Tíminn - 12.03.1996, Blaðsíða 5

Þriöjudagur 12. mars 1996
maif£.—-----— —
5
Leikfélag Reykjavíkur, Borgarleikhúsib:
HIÐ LJÓSA MAN eftir Halldór Laxness.
Leiksýning, unnin upp úr íslandsklukk-
unni, einkum mibbók hennar. Handrit
og leikstjórn: Bríet Hé&insdóttir. Leik-
mynd: Stígur Steinþórsson. Búningar:
Messíana Tómasdóttir. Lýsing: David
Walters. Tónlist: Jón Nordal. Frumsýnt
á Stóra svibi 9. mars.
„Það má gera ótal leikgerðir
upp úr íslandsklukkunni,"
sagði Bríet Héðinsdóttir í fjöl-
miðlum um daginn. Og víst er
það rétt, en þó hefur enginn
ráðist í að víkja frá leikgerð
Halldórs og Lárusar Pálssonar
frá 1950, fyrr en nú. Þessi leik-
gerð er klassísk, en hefur lík-
lega aldrei verið leikin án
styttinga, enda er hún býsna
löng. En það hygg ég, eins og
Bríet hefur raunar sjálf áréttað,
að hún muni lengi standa fyr-
ir sínu og varla verði með öðr-
um betri hætti unnt að „mat-
reiða" efniskjarna þessa stór-
fellda verks Halldórs Laxness.
Fyrir utan.hinar mestu íslend-
ingasögur grípur ekkert verk
með sama hætti okkar innstu
taugar sem íslendinga, og ekk-
ert verk Halldórs stuðlaði
fremur en íslandsklukkan að
því að festa hann í sessi sem
hið mikla þjóðskáld.
Nú er sú hugsun uppi og
boöuð af ýmsum stjórnmála-
foringjum að okkur sé hollast
að snúa baki við þjóðernis-
stefnu, sem oft er raunar köli-
uð „þjóðremba", og gerast
sem mestir alþjóðasinnar.
Þjóðernisboðskapur íslands-
klukkunnar er slíkum mönn-
um vitaskuld þyrnir í augum.
Það er út af fyrir sig í anda tím-
anna að áherslan í þessari leik-
gerð er ekki á þann máttuga
óð um hið ódrepandi líf sem
býr í þjóðdjúpinu og kristall-
ast í Jóni Hreggviðssyni. Hann
er aukapersóna hér. Framan af
varð mönnum einna starsýn-
ast á hann. Fyrir aldarfjórð-
ungi skrifaði Kristján Karlsson
svo merka ritgerö um íslands-
klukkuna og skilgreindi hana í
anda forngrískrar tragidíu.
Arnas Arnæus er höfuðper-
sóna verksins, segir Kristján,
síður Snæfríður og síst Jón
Hreggviðsson. Ég lýsi eftir því
aö næst taki snjall leikhús-
maður sér fyrir hendur að
túlka íslandsklukkuna í þess-
um anda, sem harmleik Arnæ-
usar.
En snúum nú að túlkun
Bríetar. Hún gerir Snæfríði að
aðalpersónu og Dagný Krist-
jánsdóttir hnykkir á því í grein
í leikskránni. Vitaskuld er
þetta fullgild túlkun. En hér
sjáum við glöggt dæmi um að
hver tími túlkar klassískt verk
á sinn hátt. Eins og hinn log-
andi þjóðfrelsisboðskapur var
það sem sterkast höfðaði til
manna þegar bókin — og leik-
ritið — kom fyrst fram, þá er
það kvenfrelsisboðskapurinn
sem hér er haldið á loft. Og í
því skyni er verkið sett upp
fyrst og fremst sem átök milli
Snæfríðar og séra Sigurðar
dómkirkjuprests. Sú persóna
er í verki Halldórs mörkuð af
langvinnri óbeit skáldsins á
lútherskri trúfræði. í samspili
Snæfríöar og hans sjáum viö,
eins og Dagný segir, „frelsi
gegn bælingu, ást gegn ótta,
óreiðu gegn reglu, heiðni gegn
kristni, konu gegn karli".
En þessi áhersla leikgeröar-
innar, sem felst í því að þræða
þá kafla sem greina frá sam-
ræðum þeirra Snæfríöar og
séra Sigurðar, vonbiðils henn-
ar, meö tilheyrandi kristileg-
um lærðum vafningsstíl í orð-
um klerksins, hefur sínar af-
leiðingar. Þetta verður til þess í
senn að þyngja leikgerðina,
lengja hana um of, svo að hún
var býsna seig með köflum, og
þar á ofan hæggeng, þrjár og
hálf klukkustund með tveimur
hléum. Og í annan stað verður
þessi sýn á efnið til að veikja
aðra þætti verksins. Látum
vera þótt Jón Hreggviðsson
verði hér eins og skuggi. Hitt
er kannski lakara hversu veik-
ur Arnæus kemur fram í þess-
ari leikgerð. í meðförum leik-
stjóra og Kristjáns Franklíns
Magnús verður hann næsta
svipdaufur og ástir þeirra Snæ-
fríðar fá ekki það flug sem
maður hefði viljað. Og sannast
að segja kemst þessi sýning
ekki á neitt flug, þrátt fyrir það
að hún sé vel og skynsamlega
unnin af hálfu Bríetar og sam-
starfsfólks hennar.
Hlutverk Snæfríðar fer Sig-
rún Edda Björnsdóttir með.
Hún gerir það vel, almennt
talað, og sýnir registur tilfinn-
inganna, hörku og við-
kvæmni, á sannfærandi hátt.
Sigrún Edda er gjörvileg leik-
kona, en hún hefur ekki þá
reisn sem maður heföi kosið.
Hins vegar kemur hér til
stefna leikgerðarhöfundar og
leikstjóra, að lækka stillingu
verksins, ef svo má segja, gera
persónur raunsæilegri í snið-
um, jafnari. Val leikenda ræðst
af því. Þetta er eins konar nú-
tímajöfnun. Þar í felst að mun-
urinn á múgamanninum Jóni
Hreggviðssyni og yfirstéttar-
fólkinu verður næsta lítill —
og stéttgreiningin óljós, þótt
töluvert af tötraklæddum al-
múga sitji á sviðinu. Jón
Kristsbóndi á Rein breiðir úr
sér allan tímann á sviðinu eins
og hann eigi allan heiminn.
En í Jóni fer saman undirgefni,
slægð, harka og stórlæti, og
þannig á að leika hann. Túlk-
un Guðmundar Ólafssonar var
alveg ófullnægjandi.
Andúðin á yfirstéttinni
verður til þess að sumir fulltrú-
ar hennar verða eins og skrípa-
fígurur, nefni ég þar biskupinn
sem var afkáralegur í meðför-
um Theódórs Júlíussonar.
Biskupsfrúin, Hanna María
LEIKHÚS
GUNNAR STEFÁNSSON
Karlsdóttir, var að vísu skárri.
Borðhaldið, þar sem Arnæus
og hinir geistlegu halda uppi
dispútatsíu af miklum fimleik,
varð alltof langt og þunglama-
legt, hreinlega illa af hendi
leyst. Þar kemur séra Sigurður
vitaskuld við sögu, önnur að-
alpersóna leiksins. — Þor-
steinn Gunnarsson leikur séra
klerkinn vel og smekkvíslega,
þótt deila megi um hvernig
persónan er lögð upp, lima-
burður nálgast skopfígúruna
ískyggilega. Þar kemur til
skilningur leikgerðarhöfundar
og leikstjóra á persónunni. Viö
verðum að muna að „sá næst-
besti" stendur uppi sem sigur-
vegari í lokin. Það er því óþarfi
að láta hann vola þegar hann
er búinn að afhenda Snæfríði
peninga til að „aka suðurí
heima að hitta friðil sinn", og
enginn stafur fyrir því í text-
anum. Annars má bera sér-
stakt lof á textaflutning Þor-
steins, sem var með ágætum,
og er hinn samanrekni texti
prestsins þó ekkert auðveldur
viðfangs. Hins vegar skortir
vængjablikið í textameðferð-
Sverrir Guðjónsson kontraten-
ór mun syngja um dauðann í
Borgarleikhúsinu í kvöld,
þriðjudag. En auk söngsins
verða einskonar tónlistar-
gjörningar þar sem fleiri lista-
menn leggja hönd að verki.
Verkin sem vefa söng dauð-
ans eru ný af nálinni og eru
eftir Oliver Kentish, Leif Þórar-
inssón, Áskel Másson og
Gunnar Reyni Sveinsson.
Á þessum dauðatónleikum
Sverrir
Cubjónsson.
ina stundum hjá Kristjáni og
Sigrúnu, til dæmis í fagra at-
riöinu þar sem eru samræður
þeirra um jarðirnar við Breiða-
fjörðinn. Þeir, sem hlustað
hafa á Herdísi Þorvaldsdóttur
og Þorstein Ö. Stephensen fara
með þennan texta, skynja
hvernig unnt er aö flytja hann
svo að hann ljómi.
Margrét Helga Jóhannsdótt-
ir leikur Guðríði traustlega við
hæfi og Sigurður Karlsson lög-
manninn skilmerkilega, þó
ekki með aristókratískum
myndugleik frekar en aðrir.
Þröstur Leó Gunnarsson er
júngkærinn, og í samræmi við
að öðrum persónum er ýtt
niður á gólfið er júngkæran-
um þrýst undir það í drykkju-
látunum; það vantaði tragid-
íuna í þennan hrjáða, kokkál-
aða höfðingja.
Enn er að telja Jón Hjartar-
son sem búrann Vigfús sýslu-
mann, — og þó sérstaklega
Pétur Einarsson sem Gullinló.
Það var snjall leikur og í raun-
inni kviknaði ljós á sviðinu þá
stund sem Pétur var þar, svo
fimlega dró hann upp mynd
þessa danska fyrirmanns. Ef
öll hlutverk heföu verið jafn-
vel skipuð, værum við hér að
ræða um leiksýningu af hærri
gráðu.
í upphafi ganga allar sögu-
persónur á svið, svo sem til að
minna okkur á að við erum að
skoða myndabók úr skáld-
sögu. Endurlitum er beitt, þó
ekki nema nauðsyn krefji til
að leiða í ljós þýðingarmestu
atriði. Pálína Jónsdóttir fer þar
með hlutverk Snæfríðar.
Leikmynd Stígs Steinþórs-
sonar er víð, í misháum flek-
um, nokkuð raunsæisleg, þar á
meðal eftirlíkingar af gjám
Þingvalla, geysistór róðukross
hangir uppi í vistarverum Sig-
urðar, enda kemur hann tölu-
vert við sögu, en annars eru
sparlega teiknuð upp húsa-
kynni. Breidd sviðsins hefur
verið mönnum erfið í Borgar-
leikhúsinu og svo er enn.
Raunverulega hefði átt að
leika meira framan til á svið-
inu og færa leikinn þannig
nær okkur, úr því að þessi
raunsæisleið er farin í túlkun-
inni. Búningar eru natúralísk-
ir, sumpart eftirlíkingar af
búningum fyrirfólks fyrri alda.
Svo er um klæði Snæfríðar og
Arnæusar og fóru þau vel, en
hempa séra Sigurðar var ólán-
leg utan á honum sem vafa-
Iaust var með ráðum gert.
Tónlist Jóns Nordals er spar-
lega notuð til að auka áhrif á
stöku stað og þjónaði vel því
hlutverki, raunar hátíðlegri en
sviðsetningin að öðru leyti.
Leikgerðir skáldsagna eru
orðnar mjög tíðar á sviði, sum-
um finnst um of. Ég tek ekki
undir slíka aðfinnslu. Sumar
skáldsögur standa líka svo hátt
aö þær hljóta að freista til
dramatíseringar, jafnvel aftur
og aftur. Bríet Héðinsdóttir
hefur áður lagt hönd að slíku,
og minnist ég þar Jómfrú
Ragnheiðar Kambans. Það á
við um þessar tvær, að þar eru
fyrir leikgerðir höfundanna
sjálfra af sögum sínum, en
Bríet undirstrikar kvenlýsing-
arnar. Samt er hún, eins og
aðrir leikgerðarhöfundar okk-
ar, trú anda og stíl frumverks-
ins, virðir það fyllilega. Án
þess að ég treysti mér til að
fara út í samanburð að svo
stöddu held ég að töluverð lík-
indi séu með Jómfrú Ragn-
heiði og Hinu ljósa mani í
túlkun Bríetar. í báðum tilvik-
um er kirkju- og klerkaandúð-
in dregin fram að ystu mörk-
um. í báðum verkum er hin
frjálsa og stolta kona hafin á
stall, andspænis andlegri og
líkamlegri kúgun og karla-
veldi. Slík túlkun er vitaskuld
samkvæmt tímanum og sann-
ar sig hér, — jafnt fyrir því
þótt deila megi um hve afstöð-
unni er haldið fast að áhorf-
andanum — og það hve miklu
er fórnað í þágu hennar. En ný
leikgerð bíður annars tíma.
daubann
fer saman tónlist, hreyfing,
hljóðmynd, lýsing og verða
áhorfendur hluti af verkinu,
því þeir verða á stóra sviðinu í
Borgarleikhúsinu ásamt flytj-
endum og í mikilli nálægð við
allt það sem fram fer.
í tilkynningu um tónleikana
segir að dauðinn sé í aðalhlut-
verki, ekki sem neikvætt afl,
heldur sem hluti af heild þar
sem líf og dauði haldast í
hendur. Hib dulda er málað
dökkum, dramatískum litum,
sem lýsast og upphefjast í lok-
in. ■
Sungið og leikib um