Tíminn - 01.02.1996, Blaðsíða 10

10
Fimmtudagur 1. febrúar 1996
Auöunn Bragi Sveinsson:
Danska skáldib Piet Hein
Flestir íslendingar kannast viö
eða láta sig einhverju varða ís-
lensk skáld. Þeir vita raunar
margir, að erlendis muni einnig
aö finna skáld og rithöfunda
engu ómerkari en hér á Fróni.
Tungumálakunnátta er vissu-
lega á uppleið hjá okkur, og
þess vegna ekki nema eðlilegt
að vaxandi áhugi sé á lestri er-
lendra bókmennta. Að kunna
fleiri tungumál en sitt eigiö er
ómetanlegt, og munu því bera
vitni allir þeir, sem reynt hafa.
Við eitt erlent ljóðskáld hefi
ég bundist nokkrum tryggðum,
ef svo má að orði komast. Veld-
ur því gamansemi hans á ýms-
um nótum, svo og tvíræðnin.
Kemur hann oft skemmtilega á
óvart. Nú eru um þrjátíu ár síð-
an ég tók að kynna mér skáld-
skap þessa danska ljóðskálds.
Piet Hein er fæddur árið
1905, sonur frú F.strid Hein
augnlæknis og kvenréttinda-
konu, einnig baráttukonu ým-
issa málefna í Danmörku og
víðar á sinni tíð, sem til heilla
horfa. Piet Hein ólst upp í
Kaupmannahöfn og hlaut góða
almenna menntun. Hann tók
að yrkja stutt og meitluð ljóð
nokkuð snemma og birti þau í
stórblaðinu Politiken dag hvern
um langt skeið. Nefndi hann
þessi ljóð sín Gruk, sem á sér
ekki rót í danskri tungu. Orðið
er sem sagt myndað af honum.
Og þessi ljób, sem ég hefi leyft
mér að nefna smáljób, eru ótal
mörg og af margvíslegum toga.
Mannlífið í þess fjölbreyttu
myndum er þó aðalinntakið í
þessum sérkennilegu ljóbum.
Fyrsta ljóbasafn Piets Hein
kom út árið 1940, undir' dul-
nefninu KUMBEL, sem hann
hefur notað mjög síðan. Auk
þess hefur hann sent frá sér ljóð
af alvarlegri toga undir eigin
nafni. Segja má, að Piet Hein sé
eitt af höfuðskáldum Dana á
þessari öld. Flestir kunna utan
að meira og minna af grúkkum
hans eða smáljóðum, enda eru
þau flest auðlærb. Skáld eins og
hann yrkir ljóð, sem verða eign
alls almennings. Stórt er pund
slíks skálds á atómöld, sem gef-
ur lítiö fyrir form og fastheldni
vib fornar hefðir.
Hver eru fyrstu kynni mín af
ljóðum þessa danska skálds?
Sumarið 1964 tók ég þátt í
námskeiði í dönsku fyrir ís-
lenska kennara, er haldið var í
Kennaraháskólanum í Kaup-
mannahöfn. Aðalkennari okkar
var frk. Ragna Lorentzen,
mag.art. Hóf hún hverja
kennslustund á því ab fara með
eitt eba fleiri erindi eftir Piet
Hein, jafnvel tvívegis eöa oftar.
Áttum við með þessu að læra
erindin utan að. í næsta tíma,
daginn eftir, rifjaði Ragna er-
indi þessi upp með okkur. Tók
ég nú að afla mér ljóba þessa
skálds, innanlands og utan. Þá
hefi ég fengið að láni nokkur
ljóbasöfn hans í Norræna hús-
inu, en þar mun vera á einum
stað mesta safn norrænna bók-
mennta hérlendis.
Ég hóf að þýða á móburmál
mitt smáljóð Piets Hein eöa
grúkkur hans. Fannst mér það
skemmtilegt viðfangsefni. Á
næstu árum vann ég að þessu
verkefni. Þegar ég kenndi á
Akranesi, veturinn 1979 til
1980, stytti ég mér löng vetrar-
kvöld, einn á herbergi mínu,
við aö glíma við smáljóðin
hans Piets Hein.
Alveg er ótrúlegt, hvað Piet
Flein getur sagt mikiö með fá-
um oröum. Ég ætla að tilfæra
hér tvö erindi um ábyrgöina, á
móðurmáli hans, en síðan þýð-
ingu mína á þeim:
Danska skáldib Piet Hein.
Atisvar er
saa svœrtat ha',
derfor er det
skaffet af.
Hvis du la’r
dit ansvar ligge,
tror du nok
du har det ikke.
Ábyrgö er þung
og þjakandi,
þess vegha
sneiöa menn hjá henni.
Efábyrgð þú gerir
engin skil,
þú álítur víst
hún sé ei til.
Góðlátlegt grín, finnst ykkur
ekki, lesendur góðir? Þarna er
ekki verið að fella þunga áfell-
isdóma eða predika, heldur
bent á hlutina, svona til íhug-
unar athugulum lesendum.
Margir sætta sig ekki við ab
njóta einnar tilveru, þab er
hinnar jarðnesku. Þeir vilja
lifa áfram, „hinum megin"
sem kallað er. Ekki virðist Piet
Hein vera reiðubúinn að trúa
því aö við lifum lengur en
einu sinni á þessari syndum
spilltu jörð. Hann er heim-
spekingur í hugsun, og heim-
speki hans birtist skýrt í ljóð-
um hans. Hvað segir fólk um
þetta smáljóð hans?
Gaa uden vaklen
livets krav imode.
Vi faar kun én gang tilbudt
livets grdde.
Og vi kan sove ud
naar vi er dðde.
Þessu erindi snéri ég þannig á
íslensku:
Leikum djarft
viö lífsins kynni.
Við lifum bara
einu sinni.
Og sofum út
í eilíföinni.
Greinilega er Piet Hein mikill
raunsæismaður innst inni.
Hann metur það handfasta
fram yfir það ímyndaða, er
hann yrkir:
Sjœlen ved vi intet om,
muligvis er skallen tom.
Derför skal vi ej forsmaa
det som vi kan föle paa.
Um sálina vitum viö ekki ögn,
eftil vill er hún bara sögn.
Þaö sem við getum þreifað á
þess vegna skulum viö ei forsmá.
Smíði vetnissprengjunnar
Dark Sun: Thc Making of the Hydrogen
Bomb, eftir Richard Rhodes. Simon and
Schuster, 731 bls., S 32,50.
í ritdómi í Economist 7. október
1995 sagði: „í bókinni, sem hefst
á eyöingu Hiroshima, er sagt frá
tilraunum Rábstjórnarríkjanna
til að setja saman kjarnorku-
sprengju einsog hina bandarísku
og síðan, eftir að þeim hafði tek-
ist það, frá þeim ásetningi
Bandaríkjanna ab halda forskoti
sínu og auka það. Aö fyrsta, og
sennilega stærsta, átakinu í þá
átt, var í atómvísindum enn stig-
ið skref lengra fram, frá sundrun
til samfellingar, og náð fram eyð-
ingarmætti, sem bregða þurfti á
nýjum kvaröa."
„I hinni bráðsnjöllu bók Rho-
des, The Making of the Atom
Bomb, var saga kjarnorkuvopna
rakin til eyöingar Hiroshima.
Betra framhalds þeirrar sögu
munu lesendur hennar ekki geta
æskt en þess, sem hér gefst. Sem í
hinu undanfarandi bindi segir til
glöggskyggni, lærdóms og frá-
sagnargáfu, þótt atburbarásin sé
ekki eins spennumögnuð sem í
því, en um þaö er ekki vib Rho-
des ab sakast."
„Samsetning fyrstu kjarnorku-
sprengjunnar í Los Alamos var
lokastig byltingar í atómvísind-
um, sem skammtakenningin
hratt af stað. Kom þá til kapp-
hlaups við óvin upp á líf og
Fréttir af bókum
dauða og söfnun abfanga, eins
og aðeins getur til komið í öfl-
ugu, sjálfsöruggu ríki í stríði. ... í
Dark Sun er söguþráöurinn ekki
eins auörakinn. Til er tekið í
miðjum klíbum og til augljósra
söguloka ber ekki. í fyrsta hlut-
anum eru umfjallabir atburðir í
fyrsta bindinu endursagöir út frá
sjónarhorni vísindamanna og
njósnara Ráðstjórnarríkjanna. I
öðrum hlutanum eru rakin hin
óljósu pólitísku ferli meðan Kór-
eustríðið stóð, en þá sprengdu
Bandaríkin fyrstu vetnissprengj-
una (1952) og Rússar aðra ári síð-
ar. Það er ekki fyrr en í lokahluta
bókarinnar, að Rhodes hefur frá
atburðum að segja, sem fram
draga hið sanna umfang við-
fangsefnis hans. Einn þeirra er
eyðilegging uppistöbu Eniwek-
rifsins við sprengingu 1.000
sinnum öflugri en þá, er eyddi
Hiroshima. Annar er aðför Atom-
ic Energy Commission (Kjarn-
orkunefndar Bandaríkjanna) að
hinum vísindalega forystumanni
við gerð atómsprengjunnar, Ro-
bert Oppenheimer...."
„... hverjum þeim, sem vill átta
sig á öðrum kapítula kjarnorku-
aldar, mun bók þessi ómetan-
leg." ■
Aubunn Bragi Sveinsson.
Piet Hein er andstæðingur
hvers konar skipulagðrar nibur-
röðunar og skipulagningar á
fólki; hann er unnandi frelsis
umfram allt:
At lave en primitiv filosofi
med baase, som menskene inddeles i,
er en fejl, hvorafalle folk lider.
Men vi er nogen stykker, som kun
kan forstaa
én maade at inddele menskene paa:
man skal inddele dem i individer.
Þarna er Piet Hein lifandi lýst.
Hann vill ekki skipa fólki í hólf
eða bása. Hver og einn á að vera
sjálfstæöur og varðveita sjálf
sitt. Skepnur má draga í afmark-
aba dilka, en ekki menn. Ljóð
þetta þýddi ég á eftirfarandi
hátt:
Sú frmnstœöa heimspeki í hávegum er:
í hólfm aö skipa mönnunum hér;
þaö alla mun þegnana þvinga.
Viö skytijum þaö nokkur, þó skiljum
fátt,
hve skipa skal fólkinu á réttlátan hátt:
eingöngii í einstaklinga!
í BA-ritgerð minni í dönsku
við Háskóla íslands tók ég fyrir
efniö „Gamansemi í dönskum
skáldskap, frá Ludvig Hclberg
til Benny Andersens". Þar var
Piet Hein ekki gleymt, því aö
gamansemin er ríkur þáttur í
ljóöum hans, ekki síst í grúkk-
unum. Hér á eftir gef ég nokkur
dæmi um gamansemi Piets
Hein.
Hvis du faar en kantet sten
i din ene sko,
saa vaerglad, det kun var én,
taenk hvis der var to!
Hvernig á nú að túlka þetta á
íslensku? Það geri ég á þessa
leið:
Efþig meiöir aröa í skó,
eitt þér huggun Ijaer:
Verra mundi vera þó
vœru þaer orönar tvœr!
Ég ætla að láta mér nægja að
taka eina gamansama grúkku í
lokin eftir Piet Hein.
julens glœder
ere tvende:
först dens undtog,
saa dens ende.
Tvisvar jóla-
fognuð finn:
við upphafþeirra
og endirinn.
Meö þessu greinarkorni vil ég
vekja athygli fólks á ljóöum
þessa ágæta danska skálds.
Bækur hans fást í öllum bóka-
verslunum í Danmörku. Hér er
hægt að fá bækur hans lánaðar
í almenningssöfnum, einnig í
Norræna húsinu.
Piet Hein er enn á lífi og býr á
eyjunni Fjóni. Hann er heims-
borgari, þó að ég viti ekki til, að
hann hafi gist landið okkar.
Höfundur er fyrrum kennari og skóla-
stjóri.