Tíminn - 30.08.1986, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Laugardagur 30. ágúst 1986
llllllllllllllllllllllllll SAMTÍNINGUR li
Ingólfur Davíðsson:
III II! !

t
„Kartöflu-Þjóðverjar“
á Jótlandsheiðum
- en ekki íslendingar!
Orð leika á, að ráðgert hafi verið
að flytja íslenska fátæklinga á
jósku heiðarnar fyrr á tíð. Sögu-
sögn hermir, að dönskum stjórn-
völdum hafi flogið slíkt í hug á
neyðartímum, en ósannað mun
það mál og líklega tilhæfulítið.
Hallæri kom líka á söguöld og þá
vildi Haraldur harðráði Noregs-
konungur, sem velviljaður var Is-
lendingum, láta flytja sem flesta
fátæka menn af íslandi til Noregs,
þeim til björgunar.
En hvernig hagaði til á Jótlands-
heiðum fyrr á öldum? Þetta eru allt
öðruvísi heiðalönd cn við eigum að
venjast. Jótlandshciðar eru lág-
lendi, flatlendar víðast með lágum
ásum og lægðum, nær alvaxnar
beitilyngi. Jarðvegur er sendinn og
ófrjór, erfiður til ræktunar. Vest-
anvindar fluttu iðulega sudda,
þoku og kulda utan af Norðursjó,
svo korn þrcifst illa eða ekki.
Byggð var mjög strjál. Úlfar og
flakkarar (Tatarar. Náttmenn)
reikuðu þarna um. Fátækirbændur
notuðu lyngið til fóðurs og beitar
mörgum búpcningi, einnig til eldi-
viðar og í þök á kofa sína.
Skáldpresturinn Blicher hefur
lýst lífinu á heiðunum snilldarlega,
fyrir um 200árum. Ogsíðarskáldið
Jeppe Ákjær, m.a. í hinum fræga
kvæðaflokki, „Söngvar rúgsins",
en rúgur þrcifst korntegunda best
í sendnum jarðveginum og var
brauð fátæka mannsins. En þá
höfðu ræktunarskilyrði batnað
mjög fyrir áhrif mikilla skjólbelta.
Ekki virðist alltaf hafa vcrið
strjálbyggt á heiðunum, þvert á
móti. Gamlar kirkjurústir, fornar
vegarslóðir grafhaugar o.fl. bera
vott um allþctta byggð fyrir langa
löngu.
Grafhaugarnir standa sums stað-
ar í röðum, eða þyrpingum, l-7 m á
hæð. Og margar grafir hafa oft
verið í einum haug - frá ýmsum
tímum. Hin sendna jörð er fremur
ófrjó, en það hefur verið miklu
auðveldara að vinna liana með
hinum horfnu tréplógum, en þétta
leirjörðina á Austur-Jótlandi og
eyjunum.
Hallæri og styrjaldir fyrr á tíð
hafa valdið að akrarnir fóru í órækt
og lyngið breiddist út.
Danir vildu fá
fólk á heiðarnar
Danir höfðu mikinn hug á að fá
fólk til að rækta jósku heiðarnar og
leituðu til Þýskalands í því efni.
Friðrik konungur fimmti lét aug-
lýsa í Pfalz o.fl. Rínarhéruðum,
eftir duglegum jarðræktarmönn-
um. Varheitiðþakiyfirhöfuðiðog
lágmarkslaunum frá ríkinu. Styrj-
aldir höfðu leikið íbúa Rínarhér-
aða grátt.
Þjóðverjar komu
Kvöldið 2. apríl 1759 sá Peder-
sen bóndi á Harresögarði, sæmileg-
um heiðabæ, einkennilega sjón.
Tvær uxakerrur komu skröltandi
inn um garðshliðið, hlaðnar
konum, börnum og búslóð. Frcmst-'
ur kom fjölskyldufaðirinn ríð
andi á stóru nauti. - Jæja, bænda-
hjón í Baugaseli í Hörgárdal komu
stundum til kirkju ríðandi á naut-
um fyrir rúmri öld!
En víkjum aftur að Pjóðvcrjan-
um. Hann kvaðst kominn sam-
kvæmt danskri konunglegri auglýs-
ingu, væri á leið út á heiðaflæmið
mikla (Alheiðina) til að reisa bú og
rækta landið. Hann bað bónda
um gistingu og sýndi honum jafn-
framt nýjan jarðarávöxt, kartöfl-
una, sem þá var lítt þekkt úti á
heiðunum.
Um morguninn bað bóndi um 12
kartöflur (Ertaflen) fyrir gisting-
una. Þjóðverjinn rétti honum 13,
Videvang á Tröllaheiði,
nálægt Karup á Jötlandi.
Grafhaugur á Jótlandsheiöum 3-4 þúsund ára gamall.
en bóndi hafði óbeit á þeirri tölu,
setti niður 12 en flcygði einni fyrir
svínin. En þau litu ekki við henni!
Kartöflurnar uxu svo vel, að
voriö eftir gat bóndi gefið vinum
og vandamönnum nokkrar til
reynslu. Ekki voru þetta þó fyrstu
kartöflur í Danmörku, því að all-
löngu áður höfðu landflótta fransk-
ir Húgenottar komið með kartöflur
til Danmerkur.
Þjóðverjar streymdu nú út á
heiðarnar næstu árin, alls 265 fjöl-
skyldur, um þúsund manns. Flcstir
voru ræktunarmenn, en þó einnig
iðnaðarmenn o.fl. Ekki kunnu allir
alls kostar vel við sig, komnir úr
hlýrra loftslagi og voru vanir öðru-
vísi fæði.
Þeim líkaði t.d. ekki danska
rúgbrauðið og ölið, vildu heldur
hveitibrauð og vínberjavín. Loforð
voru og illa haldin, bústaðir mjög
lélegir og brátt dregið úr ríkisfram-
laginu, líklcga mest vegna hirðu-
leysis danskra yfirvalda. Dugmestu
Þjóðverjunum vegnaði þó allvel
eftir ástæðum og þeir náðu góðum
tökum á ræktuninni. En allmargir
flosnuðu upp. Sneru sumir heim
aftur en nokkrir fluttu til
Rússlands. Þar biðu líka óræktuð
landsvæði.
Þýskar ættir búa enn á heiðunum
sums staöar. Margir Þjóðverjar
hvíla í kirkjugarðinum í þorpinu
Frederiks, og þar var messað bæði
á dönsku og þýsku allt til 1870.
Á þeim slóðum bera allmargir
þýsk nöfn, afkomendur gömlu
kartötlubændanna úr Rínarlönd-
um.
Nú er búið að rækta mestallar
jósku heiðarnar. Rauðgreniskóg-
ar, tún og akrar þekja landið.
Skjólbeltin hafa sannarlega sannað
gildi sitt. Vestanvindar eru svo
harðir og þrálátir þarna að trjánum
hallar til austurs undan honum.
1.-5. ágúst 1984minntustheiðar-
búar þess, að liðin voru 225 ár
síðan „Kartöflu-Þjóðverjarnir"
námu land á heiðunum.
Mynd sýnir grafhaug frá brons-
öld þegar fjölbyggt var á heiðun-
um. Gátu verið margar grafir í
einum haug. Sumir grafnir í eikar-
kistum.
Önnur mynd er af stóru býli
„Videvang" inni á miðri „Trölla-
heiði" (Troldhede). Þar dvaldi
undirritaður í suinarfríi á námsár-
unum. Sama sumar 1931 voru
þarna um tíma allmargir fátækir
drengir frá Kaupmannahöfn.
Mynd sýnir þegar verið er að
þrifabaða þá í stórum bala.
Ég greip í að grisja gamalt
eikarkjarr, leifar af fornum eikar-
skógi. Höggorniar voru þar og í
brúnum lyngflákunum. Vissast var
að vera í háum stígvélum!
Líklega hefði duglegum íslend-
ingum vegnað sæmilega þarna eins
og Þjóðverjunum.
Gögn er varða
afmæli Reykjavíkur
- á sýningu Þjóðskjalasafns
Þjóðskjalasafn íslands vill leggja
sitt af mörkum til þess að minnast
tvcggja alda afmælis Reykjavíkur-
kaupstaðar. í því skyni hafa nokkur
skjajagögn safnsins verið sett í sýn-
ingarkassa í anddyri Safnahússins
við Hverfisgötu. Þau eru frá árunum
1786-1809.
Þar gefur að líta sálnarcgistur
Reykjavíkursóknar í desember
1786. íbúar í sókninni voru þá 357
að tölu, en ekki 302, eins og taliö
hefur verið. Af prestþjónustubók
má sjá, að fyrsta barnið fæddist í
kaupstaðnum 10. september 1786.
Það var Jódís Hansdóttir í „Örfars-
ey“. Fyrsti maður, sem andaðist þar,
var Jósef Ormsson „tugthússlimur".
Hann dó 11. desembcr 1786 „af
vesöld".
Efnahag bæjarbúa má kynnast
lítið eitt af tíundarrcikningi 1786,
uppskrift á dánarbúi 1804 og umsókn
tómthúsmanns um sveitarstyrk 1807.
Svo undarlega viil til, að fyrsta
málið, sem hjéraðsdómarinn í Gull-
bringusýslu tók fyrir í Reykjavíkur-
kaupstað, var brottvikningarmál
Skúla fógeta Magnússonar, „föður
Reykjavíkur". Þarna sést sýknu-
dómur í því máli.
Alþing hið forna var haldið í
Reykjavík 1799 og 1800. Setning
þess 1799 er skráð í gerðabók
þingsins, eins og sjá má.
Lítið eitt er þarna til fróðleiks um
sakafólk. svo sem Arnes Pálsson
útileguþjóf, Grím Ólafsson borgara
og um andlát og greftrun Steinunnar
Svcinsdóttur frá Sjöundá.
Dómkirkjupresturinn kvartar yfir
því, að ógerlcgt sé aö taka gröf í
kirkjugarðinum vegna þcss, að
menn rckist stöðugt á ó- og hálffúnar
kistur og rotin lík og oft sé ein kistan
sett ofan á aðra.
Þarna má sjá auglýsingu frá Jörg-
en Jörgensen „hundadagakonungi"
með nafni hans, rituðu eigin hendi,
og bréf frá amtmanni hans í suður-
amti, Benedikt Gröndal Jónssyni,
þar sem Jörgen er titlaður „Be-
skyttcr af heele 0en Island og höyst-
kommanderende til Lands og Söes“.
Að því er snertir daglegt líf
manna, má nefna tilkynningu bæjar-
fógeta 1804, þar sem verkfærirmenn
eru skyldaðir til að vinna við að
leggja þjóðbraut frá Reykjavík að
Öskjuhlíð.
Loks skal þess getið, að þarna
lýsir vinnumaður „faktors" í Reykja-
1804-
vík störfum sínum á árunum
1805 á þennan hátt:
„Mitt erfiði við húsið var það: að
bera vatn til hússins til vöskunar og
bruggunar, mala malt og bygg, rulla
léreft, vakta hesta, svín. gæsir.
hænsni og passa því fóður, fara til
allra sendiferða um Nesiö að sækja
mjólk og meðöl, saga og höggva
brenni og bera allt torf til kokkhúss-
ins. Þcss á millum þcnti eg við
pakkhúsið að mæla salt og korn og
afhenda matvörur.“
Gunnar Sveinsson skjalavörður
annaðist uppsetningu sýningarinnar.
Á vegum Landsbókasafns íslands
eru einnig þarna sýndar nokkrar
elstu bækur úr Landsprentsmiðju,
prentaðar á árunum 1844-1846 eða
fyrstu árum prentsmiðju í Reykja-
vík. EinarG. Pétursson dcildarstjóri
sá um þann þátt sýningarinnar.
/rfcYÚj/œZ/ //jJ/u/x’A
vu/óucrc ----- . .
. UuV/ 47/ Jf/cryc ÍJ.J í/)c//y7//yYJyY^/
/jaYau/V/raur/c/cci
/JUC JU-Y /
C-zz&tet muu

Þetta er eitt af þeim skjölum sem eru á sýningu Þjóðskjalasafns í anddyri Safnahússins við Hverflsgötu. Þetta er
setningarbréf, gefið út af Friderich greifa af Trampe, stiftamtmanni og amtmanni í suðuramti, hinn 23. ágúst 1806.
Með því setur hann Finn Magnússon, málaflutningsmann í landsyfirrétti, til að gegna embætti bæjarfógeta í Reykjavík
í fjarveru Frydenbergs, fyrsta bæjarfógetans þar.