Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006 | 7
H
inn fyrsta september á þessu ári mun
Stofnun íslenskra fræða – Árnastofnun
taka til starfa ef frumvarp þess efnis verð-
ur samþykkt á vorþinginu. Hún verður
samsett úr fimm stofnunum innan Háskóla
Íslands sem verða þá sameinaðar og síðar
færðar undir eitt og sama þakið. Það eru; Stofnun Árna
Magnússonar á Íslandi, Stofnun Sigurðar Nordal, Örnefna-
stofnun Íslands, Íslensk málstöð og Orðabók Háskólans.
Samkvæmt frumvarpi til laga um stofnunina er tilgangur
sameiningarinnar að efla rannsóknarstarf og miðlun á sviði
íslenskra fræða auk þess að efla fræðilega ráðgjöf til
styrktar og eflingar íslenskri menningu. Þá er gert ráð fyr-
ir að margvíslegt hagræði verði af því að sameina vissa
þætti í starfsemi þessara stofnana, einkum á sviði stjórn-
unar, tækni og þjónustu. Markmiðið er að til verði öflug
háskólastofnun sem byggist á helstu undirstöðum íslenskr-
ar menningar: tungumálinu og fornbókmenntunum.
„Þessi sameining á sér töluverðan aðdraganda, haustið
1996 kemur bréf til Háskóla Íslands frá þáverandi
menntamálaráðherra, Birni Bjarnasyni, þar sem óskað er
eftir athugun á því að þessar íslenskustofnanir, sem tengj-
ast háskólanum, vinni meira saman og jafnvel sameinist. Þá
var gerð athugun á þessu og menn voru almennt á því að
það væru ýmsir fletir á því að vinna meira saman en það
væri ekki gagn að því að sameina stofnanirnar fyrr en þær
væru komnar í eitt hús,“ segir Ari Páll Kristinsson, for-
stöðumaður Íslenskrar málstöðvar. Byggja á nýtt hús undir
stofnunina og eru áætlanir um að það verði viðbygging við
Þjóðarbókhlöðuna. Þrátt fyrir að gert sé ráð fyrir samein-
ingu í haust mun hin nýja stofnun ekki flytja undir eitt þak
fyrr en eftir fimm ár ef allt gengur eftir.
Ari Páll segist vera meðmæltur því að stofnanirnar fimm
sameinist. „Innan þeirra fer nú fram margvísleg starfsemi,
bæði rannsóknarstarfsemi og þjónustustarfsemi við al-
menning. Það verður unnið að þessum þáttum í nýju stofn-
uninni og rannsóknarstöðum verður fjölgað um tvær, þann-
ig að þessi sameining verður til bóta. Við leggjum saman
bókasöfn, rannsóknargögn og krafta okkar í staðinn fyrir
að vera í fimm tiltölulega smáum einingum. Ég held að
Stofnun íslenskra fræða – Árnastofnun verði öflugri en þær
fimm sem fyrir eru.“
Í frumvarpinu er ekki lagt upp með að sameiningin sé
sparnaðaraðgerð en Ari Páll segir heldur engin loforð vera,
enn sem komið er, um aukna fjármuni til stofnunarinnar
fyrir utan þessar tvær rannsóknarstöður sem bætast við og
húsbygginguna. „Það er ekki ljóst hvort nýja stofnunin
muni skiptast í deildir en deildaskiptingin kemur líklega af
sjálfu sér eftir viðfangsefnum og af því að við verðum
tvístruð um bæinn fyrstu fimm árin.“
Málpólitískt hlutverk skerpt
Ari Páll segir þau hjá Íslenskri málstöð ekki vera hrædd
um að áherslan á málrækt muni minnka við sameininguna.
„Í raun og veru er ég alveg óhræddur við það vegna þess
að málrækt nýtur mikils stuðnings hjá almenningi og ef
stjórnvöld og stjórnendur stofnunarinnar hlusta á hann hef
ég engar áhyggjur af því. Nýja stofnunin í heild vinnur að
markmiðum um varðveislu íslenskrar tungu og ef hún verð-
ur eins sterk og vonir standa til þá verður það í sjálfu sér
til að styrkja íslenskuna,“ segir Ari Páll og bætir við að
hann vonist til að þessi sameining verði til þess að íslensk
málmenning eignist myndalegt forsvar í háskólasamfélag-
inu og að íslensk fræði verði enn sýnilegri en áður.
Hann segir eitt af ánægjulegustu nýmælunum í þessu
frumvarpi að það er skerpt á málpólitísku hlutverki Ís-
lenskrar málnefndar. „Í raun og veru mættu stjórnvöld
ganga lengra í að auka hlut málpólitíkur í pólitískri um-
ræðu. Tillögur um mótun málstefnu eru ekki einkamál mál-
fræðinga og því vildi ég sjá ennþá fleiri koma að mál-
pólitískri umræðu og ekki síst fulltrúa almannavaldsins.
Það verður að huga að máláhrifum ýmissa aðgerða stjórn-
valda, það kemur fyrir að menn eru með þrýsting um að
þurfa ekki að þýða hitt og þetta í stjórnsýslunni á íslensku,
s.s reglur um lyf, flug o.fl. Ef textar eiga að hafa gildi á Ís-
landi óþýddir þá er verið að skerða umdæmi íslenskrar
tungu og mér finnst að það mætti fara fram mat á mál-
áhrifum þegar menn eru að taka slíkar ákvarðanir þ.e. að
láta eitthvað óþýtt.“ Ari Páll segir að ef umræðan um stöðu
íslenskrar tungu yrði opnari og það yrði tekið á henni eins
og hverju öðru pólitísku viðfangsefni kæmi afstaðan til
málsins betur upp á yfirborðið.
Ekki afleit staða
Ara Páli finnst staða íslenskrar tungu í dag ekki afleit.
„Því verkefni lýkur aldrei að huga að stöðu tungunnar og
gæta þess að ekki sé að henni vegið. Það eru svo hraðar
breytingar í heiminum og við getum aldrei lagt þetta verk-
efni til hliðar og sagt sigur hafa unnist. Umræðan þarf að
vera nógu vakandi til að fólk átti sig á því að málið skiptir
máli.“ Hann segir íslenskukennslu aldrei verða nægilega
mikla og vill leggja áherslu á að allir kennarar séu ís-
lenskukennarar. „Þá á ég við að það sé notuð góð íslenska í
kennslubókunum, að kennarar í öllum greinum noti góða ís-
lensku í kennslu sinni og að það séu notuð íslensk hugtök í
öllum greinum. Meðan allir skólar hér kenna á íslensku er
það náttúrulega heilmikil íslenskukennsla og stendur vörð
um notkunarsvið tungunnar.“ Ari Páll telur það alvarlegt
umhugsunarefni ef háskólar hér á landi fara að kenna á
ensku. „Fyrir um ári mótaði Háskóli Íslands sér málstefnu.
Þar er að minnsta kosti reynt að taka upplýsta ákvörðun
um hvernig menn ætla að snúa sér í þessu. Í frumvarpinu
um Stofnun íslenskra fræða – Árnastofnun er nefnt að
fleiri háskólar en áður fái fulltrúa í Íslenskri málnefnd og
það er framfaraskref.“
Árið 2001 gerði Ari Páll athugun um stöðu íslenskunnar í
samnorrænni könnun þar sem verið var að kanna stöðu
norrænu málanna á hinum og þessum sviðum þjóðlífsins.
„Það hafa orðið svo miklar breytingar að þótt athugun mín
árið 2001 hafi leitt í ljós að áhrif enskunnar í þjóðlífinu
væru ekki mjög alvarlegt vandamál þá voru blikur á lofti
og ég gæti trúað að ástandið sé kannski lakara núna.“
Ari Páll segir að lokum að það ætti að vera auðveldara
fyrir Íslendinga en margar aðrar þjóðir að standa saman
um meginmarkmiðin í málstefnunni því þeir eru langflestir
með sama móðurmálið.
Fjársvelt íslenskuskor
Jón Axel Harðarson er formaður íslenskuskorar Háskóla
Íslands. Íslenskuskor er stærsta skorin innan hugvísinda-
deildar og býður upp á nokkrar námsbrautir í grunn- og
framhaldsnámi. Jón segir nemendur innan íslenskuskorar
nú vera um 425 og að aðsóknin í íslenskunám hafi fylgt al-
mennri þróun við deildina. „Það hefur fjölgað í hugvísinda-
deild almennt og hjá okkur hefur nemendum frekar fjölg-
að.“
Jón segir svolítið hafa verið dregið úr valnámskeiðum
fyrir nemendur en hins vegar séu námsbrautir nú fleiri en
þær hafa áður verið. „Við fengum fyrirmæli, vegna gerðar
kennsluáætlunar fyrir næsta skólaár, að draga úr öllu nám-
skeiðavali eins og kostur er og bjóða einungis upp á það
sem er alveg nauðsynlegt, það rýrir á vissan hátt gæði
námsins.“ Hann segir að á undanförnum árum hafi verið
stofnaðar nýjar og þverfaglegar námsbrautir sem megi
helst ekki kosta neitt og séu til að draga að nemendur, en
þær námsbrautir byggjast á því námsframboði sem fyrir
er.
„Ég held að Háskóli Íslands verði að leggja mikla rækt
við íslenska menningu og ég sé ekki fyrir mér að það
breytist í framtíðinni en spurningin er hvernig starfið verð-
ur fjármagnað. Auðvitað er það krafa að nám í íslensku sé
bæði fjölbreytt og gott og til þess verðum við að geta boðið
upp á kennslu og stundað rannsóknir. Fjármagnið sem við
höfum núna nægir ekki til að greiða launakostnað að fullu
og því verður að breyta.“
Í námsgreininni íslensku hefur fastráðnum kennurum
fækkað um þrjá síðan 1998. Sex bókmenntakennarar hafa
látið af störfum en aðeins þrír verið ráðnir í staðinn. „Það
er kannski ekki útlit fyrir að stöðunum fækki frekar en það
er spurning hvenær við fáum að ráða í fleiri stöður,“ segir
Jón og bætir við að fjárhagur hugvísindadeildar sé mjög
þröngur og því séu nýir kennarar ekki ráðnir í stað þeirra
sem hætta. „Við erum stærsta deildin en fáum minnst fjár-
magn með hverjum nemanda.“
Spurður um hina fyrirhuguðu Stofnun íslenskra fræða –
Árnastofnun segir Jón flesta líklega fagna því að Íslensk
stjórnvöld ætli sér að styrkja og efla íslensk fræði. „Hins
vegar er ekki gert ráð fyrir því að íslenskuskor fái aðstöðu
í hinu nýja húsi sem byggt verður yfir stofnunina. Menn
líta svo á að íslenskuskor Háskóla Íslands eigi að vera mið-
stöð rannsókna í íslenskri málfræði og íslenskum bók-
menntum í landinu og mörgum hefði þótt eðlilegt, sérstak-
lega vegna samvinnu íslenskuskorar og þessara stofnana,
að hún hefði fengið aðstöðu í húsinu. En samkvæmt fyrir-
liggjandi áætlunum er ekki gert ráð fyrir því.“
Hingað til hefur verið samvinna milli þessara fimm stofn-
ana, sem nú stendur til að sameina, og íslenskuskorar.
„Starfsmenn þeirra hafa iðulega kennt við íslenskuskor og
leiðbeint nemendum okkar og vonandi verður sú samvinna
áfram eftir sameiningu. Hins vegar óttast sumir skora-
menn að yfirvöld kunni að líta svo á að vegna þessarar
samvinnu hafi íslenskuskor ekki þörf á að ráða í ýmis störf
og benda því á að aukin samvinna við hina nýju stofnun
megi ekki leiða til veikingar skorarinnar,“ segir Jón að
lokum.
Stofnun um íslensk fræði
’Samkvæmt frumvarpi til lagaum stofnunina er tilgangur sam-
einingarinnar að efla rannsóknar-
starf og miðlun á sviði íslenskra
fræða auk þess að efla fræðilega
ráðgjöf til styrktar og eflingar ís-
lenskri menningu.‘
KRISTJÁN Árnason, prófessor í íslenskri
málfræði, skrifaði grein í nýjasta hefti
Ritsins þar sem hann fjallar um aukna fyr-
irferð ensku í íslensku máli. Þar styðst
hann við niðurstöður úr samnorrænni
könnun sem gerð var með hjálp Gallup á
Íslandi á viðbrögðum Íslendinga við spurn-
ingum um ensk áhrif og málpólitík. Könn-
unin var gerð sem hluti af stóru sam-
norrænu rannsóknarverkefni og er
meginviðfangsefni þess tökuorð og slettur í
norrænum málum nútímans. „Það sem ég
var fyrst og fremst að beina sjónum
að í þessari grein var hvort afstaða Ís-
lendinga til íslensku og ensku hefði hugs-
anlega breyst. Það hefur alltaf verið sagt
að tungumálið væri mikilvægast Íslend-
ingum í sambandi við þeirra þjóðerni. Nú
hefur því verið haldið fram að menn séu
farnir að beina sinni þjóðernisvitund að
náttúrunni frekar en málinu og finnst að til
þess að vera góðir Íslendingar þurfi þeir
að hafa hreina náttúru frekar en hreint
mál,“ segir Kristján. „Það sem er ekki síð-
ur spennandi að vita er hvaða afstöðu
menn hafa til enskunnar og þá er spurning
hvort enskan sé orðin verulegur hluti af ís-
lenskum raunveruleika og hvort mönnum
finnist enskan vera þeirra mál. Það kom
t.d. fram að fólki finnst mikilvægt að ís-
lenskir stjórnmálamenn séu góðir í ensku,
það er hluti af ímynd nútíma Íslendingsins
að vera góður enskumaður og mikill nátt-
úruverndarsinni en kannski síður mál-
verndarsinni.“ Kristján segir hin sterku
tengsl á milli tekna og enskunotkunar
einnig vera umhugsunarverð en þeir tekju-
hærri nota meiri ensku en þeir tekjulægri.
„Enskan virðist frekar vera lykill að góð-
um lífskjörum heldur en íslenskan, því ef
menn eru góðir í ensku fá þeir hærri laun
og betri vinnu. Þeir sem hafa meiri mennt-
un nota líka meiri ensku í vinnu, námi og
til bóklesturs. Einnig er munur á milli
landsbyggðar og höfuðborgarsvæðis en
enska er minna notuð úti á landi en á höf-
uðborgarsvæðinu.“
Tölvupóstur eða e-mail?
Í könnuninni var spurt um hin ýmsu nýyrði
og kom m.a. í ljós að 46,7% íslendinga
sögðust nota orðið tölvupóstur en 42,6%
orðið e-mail. „Þeir sem nota tölvur mikið
sletta meira, eru ekki eins hreintungusinn-
aðir og aðrir og þeir nota frekar enska
orðið e-mail en íslenska orðið tölvupóstur.
Það kom t.d fram í þessari könnun að þeir
sem nota orðið tölvupóstur eru frekar
eldra fólk og landsbyggðarfólk. Það verður
alltaf þannig að þeir sem umgangast ensk-
una meira smitast af henni. Könnunin sýnir
líka víðtækan mun milli aldurshópa í notk-
un á ensku en yngri kynslóðin notar meiri
ensku en sú eldri,“ segir Kristján.
Íslendingum þykir þó flestum of mikið af
enskum orðum í íslenskunni auk þess sem
flestir eru hlynntir því að gerð séu ný ís-
lensk orð yfir ensk tökuorð.
Fornsögur og nútíma íslenska
Íslendingar nota ensku mest allra Norður-
landaþjóða og segir Kristján það líklega
vera vegna smæðarinnar. „Það er miklu
meira kennsluefni á ensku í skólum hér á
landi en annars staðar og er það líklega ein
af ástæðunum.“
Kristján segir annað vandamál, sem
tengist áhrifum enskunnar, vera tengslin
við íslensku fornsögurnar. „Ég held að það
yrði mikill skaði, og manni heyrist að hann
sé að miklu leyti skeður, ef það þarf að
þýða Íslendingasögurnar yfir á nútíma ís-
lenskt mál. Ég segi stundum að ef svo er
komið þá þurfi líka að þýða sögur 20. aldar
rithöfunda, eins og Halldórs Laxness, yfir á
nútíma íslensku því að ef það þarf að þýða
Njálu þá er eins víst að það þurfi að þýða
Gerplu og Íslandsklukkuna líka.“ Að sögn
Kristjáns er viss krafa um að Íslendingar
séu þrítyngdir, þ.e góðir í ensku, góðir í ís-
lensku Halldórs Laxness og góðir í nútíma
íslensku.
Áhyggjur af enskum áhrifum
Í greininni kemur fram að 73% aðspurðra
Íslendinga voru því frekar eða algerlega
ósammála að enskan yrði gerð að alheims-
móðurmáli en 19% voru því frekar eða al-
gerlega sammála. Kristján segir ensku-
notkun í fræðum og menningu fara sífellt
vaxandi og röksemdin fyrir því sé sú að
nauðsynlegt sé að taka þátt í alþjóða vís-
indum og þróun. Hann segir að niðurstöður
könnunarinnar bendi ekki til þess að þess-
ar raddir úr röðum menntamanna hafi
hljómgrunn meðal almennings á Íslandi
enn sem komið er. „Traustur meirihluti
landsmanna fylgir hefðbundnum íslenskum
málræktargildum og meirihluti manna hef-
ur áhyggjur af enskum áhrifum á form
málsins, en áhyggjur eru ekki góðar því
þær þýða að eitthvað er að.“
Kristján er á því að það þurfi að efla ís-
lenskukennslu í skólum og huga betur að
því hvernig búið er að faginu frá grunn-
skóla og upp í háskóla.
Tengsl milli enskukunnáttu og lífskjara