Tíminn - 19.03.1996, Qupperneq 10

10
CTnnrfftrH iffinrii
V»"r»W W
Þribjudagur 19. mars 1996
Edwin Hubble
Edwin Hubble: Mariner of the Nebulae,
eftir Cale E. Christiansen. Farrar, Straus
and Ciroux, 420 bls., $ 27,50.
í ritdómi í Nature 19. október
1995 sagði Sir Bernard Lovell:
„... Gale Christiansen greinir
frá því, ab Hubble hafi aldrei
verib gefib um rökræbur um
geim-líkun. Hann var einn
hinna miklu rýnenda í sögu
st jarnfræb-
innar, en áleft
ab rökræbur
um ályktanir
af athugunum sínum
ubu í kviksyndi, sem umfram
allt bæri að forðast". V.M. Slip-
her kom auga á raubu litbrigb-
in (redshifts) i sjónglerslínum
undinna stjarnþokna (ne-
bulae). Um þær mælingar frétti
Hubble fyrst í október 1914, en
þær vöktu skjótlega spurningar
um stabsetningu undinna
stjarnþokna. Þá var Hubble vib
nám í Yerkes;Stjörnuathugun-
arstofunni. Hann naut góbs
álits forstöbumanns hennar og
hlaut mebmæli til starfs vib
Mount Wilson-athugunarstöb-
ina."
„Hubble var þá fyrir skömmu
kominn aftur til Bandaríkj-
anna frá Oxford, þar sem hann
hafbi numib lögfræbi sem
Rhodes-styrkþegi. í frásögn
sinni, vel studdri heimildum,
segir Christiansen frá þeim
áhrifum, sem Hubble varb fyrir
á þeim árum, en þau rébu
miklu um starfsferil hans síbar.
Varb hann fyrir áhrifum í slík-
um mæli á Englandi, ab hann
£ 10,99.
Alexander 1. varb keisari Rúss-
lands 1801, eftir ab fabir hans,
Páll I., var ráðinn af dögum, og
ríkti hann þegar her Napóleons
réðst inn í Rússland 1812. Eftir
endanlegan ósigur Napóleons
þremur ámm síbar varb Alex-
ander I. ásamt með banda-
mönnum sínum höfundur ab
Heilaga bandalaginu svo-
nefnda. í ritdómi í Times Liter-
ary Supplement 12. ágúst 1994
sagbi: „Undir umsjá ömmu
sinnar, Katrínar miklu, var
hann upp alinn í senn við her-
skrúbgöngur og lýbveldissjón-
armið svissnesks kennara síns.
Og átti Alexander til ab draga í
efa lögmál arfgengs konung-
dóms, þótt á honum væri engan
bilbug ab finna, þegar veldi
hans sjálfs var annars vegar. ...
Einnig leit hann ánauð bænda
meb vanþóknun, en stób fast á
því, ab afnám hennar mætti
ekki misbjóba ablinum ab
neinu leyti, og hindrabi þab
meginbreytingar á því sviði.
Umbætur í ráöuneytum, fjár-
reiðum, fræöslumálum og emb-
aettisrekstri voru einvöröungu
hagræbing á stjórnsýslu alveld-
isins."
Og ábur: „Alexander þreifabi
sig áfram heima fyrir, en var
haldinn hugsjónum um útlönd:
„Hvers vegna geta ekki allir
þjóöhöfbingjar og þjóðir Evr-
ópu lifað í samlyndi og stutt
hvert annab í nauð og hug-
hreyst í mótlæti?" spurði Alex-
ander frú Choiseul-Gouffier
1812."
„í persónulegu lífi sínu var Al-
exander ekki hamingjusamur,
bab um að frestað yrbi þeim
degi, er hann tæki til starfa á
Mount Wilson, til ab hann
gæti gengið í Varasveit libsfor-
ingja Bandaríkjanna (US Offic-
ers Reserve Corps). í september
1918 sigldi hann, þá Hubble
majór, til Evrópu. Þegar hann
kom loks til starfa á Mount
Wilson var smíði 100 þuml-
unga sjónauk-
ans hafin."
„Um þab
leyti bar
Harlow Shapley og Adriaan
van Maanen hæst á Mount
Wilson. Báðir höföu þeir gert
merkar athuganir með 60
þumlunga sjónaukanum, og
bábir fylgdust þeir síöan gagn-
rýnum augum meö starfsferli
Hubbles. Ut frá mælingum á
stjarnþyrpingum gerbi Shapley
líkan af Vetrarbrautinni, en í
því var sólin fjarri mibsvæb-
inu, og hann kvab undnar
stjarnþokur heyra Vetrarbraut-
inni til. Þær mælingar studdu
útreikningar van Maanens á
gagnhverfum hreyfingum í
stjarnþokum, en ef þær væru
utan Vetrarbrautar Shapleys,
yrbi aö gera ráð fyrir hraða
langt umfram ljóshraöa. Á
tveimur sögulegum nóttum, 4.
og 5. október 1923, greindi
Hubble Cepheid, breytilegar
stjörnur í M 31 stjarnþokug-
orminum, og tímabilsbundnar
breytingar á lýsingarkúrvum
þeirra, sem tóku af allar efa-
semdir um, ab þær væru í
reynd „geimeyja" langt utan
Fréttir af bókum
þótt á stundum nyti velgengni
sinnar á miðjum aldri, einkum
innreibarinnar í París fyrir her
sínum. Eftir þab mæddist hann,
og lét í ljós von um friðsælt líf
sem réttur og sléttur þegn. Kom
þab á kreik sögum um, að hann
45,00.
í ritdómi í Times Literary Supple-
ment sagbi: „Þeir, sem áöur hafa
ritað sögu ljósmyndunar, hafa
verið á einu máli um, að Willi-
am Henry Fox Talbot hafi verið
upphafsmaöur þeirrar aöferbar,
er fellir ljósnæm silfursölt aö
ljósbrotum í lokuðu hylki (cam-
era). Schaaf sýnir fram á, aö út
frá þröngu sjónarhorni sé litiö á
framköllun jákvæörar ljós-
myndar af neikvæbri, ef Talbot
einn er sagbur hafa fundib hana
upp. Schaaf las vendilega bréfa-
skipti Talbots og dregur hann
fram, að Sir John Herschel átti
hlut aö þeirri uppfinningu."
„Bókin hefst á frásögn af Her-
schel og Talbot á yngri árum.
Og er getið merkra vísindalegra
athugana Herschels í mörgum
greinum, meðal þeirra stærö-
fræbi, efnafræði, stjarnfræöi og
náttúruspeki. Á því ári, sem
greint var frá meginlögmálum
ljósmyndunar, var hann hinn
Edwin Hubble (1889-1953).
marka Vetrarbrautar Shap-
leys."
„Með abstoð Miltons Huma-
son dró Hubble brátt saman
gögn, sem staðfestu línukennd
tengsl á milli rauöra litbrigba
og fjarlægða stjarnþokna, en
heföi svibsett dauba sinn 1825,
forðað sér til Síberíu og lifaö þar
sem einsetumaður, Ivan Kuz-
mich ab nafni. Jafnaðargeb Ja-
net Hartley er meira en svo, að
hún ljái þeirri gömlu sögu eyra,
en sú skapgeröarlýsing Alexand-
ers, sem hún hefur sjálf dregiö
upp, kemur lesandanum til ab
spyrja sig, hvort sögusögnin
gæti ekki einmitt veriö sönn." ■
viðurkenndi forystumaöur í
samfélagi breskra vísinda-
manna. ... Talbot var átta árum
yngri en Herschel, og var hann
líka merkur vísindamaöur. Frá
hans hendi komu merk framlög
til stærbfræði og kristallafræði
og til sín hafði hann látið taka
assýrska fornleifafræði, ljós-
fræbi, orbsifja-
fræði og fræði-
lega eðlisfræði.
Hann var líka
meðlimur í Konunglega breska
vísindafélaginu, þótt til þess
væri kjörinn fimmtán árum síð-
ar en Herschel."
„Schaaf álítur forsögu ljós-
myndunar heyra undir efna-
fræði. Meö tilliti til greinargerð-
ar, sem Herschel sendi Konung-
lega breska vísindafélaginu
kringum '1839, lýsir hann ljós-
myndunartilraunum lafði Ful-
hame, Thomas Wedgwood og
Nicephore Niepce. Og hann
rekur líka sögu „camera lucida",
hjálpartækis viö teiknun á 18.
öld, en rýnandi í þaö gat fyrir
hann neitaði alltaf að viðhafa
orðið stjarnkerfi. í ritgerðum
1929 og 1931 setti hann fram
ljóshraðatengsl allt upp að 100
milljónum ljósára, en í þeim
gekk hann út frá 20.000 km v'
hraða, en hvorki þá né síðar
sannfærðist hann um, ab hraði
þessi benti til útþenslu al-
heimsins."
„Að Hubble fjarverandi í síð-
ari heimsstyrjöldinni ... gat
Walter Baade neytt 100 þuml-
unga sjónaukans við ljósbann
(black-out conditions). Hann
komst að því, að breytilegar
Cepheid-stjörnur væru tvenns
konar og að titringsskekkja
(calibration error) benti til, að
fjarlægöir og tímaskeið hefbu
verið vanmetin um þáttinn 2.
Þótt þá yrbi ekki lengur ósam-
ræmi á milli aldurs jarðar og al-
heims, gat Hubbie ekki fallist á,
ab útreikningar hans bentu til
stórfelldrar útþenslu alheims-
insr" ■
sakir sjónglers dregið upp
myndir. ... Alkunna er, að á
hveitibrauðsdögum sínum á
Ítalíu neytti Talbot „camera luc-
ida" til að teikna landslag við
Como-vatn. Þeim teikningum
sínum þótti honum mjög
ábótavant. Þegar hann var aftur
kominn til Englands, hóf hann
tilraunir með
myndferli án
p e n n a .
Leiddu þær
til töku fyrstu ljósmyndarinnar
1833."
„Tilraunir Herschels með
„camera lucida" eru ekki eins
vel kunnar. Leikni Herschels viö
þær telur Schaaf ástæðu þess, að
hann varð ekki fyrstur til að
finna upp ljósmyndina. Talbot,
þótt dálítið heföi orðið ágengt,
lét af tilraunum sínum til ljós-
myndunar 1836. Aftur tók
hann til við þær, þegar frá
Frakklandi barst fréttatilkynn-
ing um Daguerre-ferli. Innan
þriggja vikna frá þeirri tilkynn-
ingu heimsótti Talbot Herschel
Músíktilraunir Tónabœj-
ar og ÍTR:
Spírandi Baunir
sigruðu og Botn-
leöja í heimsókn
Spírandi Baunir úr Reykjavík
var sigursveit kvöldsins á
fyrsta Músíktilraunakvöldi
Tónabæjar og ÍTR s.l. fimmtu-
dag og Peg frá Selfossi hafnabi
í öbru sæti. Sigurvegarinn frá í
fyrra, Botnleöja, var gesta-
hljómsveit kvöldsins.
Ánnað Músíktilraunakvöldiö
veröur fimmtudaginn 21. mars.
Úrslitakvöldið verður viku síð-
ar, 29. mars, þar sem aftur gefst
kostur á aö njóta hljómflutn-
ings Spírandi Bauna, Peg og
annarra sveita sem komast á
toppinn. ■
GEISLAPISKAR
Tno Bjorns
Thoroddsen
og Egill
Þann 16. mars kom út geisla-
platan Híf opp meb Tríói
Björns Thoroddsen og Agli
Ólafssyni.
Tónlistin á Híf opp er nokk-
urskonar jassrokk-bræðingur
og er ein af þessum gæðaplöt-
um sem sækja stanslaust á við
hverja hlustun, enda eru þar á
ferð framúrskarandi tónlistar-
menn.
Tríó Björns Thoroddsen
skipa ásamt Birni sjálfum, þeir
Ásgeir Óskarsson og Gunnar
Hrafnsson. Egill Ólafsson er
sérstakur gestur tríósins á plöt-
unni.
Fjórmenningarnir hafa
komið víða fram síðustu miss-
eri og munu fylgja Híf opp eft-
ir með tónleikahaldi, sem
verður nánar auglýst síðar. í
júní munu þeir spila stóran
þátt á Listahátíð í Reykjavík.
og bað hann að styðja tilkall sitt
til þess að hafa fyrstur fundib
upp ljósmyndun. ... Frásögn
sína af því ári, sem ljósmyndun
telst hafa verið fundin upp,
byggir Schaaf á hinum viða-
miklu bréfaskiptum Talbots og
Herschels.... Fyrsta árið var meb
þeim náin samvinna, en Her-
schel var Talbot mjög hjálpleg-
ur við tilreiðslu efna. ... Gagn-
stætt Daguerre tókst Talbot að
búa til „negatívu", sem höfb
varð til ótal framkallana ljós-
mynda.... Undir lok ársins gerði
Herschel hlé á tilraunum sínum
til að sinna öðru. Talbot hélt þá
einn áfram, og í september 1840
heppnaöist honum það, sem
leiðir opnaði. Hann komst að
því, að pappír, ab réttu lagi
gerður næmur, hlaut í lokuðu
hylki (camera) snögglega opn-
uðu, á sig ósýnilega mynd, sem
sýnileg varð gerö að efnalegri
meðhöndlun."
Fréttir af bókum
höfn-
Ivan Kuzmich?
Alexander I, eftir Janet M. Hartley.
Harlow: Longman, 256 bls., ib. £ 28, ób.
Upphaf ljósmyndunar
Out of the Shadows, eftir Larry J. Scha-
af. Yale University Press, 188 bls., £
Fréttir af bókum