faliö ab semja lög
fyrir félagið og gefa því nafn. —
Næsti fundur var haldinn viku
seinna, 3. jan. 1906, í samkomu-
húsi sjómannafélagsins Bárunn-
ar. Lagafrumvarp var lagt fram
og rætt, en ekkert samþykkt
annað en það, að félagið skyldi
kallast Dagsbrún. — Endanlegri
stofnun félagsins var frestað til
annars fundar. En samið hafði
verið áskriftarskjal fyrir þá menn
að rita nöfn sína á, sem taka
vildu þátt í félagsskap þessum.
— Hinn eiginlegi stofnfundur
félagsins var haldinn 28. janúar
1906. Þá voru samþykkt lög fyrir
félagið og kosin stjórn. Einnig
voru samþykkt svonefnd auka-
lög, en þau höfðu að geyma
ákvæði um kaupgjaRJ, vinnu-
tíma og fleira. — Stofnendur fé-
lagsins voru þeir taldir, sem rit-
að höfbu nöfn sín á áskriftar-
skjalið. Þeir voru 384 að tölu.
Þessi stofnskrá er enn við lýbi,
ósködduð, með eiginhandar-
nöfnum þessara 384 verka-
manna ... en fljótt bættust
miklu fleiri í hópinn, svo að við
árslok var félagatalan komin
upp í 600."
„Það er mjög há félagatala,
þegar tillit er haft til íbúatölu
Reykjavíkur þá."
„Já, mjög há. íbúatala Reykja-
víkur var 1906 um 9.000. Og
eins barnmargar og fjölskyldur
voru þá, hefur meira en þriðj-
ungur bæjarbúa verið innan 16
ára aldurs, en konur helmingur
hinna fullorönu að sjálfsögðu.
Nálega fjórði hver karlmaður á
vinnualdri hefur samkvæmt því
gengið í Dagsbrún 1906."
„Heldur þú, að Dagsbrún hafi
fljótlega haft áhrif á kaupgjald
verkafólks?"
„Ekki að ráði fyrstu árin, en
þegar fyrir fyrri heimsstyrjöld-
ina var það farið að rába all-
miklu um kauptaxta. Og varð
það fljótlega það verkalýðsfélag
landsins, sem mestu réð um
kaupgjald í landinu, því ab aðrar
starfsstéttir miðuðu kauptaxta
sína mjög við kaupgjald þess, og
svo hélst allt fram á síðasta ára-
tug. Og enn í dag er Dagsbrún
þróttmesta og áhrifamesta
verkalýðsfélag landsins, eins og
við sáum síðast dæmi um nú á
þessu vori. Stofnun Dagsbrúnar
var þannig merkur atburöur í at-
vinnulífi landsins."