Tíminn - 03.02.1990, Blaðsíða 11

Laugardagur 3. febrúar 1990
HÉLGIN
19
fram margar skilgreiningar á heim-
speki:
Sumir sögöu aö heimspeki og
hlutverk hennar vœri aö samrœma
allar vísindalegar niöurstöður í eina
heildarmynd.
Aðrir sögðu að heimspeki vœri
aö kortleggja mannleg og félagsleg
gildi.
Enn aðrir sögöu aö heimspeki
vœri rökfrœðileg rannsókn á stað-
hœfingum manna.
Sumir héldu fram aö heimspeki
vœri eingöngu aö gera grein fyrir
hlulveruleikanum.
Til voru heimspekingar sem
sögöu aö heimspeki œtti aö fjalla um
guö, sálina og frelsi mannsins.
Margir töldu að heimspeki vœri
fyrst og fremst aö skilgreina hugar-
starfsemi og eðli þekkingarinn-
arÞannig moelli lengi telja. Einhver
ein skilgreining, sem allirheimspek-
ingar gátu fallisl á, var einfaldlega
aldrei til.
Ef menn skilgreina heimspeki
sem aöferö lil að skilja og skilgreina
veruleika þá œttu öll vísindi að telj-
ast heimspeki. En vöxtur tœkni og
vísinda varð svo gífurlegur á nœstu
öldum að til uröu fjölmörg sérsvið.
Vísindin voru þó fyrstu treg til aö
yfirgefa heimspekina. Isaac Newton
(1642- 1727) kallar t.d. helsta vís-
indarit sitt „Mathematical Principles
og Natural Philosophy". í lok 19.
aldar fóru margir vísindamenn að af-
neila „gamalli heimspeki" af
grimmd og orð eins og náttúruheim-
speki var sniðgengið. Þekkingin
hundraðfaldaðist og í stað heildar-
rnyndar komu fram sérsviö sem eng-
inn maður gat þekkl. Samt hélt að
áfram að vera ástríða heimspekinga
að leita heildarmynda. Sérfrœðingur,
sem þekkir aðeins sitt sérsvið, býr
alltaf til afskrœmda heildarmynd
með því að œtla eigin jjekkingu of
stóran hlut í myndinni. I lilveru okk-
ar eru engin lokið kerfi til. Allt í til-
verunni tengist öllu öðru með ein-
hverjum hœtti. A síðustu árum hefur
það því aftur komist í tísku að leita
að rót hlutanna. Og þróaðasti hluli
hverrar frœðigreinar hverfur aftur lil
móður sinnar heimspekinnar.
Heimspeki frá aldamótum er
nefnd samtímaheimspeki. Þar er að-
allega um að rœða fjóra sterka
strauma sem felst heimspekileg fley
okkar hafa borist með. Þessar
fjórar aðaltegundir á 20. öld eru:
1. Rökfrœðileg heimspeki.
2. Heimspekiskóli Ludwigs
Wiltgenstein, en þar er gagnrýni
múlsins meginviðfangsefni.
3. Díalektísk efnishyggja eins
og hún birtist í heimspeki marx-
ismans.
4. Tilvistarheimspeki og fyrir-
brigðafrœði.
Og hver þessara hópa markar
heimspeki bás og skilgreinir hana
viö sitt hœfi.
Það er ekki nema eðlilegt aö
heimspekingar telji sín sjónarmiö
öörum fremri. Sumir telja sig jafnvel
vera komna með endanleg svör. En
stundum heyrist líka það sjónarmiö
að fiestir heimspekingar 20. aldar
sýni menningarlega hnignun. Verk
þeirra standist engan samanburð við
verk fyrri heimspekinga. En allt er
þetta undir skilgreiningum komið.
Hitt er augljósl að þekking hefur
Gunnar Dal:
margfaldast á okkar tíð þótt lilulur
heimspekinga í þeirri þróun sé þar
ekki meiri en annarra.
Jörðin er ekki nauðsynlega miðja
alheimsins og staða mannsins er
ekki sértök í tilverunni. Samt er
sjónarhorn mannsins sérstakt. Hann
sér á sinn hátt hvað fram fer og svið
hans er allur hinn þekkti alheimur.
Við getum séð milljarða sólna og
vertrarbrauta. Við getum séð millj-
arða ára aftur í tímann og skoðað
fœðingu alheims okkar. Viö getum
séö fyrir um endalok hans. Menn
telja sig þekkja lögmálin sem þar
ríkja og kraftana sem stjórna öllu
sem þar gerist. En hvað veit maöur-
inn um sína eigin vitund, sjálfan
dómarann sem skynjar þetta allt,
semur forsendur og kveður upp
dóma? Gamaldags eðlisfrœöingur
t.d. hefur sjálfur, án þess að gera sér
það fyllilega ljóst, aldrei haft reynslu
fyrir öðru en sinni eigin vitund.
Honum er samt meinilla við hugtak-
ið vitund og vill ekki á nokkurn hátt
blanda því inni í hina „hreinu vís-
indalegu þekkingu" sína. Astœðan er
augljós. Hann veit að í upphafi gefur
enginn af þekktum eiginleikum al-
heimsins minnstu vísbendingu um
að vitund geli orðið til. Vitund er
„óvísindaleg" vegna þess að það er
erfitt að gera hana að mœlanlegum
staðreyndum. En okkar sérstaka vit-
und ákvarðar hvað við veljum úr
þegar við skoðum veröldina. Maður-
inn, hvort sem hann er vísindamaður
eða rökfrœðingur, er sjálfu mœlitœki
sérstakrar gerðar og niðurstöður
hans verða óhjákvœmilega í sam-
rœmi við það. Heimspekingar hafa í
gegnum tíðina auðvitað skapað
margar heimsmyndir. Það er því
e.t.v. ekki rétt að tala um heimsmynd
heimspekinnar. Samt sýnir öll saga
heimspekinnar að heimspekingur
nálgast veruleikana aðallega með
skynseminni einni. Við gœtum kall-
að veruleika heimspekingsins hug-
takaveruleika, þótt það sé á engan
hátt tœmandi.
Bjartsýnir rökfrœðingar telja sig
geta, með nógu skarpri og agaðri
hugsun, byggt staðhœfingar sínar á
traustum grunni. En rökfrœðingar
verða eins og allir aðrir að byggja á
ósönnuðum fullyrðingum. Og það
sem skiptir sköpum um gerð heims-
myndarinnar er hver hinna ósönnuðu
fullyrðinga er valin. Menn hafa t.d.
alltaf trúað á þá ósönnuðu fullyrð-
ingu að mannshugurinn sé sjálfsagð-
ur grundvöllur „sannana", „stað-
reynda" og „veruleika“. Þessi trú
hefur orðið grundvöllur allrar heim-
speki. Þetta er ósannaður grundvöll-
ur. Jafnvel ekki sennilegur. En er um
annan grundvöll að rœða? Já, við
trúum því.
Á síðustu árum hafa komið fram
nýir heimspekingar sent telja fjórar
aðalstefnur 20. aldar blindgötur sem
ntenn hafa senn gengið á enda. Þess-
ir heimspekingar byggja á miklu
meiri þekkingu en fyrri heimspek-
ingar. Og þeir byggja á þróaöri
stœrðfrœði. Þeir leitast viö aö út-
skýra samrœmda heildarmynd.
Þeirra rannsókn beinist að samband-
inu milli vitundar og þeirra krafta
sem hafa hannaö alheiminn og
sljórna öllu í hinum efnislega heimi.
Hlutirnir eru, að þeirra dómi, ekki
eins og þeir eru vegna tilviljana eða
úrvals úr fjölmörgum möguleikum
eins og Darwinssinnar halda. Allir
hlutir eru afleiöing af nauðsyn. I allri
tilverunni eru ákveðnir fastar (konst-
ants). Tilvera þeirra er enn í nokk-
urri þoku eins og öll ný vísindi. En
heimssamrœmið sem birtist Pýþag-
orasi sem „tölur“ birtist áhorfandan-
um nú í lok 20. aldar sem fastar. Það
er hvorki vélrœnt náttúrleg úrvall né
tilviljun sem rœður því að til er t.d.
rökfrœðingur. Fastar tilverunnar
ráða öllu afstœði. Ef afstœði kjarna-
krafta og rafsegulkrafta vœri t.d. ör-
lílið öðruvísi þá hefðu engin kolefn-
isatóm myndast og þess vegna eng-
inn rökfrœðingur orðið til.
JOLA-
KROSS-
GATAN
Dregið hefur verið í Jólakross-
gátu Tímans og að vanda bárust
ógrynni lausna. Lykilsetning gát-
unnar var: „Sjá himins opnast
hlið“. Upp kom nafn Hólmfríðar
Helgadóttur að Setbergi í Fella-
hreppi. Hólmfríður á von á verð-
laununum í pósti innan skamms.
ÁRAMÓTA-
MYNDA-
GÁTAN
Mikill fjöldi lausna barst við
áramótamyndagátu Tímans og
voru langflestar réttar. Helst
hnutu menn um mynd neðst til
vinstri í síöustu línunni. En hér
birtist rétt ráðning:
Níundi áratugur aldarinnar á
vafalaust eftir að verða í minni
hafður. Rúmenar hafa fengið
skötuhjúin fjarlœgð og í Berlín
fagna Þjóðverjar. Biðjum að nýtt
ár muni fœra (flytja) þjáöri mann-
kind betri heim.
Dregið var úr réttum lausnum
og kom upp nafn Braga V. Berg-
manns, Einholti 8 b, Akureyri,
sem í verðlaun hlýtur kr. 5000.
Verðlaunin verða send Braga
innan skamms.
ARAMÓTA-MYNDAGÁTA
Armoumyndagíu limjm cr ckki •uc'raAin oy:
laUvcrl afl idk.isl i vi<V Aíl vcnju gcrum vrA ckki
grciminiun i txSkviolunum ■ og á. c og c. i og i. o og ••
cAauogú.
Fyrir rílln Uumi cr hcilrA vcrAUunum »A upphxA kr.
50110.00. DrcgiA vcrAur úr réllum lausnum. scm purlu
»A hdfn borisl fyrir 15. janúar. Uunáskrili cr: DagbluA-
iATlMINN, Lynghálu V - 110 Rcykjavik
hxp'D /
Rl/hEIM.