Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006
túlkaði sem svo að bannað væri að reiða á
hjóli. Landsmenn töluðu um „að hjóla“, en
það var ekki talið boðlegt á umferðarskilti.9
Kapítuli út af fyrir sig var smithræðslan
við dönskuna (sem þó kom því til leiðar að
„altan“ og „fortó“, algeng um miðbik ald-
arinnar, viku fyrir jafn ágætum orðum og
svölum og gangstétt). En almennt má segja
að menn séu afslappaðri nú í afstöðu til
tökuorða. Menn gangast við því að einn og
sami maður geti beitt margskonar tungutaki
innan sama máls. Maður talar öðruvísi í sinn
hóp en þegar talað er við ókunnuga og enn
annað á opinberum vettvangi. Plús hitt að
mörg tökuorð eiga sjálfkrafa ágætlega
heima í íslensku: „að bögga“ hefur t.a.m.
unnið sér sess, ber enda keim af háíslensku
orði: baggi (farg, þungi). Rímar auk þess á
móti lögga.
Að „dissa“ (áreita) virðist líka komið til að
vera og tímanna tákn að báðar þessar sagnir
hafa öðlast sess í hinni virðulegu Íslensku
orðabók.
Nei, það sem mestum áhyggjum veldur á
okkar tíð eru ekki slettur heldur iðk-
unarleysi málsins. Að því sé ekki í nægilega
ríkum mæli beitt við að orða hugsanir,
vandamál og viðfangsefni.
***
Eitt af kraftaverkunum sem hverjum manni
stendur til boða að verða vitni að er þegar
barn lærir að tala. Allir sem hafa spreytt sig
á málanámi vita hvað það er mikil þraut og
raunar borin von að ná nokkurn tímann full-
um tökum á fyrirbærinu. Því er það að mað-
ur fylgist agndofa með mállausu kornabarni
ummyndast í talandi einstakling á um það
bil tveimur árum. Og var þó ýmislegt annað
sem sami einstaklingur tileinkaði sér í
framhjáhlaupi, svo sem að skríða, ganga, ná
fingravaldi á hlutunum, jafnframt umtals-
verðum árangri í losun til baks og kviðar.
En tökin á málinu eru það sem slær öllu
við. Raunar hefur máltakan hafist nokkru
fyrr en barnið birtist. Fóstrið nemur raddir
og hljóð að utan og ber til að mynda kennsl
á rödd móður sinnar.
Móðurmálið byrjar í móðurkviði.
En síðan eru það samskiptin við aðstand-
endur, ástvini og aðra nærstadda sem ráða
hvernig spilast úr. Hið tilfinningalega orða-
og atlotasamband sem engin stofnun eða
skóli eða tæki geta komið í staðinn fyrir.
Nú þegar stefnir í að öll börn fái dagvist-
un frá því innan við tveggja ára aldur er
vert að staldra við þennan þátt. Þegar vel
tekst til ætti leikskólinn að vera kærkomin
viðbót við hið heimanfengna. En má aldrei
verða til að smætta samskipti foreldra og
barna niður í hamaganginn á meðan verið er
að rífa barnið upp úr rúmfötunum og pakka
því í útigallann til þess að keyra það í loftinu
á síðasta snúningi í gæsluna. Og hittast síð-
an vinnulúið foreldri og pirrað barn í heim-
keyrslunni áður en matseld og sjónvarp taka
yfir.
Þegar barnsaldri sleppir og heimilið verð-
ur bækistöð á ný er vert að leiða hugann að
því hvað þessi umgjörð hefur tekið róttæk-
um breytingum á innan við mannsaldri. Hún
hefur tæmst af fólki en fyllst af tækjum og
hugbúnaði til afþreyingar og upplýs-
ingaflæðis. Í sérherbergi unglingsins hafa til
viðbótar við hljómflutningsgræjur bæst sjón-
varp og nettengd einkatölva, að ógleymdri
þriðju kynslóð farsíma.
Og þessi nýi heimur lýtur einvörðungu til-
hneigingu viðkomandi, þ.e. hvort um er að
ræða leiki, fróðleik eða hinar lostavekjandi
klámsíður. Og líti nú hver í eigin barm í
endurminningu unglingsáranna þegar velja á
hvað af þessu skal numið staðar við.
Hvað um það, sá nemandi sem mætir í
skólastofu er allt öðruvísi innréttaður en sá
sem þar sat fyrir einum mannsaldri. Það
gætir innbyggðrar fjarstýringar (sjónvarps)
í öllu hans látæði. Hann er vanur því að geta
skipt um stöð um leið og athygli tekur að
hvarfla. Sá sem tekur upp athygli hans þarf
helst að verðskulda hana með einhvers kon-
ar umbun eða afþreyingu. Það gefur auga-
leið að uppfræðari slíkra barna þarf að hafa
sitthvað til brunns að bera og aðstöðu til að
miðla því.
Og samt er ekki útséð um árangurinn.
Hvernig standa íslenskir unglingar nú-
tímans að vígi borið saman við jafnaldra
þeirra í grannlöndunum? Um það má fræð-
ast í Pisa-könnuninni svonefndu, sem á
þriggja ára fresti er ætlað að bera saman
námsárangur unglinga við lok skyldunáms.
Löndin sem taka þátt eru 41 talsins, þar af
29 aðildarríki OECD. Árið 2000 var áherslan
á lestri, en stærðfræði árið 2003.10
Hvað lestur varðar eru íslensku stúlk-
urnar í 11. sæti af 29 löndum OECD, en pilt-
arnir í 21. sæti. Kynjamunur er hér meiri en
í nokkru öðru landi. Samtals 27% íslenskra
pilta falla á neðsta hæfnisþrep (stautfærir)
eða þar fyrir neðan, en 9% stúlkna. Það eru
sumsé þrisvar sinnum fleiri piltar en stúlkur
sem teljast ná lakasta árangri.
Þó tekur steininn úr þegar kemur að
stærðfræðinni. Ísland er eina OECD-ríkið
þar sem árangur stúlkna er betri en árangur
pilta í ÖLLUM þáttum stærðfræðinnar.
Menn hafa velt vöngum yfir ástæðum
þessa og staðnæmst við bága lestrarkunn-
áttu piltanna. Að slök tök þeirra á máli komi
einnig niður á óskyldum sviðum á borð við
stærðfræði. Allar lestrarkannanir síðustu
ára sýna að piltar lesa snöggtum minna en
stelpur og eru í meira mæli uppteknir af
tölvum, tölvuleikjum og misjöfnu efni þeim
samfara.11
En af hverju standa þeir jafnöldrum sín-
um í grannlöndunum að baki? Ætti ekki
sama að gilda um þá?
Er hugsanlegt að hin nauma innlenda dag-
skrárgerð sjónmiðlanna valdi hörguleinkenn-
um sem gæti á öllum sviðum þjóðlífsins, í
kennslustofunni jafnt sem einkamálum á
borð við bóklestur? Að fjarvera veruleikans
feli í sér skort á viðmiðun og loki unglingana
inni í tómarúmi.
***
Þegar málið er annars vegar, afdrif þess og
þróun hlýtur manni að verða starsýnast á
börnin, ungviðið, unglingana. Það eru þau
sem eru að meðtaka miðilinn. Og jafnframt
hvað sú millifærsla gerist og hefur alla síð-
ustu öld gerst í óstöðugu umhverfi. Búsetu-
og atvinnuháttabyltingin fyrst með róttæk-
um breytingum á sviðsmynd og uppfærslu.
En á okkar dögum viðvarandi byltingar í
hugarheimum, miðlun upplýsinga, mynda,
hugmynda í þvílíkum síbreytileika að tólin til
þess arna og hugbúnaðurinn úreldast nánast
á meðan við tölum og menn verða að hafa
sig alla við til að fylgjast með eða heltast úr
lestinni ella.
„Sá sem er ekki á fullu við að fæðast er
önnum kafinn við að deyja,“ söng Bob Dylan
forðum.
En hver er þá réttlæting íslenskunnar?
Eins og nærri má geta er það ekki hin
forna frægð heldur bjástur okkar sem nú lif-
um. Að vísu er það lygileg forgjöf að við
skulum enn eiga þess kost að vera í milliliða-
lausu sambandi við það sem forfeður okkar
hugsuðu og skrifuðu allt frá því að ritmál
kom til landsins fyrir um það bil þúsund ár-
um. Og að þær bókmenntir skuli jafnframt
vera einn af hátindum evrópskrar menning-
ar.
Jafnvel hjá Evrópuþjóðum sem eiga sér
miðaldabókmenntir þurfa þegnarnir að fara í
gegnum strangt háskólanám áður en þær
ljúkast upp fyrir þeim. Með hæfilegri hár-
togun mætti því segja að hver Íslendingur
fæddist með pungapróf í forníslensku.
En það eru blikur á lofti. Eða skyldi sá
fimmti hver unglingur sem útskrifast ólæs
úr grunnskóla ekki vera jafn ólæs á klass-
íska texta sem annað lesmál?
Stundum er sagt að hundrað þúsund sálir
séu lágmark þess að sjálfstætt tungumál fái
þrifist, en í þessum skrifuðum orðum er 300
þúsundasti Íslendingurinn að líta dagsins
ljós. Sem aftur þýðir að hér getur aldrei
þrifist menning einhverra útvalinna, ann-
aðhvort eru allir þátttakendur í þeim þjóð-
félagsleik sem hér er leikinn, eða honum er
sjálfhætt.
Við erum búin til úr þessu máli. Án þess
myndum við flosna upp í hugarheimi okkar
sjálfra og að endingu landinu öllu. Áfram
væri ugglaust hægt að stunda hér fiskveiðar,
álbræðslu og margháttaða förgunarþjónustu.
En fólkið sem vaknaði á morgnana og
gengi til hvílu á kvöldin væri annars hugar.
 Tilvísanir:
Svavar Sigmundsson, Íslenskt mál, 12.–13. hefti, 1990–
91.
2 Halldór Hermannsson: Þormóður Torfason, Merkir Ís-
lendingar, nýr flokkur, IV.
3 Árni Björnsson: Wagner og Völsungar.
4 Jón Helgason: Hannes Finnsson, bls. 101.
5 Sjá t.d. Hallfríður Þórarinsdóttir, Lesbók Mbl., 28. apríl
2001.
6 Roland Barthes: Leçon (1978), bls. 14.
7 Þorleifur Hauksson og Þórir Óskarsson: Stílfræði, bls.
348.
8 Sama, bls. 349.
9 Solveig Einarsdóttir: Hugsjónaeldur.
10 Amalía Björnsdóttir: Pælt í Písa, Uppeldi og menntun,
14. árg. 2. hefti, 2005.
11 Þorbjörn Broddason: Móta boðskiptin veruleikann,
Rannsóknir í félagsvísindum, 2004.
Höfundur er rithöfundur.
H
vað er átt við með mál-
stefnu?
Hugtakið ,,íslensk mál-
stefna“ heyrist ekki oft í
daglegu tali og sést sjaldan
á prenti. Mörgum er alls
ekki ljóst hvað átt er við ef spurt er um
málstefnu en gera ráð fyrir að átt sé við
texta sem samþykktur hefur verið af op-
inberum aðilum, menntamálaráðuneyti eða
Alþingi. Til þessa texta sé gripið þegar
setja þurfi reglur sem snúa að íslenskri
tungu. Þegar betur er að gáð finnst enginn
slíkur texti sem vísa mætti til í ræðu og
riti. Ástæða þess hygg ég að sé sú að Ís-
lendingar hafi ekki talið sig þurfa neina
málstefnu. Málið hérlendis sé
íslenska, það viti allir. Þess
er ekki einu sinni getið í
stjórnarskrá að íslenska sé
ríkismál Íslendinga.
Flestum þykir vænt um tungumálið og
lofa það í ræðum og ljóðum þegar tilefni
eru til. Stolt segjum við frá því í samtölum
við útlendinga að hér geti allir lesið Íslend-
inga sögur nær fyrirhafnarlaust og að við
búum til nýyrði eftir þörfum í stað erlendra
orða. Í huga margra eru þó hugtök eins og
málvernd og málrækt neikvæð, um sé að
ræða afskiptasemi einhverra nöldrara sem
geti ekki unnt málinu að þróast í friði og
taka eðlilegum breytingum. Þetta er mikill
misskilningur.
Þótt ekki séu til neinar formlegar sam-
þykktir um tungumálið og ekki sé minnst á
það í stjórnarskrá er þess þó víða getið í
lögum, t.d. lögum um Ríkisútvarpið, Þjóð-
leikhúsið, mannanöfn og örnefni. Má lesa
um þetta efni í góðri grein frá 2001 eftir
Þór Vilhjálmsson fyrrverandi hæstarétt-
ardómara. Segja má að opinber íslensk mál-
stefna komi óbeint fram í gildandi lögum
um Íslenska málnefnd þar sem tekið er
fram að málnefndin hafi það meginhlutverk
að vinna að eflingu íslenskrar tungu og
varðveislu hennar í ræðu og riti. Í lögunum
er ýmislegt nefnt sem á að vera á verksviði
nefndarinnar en hvernig það skuli gert og
að hverju sé réttast að stefna verður mál-
nefndin að ákveða sjálf og það hefur hún
gert um árabil.
Staða málsins
Á síðasta starfstímabili málnefndarinnar
(2002–2005) var í upphafi farið yfir stöðu
málsins og í framhaldi af því var birt
Stefnuskrá Íslenskrar málnefndar fyrir
næstu fjögur ár. Hana má lesa á heimasíðu
Íslenskrar málstöðvar (www.islenskan.is).
Nefndin valdi þrjú svið til sérstakrar um-
fjöllunar sem hún taldi brýnast að beina
kröftum sínum að. Þau eru: börn og ung-
lingar, fyrirtæki og stofnanir og innflytj-
endur. Ég ætla hér einungis að ræða um
þau tvö fyrstu þótt hið síðasta sé afar
brýnt. Það er svo brýnt að það þarfnast
mun lengra máls en ég hef hér til yfirráða.
Eins og flestum er kunnugt lifa mörg
börn og hrærast í enskumælandi heimi
netsins og tölvuleikja. Margir foreldrar eru
stoltir af því hve leikni barna þeirra er orð-
in mikil í ensku og er fjarri því að ég sé að
amast við því. Hins vegar er mikilvægt að
vönduðu íslensku máli, jafnt töluðu sem rit-
uðu, sé haldið að þeim á jákvæðan hátt
þannig að þau öðlist skilning á gildi ís-
lensku fyrir þau sem einstaklinga og fyrir
samfélagið í heild, og markmiðið á að vera
að þeim þyki sjálfsagt, eftirsóknarvert og
skemmtilegt að nota íslensku sem tjáning-
armiðil. Þetta næst með því að auka vitund
þeirra um tungumálið, sögu þess og hlut í
menningu Íslendinga og þeirra eigin sjálfs-
vitund.
Undanfarið hefur heyrst að málskilningur
ungs fólks sé á undanhaldi og að það hafi
minni íslenskan orðaforða en jafnaldrar
höfðu fyrir tíu eða tuttugu árum. Ekki vil
ég dæma um það enda hef ég ekkert við að
styðjast annað en það sem mér hefur borist
til eyrna. Besta leiðin til úrbóta er að vekja
áhuga á lestri, ekki aðeins í skólum heldur
einnig á heimilum. Nýlega fór fram í Kefla-
vík bókmenntaþing ungra lesenda. Fyrirles-
arar og flytjendur efnis voru börn og ung-
lingar en áheyrendur voru börn og
fullorðnir. Að þinginu stóðu Íslensk mál-
nefnd, Reykjanesbær og Síung, félag barna-
bókahöfunda. Þingið tókst afar vel og sótti
það mikill fjöldi barna og unglinga úr flest-
um skólum sveitarfélagsins. Það var afar
gaman að hlusta á hina ungu fyrirlesara
ræða um mikilvægi bóklesturs, segja frá
áhugaverðum bókum, kosti og lesti barna-
bóka og rökstyðja mál sitt vel og skipulega.
Halda þyrfti fleiri þing af þessu tagi í öðr-
um sveitarfélögum í þeirri von að þau yrðu
einhverjum hvatning til að taka sér oftar
bók í hönd. Rithöfundar gætu lært af les-
endum sínum, kennarar kynnst á annan
hátt hugmyndum og skoðunum barna í öðr-
um bekkjardeildum og öðrum skólum og
börn og unglingar komið hugmyndum sín-
um á framfæri eða lært af öðrum. Frekari
umræða um bóklestur gæti stuðlað að því
að enn fleiri foreldrar læsu reglulega fyrir
börnin sín, ekki aðeins þau yngstu og
ólæsu, heldur einnig þau sem byrjuð eru að
lesa sjálf. Ef valdar eru skemmtilegar bæk-
ur en dálítið krefjandi gefst tækifæri til að
útskýra orð og orðasambönd og auka þann-
ig orðaforða barnsins án mikillar fyr-
irhafnar.
Allir þekkja textana sem birst hafa aftan
á mjólkurfernunum um allnokkurt skeið.
Flestir virðast hafa gaman af þeim, börn og
unglingar hafa verið ákafir þátttakendur
þegar efnt hefur verið til samkeppni og ég
veit til þess að þeir verða oft umræðuefni
við matarborðið. Sex ára sonarsonur minn
fylgist vel með hvaða fernur eru í ísskápn-
um þegar hann kemur í heimsókn, les það
sem stendur á fernunum og biður mig að
útskýra hvað átt sé við. Þetta hefur oft orð-
ið tilefni langra samtala hjá okkur í eldhús-
inu.
Mikilvægur þáttur í máluppeldi barna er
einnig það sjónvarpsefni sem þeim er ætlað,
einkum á laugardags- og sunnudags-
morgnum þegar þau horfa oft ein án til-
sagnar eða leiðbeiningar fullorðinna. Margt
er þar vel gert en margt mætti líka gera
betur. Vandað málfar er meginforsenda
þess að efnið sé gefandi og skemmtilegt í
senn og auki fyrirhafnarlítið bæði mál-
þroska og málskilning. Máltækið ,,það læra
börnin sem fyrir þeim er haft“ er enn í
góðu gildi.
En nú ætla ég að snúa mér að næsta
sviði, fyrirtækjum og stofnunum en til
þeirra tel ég einnig fjölmiðla. Á þessu sviði
mætti gera margt mun betur. Ekki þarf
annað en ganga niður Laugaveginn til að
sjá að mikill fjöldi verslana ber erlend heiti,
einkum tískufataverslanir. Sama má segja
um Smáralind og Kringluna. Líklegast er
þetta talið efla söluna en ekki veit ég til
þess að gerð hafi verið könnun á því hvort
fremur er farið inn í verslun eða fyrirtæki
sem ber erlent nafn. Málnefndin hefur tví-
vegis í samvinnu við Nafnfræðifélagið veitt
verðlaun fyrir nafn á fyrirtæki þar sem far-
ið er vel með íslenskt mál. 2003 fékk lítið
gröfufyrirtæki verðlaun fyrir heitið Graf-
götur og 2005 varð fyrir valinu barnafata-
verslunin Hnokkar og hnátur ehf. Við leit
að verðlaunahöfum kom í ljós að margir
leitast við að velja góð íslensk nöfn á fyr-
Íslensk mál-
stefna – hvað
er nú það?
Eftir Guðrúnu
Kvaran
gkvaran@
lexis.hi.is
Staða málsins