Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006 | 11
Í rúm 40 ár hefur þótt erfitt aðhenda reiður á hvað raunveru-
lega gerðist þegar John F. Kennedy
Bandaríkjaforseti var myrtur í Dall-
as í Textas 1963. Var morðið raun-
verulega framið af Lee Harvey Os-
wald, „einum
kommúnista
brjálæðingi“ eins
og Warren
nefndin úrskurð-
aði, eða var um
úthugsaðra ráða-
brugg að ræða?
Og ef svo var
hver stóð þá að
baki morðinu?
Flestar bækur
sem fjallað hafa um morðið á Kenn-
edy til þessa hafa snúist um sam-
særiskenningar og um verið kennt
allt frá kúbönskum leigu-
morðingjum, svikahröppum úr röð-
um CIA til mafíunnar og jafnvel ein-
staklinga innan bandaríska hersins.
Bók Lamar Waldron, Ultimate
Sacrifice snýst vissulega líka á sveif
með samsæriskenningunum, en að
mati gagnrýnanda Daily Telegraph
er hér komin bók
sem í fyrsta skipti
veitir sannfærandi
ástæður fyrir trega
bandarískra stjórnvalda til að kafa
dýpra í málið. Ástæðurnar sem
Waldron gefur, og nýlega litu dags-
ins ljós úr leynilegum skjala-
geymslum, vou upplýsingar um há-
leynilega aðgerð „Plans for a Coup
in Cuba“ eða Áætlun um valdabylt-
ingu á Kúbu sem Kennedy studdi og
ætlað var að hrinda af stað 1. desem-
ber 1963, aðeins níu dögum eftir lát
forsetans.
  
Í skáldsögunni Gate of the Sunfjallar Elias Khoury um árin
1947–1950 er um 700.000 Palest-
ínumenn flýðu eða voru neyddir til
að flýja heimili
sín í Ísrael er
Bretar yfirgáfu
svæðið og Ísrael-
ar tóku við
stjórninni. Til að
búa sig undir
skrifin ræddi
Khoury við fjölda
palestínskra
flóttamanna og
dvaldi um tíma á
svæðum Palest-
ínumanna og skilar vinnan sér í
skáldsögu sem, að mati gagnrýn-
anda New York Times, er sann-
kallað meistaraverk.
  
Geðlæknirinn Iselin Norman eraðalpersóna nýjustu bókar
Ingrid Berglund Det svakeste ledd.
Í bókinni hefur Norman nýlega
misst föður sinn, alkóhólista og
lausapenna í blaðamennsku sem
stunginn var til bana eitt kvöld á
heimleið. Lögreglan telur að um
vopnað rán hafi verið að ræða en
Norman er ekki sannfærð, enda
kunnugt um frétt sem faðir hennar
lúrði á. Det svakeste ledd er að mati
gagnrýnanda Aftenposten bæði
dramatísk og lesvæn saga sem
byggist á atburðum sem séu hæfi-
lega trúverðugir og síðast en ekki
síst þá skrifi Berglund spennandi
texta. Og að jafnvel þegar lesandinn
trúi því að nú sé öllu lokið þá takist
henni að draga enn eina óvænta at-
burðarásina upp úr farteski sínu.
  
Nýjasta skáldsaga AugstenBurroughs Sellevision bæði
byrjar og endar með svipaðri „bún-
ingabilun“ og Janet Jackson upplifði
á Super Bowl í febrúar 2004 við mik-
ið hneyksli áhorfenda. Bók Burro-
ughs í heild sinni fjallar raunar um
þau augnablik þegar það sem á að
vera hulið lítur dagsins ljós, en sögu-
hetjan Max Andrews verður fyrir
þeirri raunalegu reynslu að bera
getnaðarlim sinn með slysalegum
hætti í barnatíma sjónvarpsstöðvar
nokkurrar. Sellevison vekur þó ekki
jafn mikla hrifingu gagnrýnanda
Daily Telegraph og fyrri verk höf-
undar. Heldur segir hann Burrough
hika hér, líkt og hann þori ekki að
gefa sig fyllilega viðfangefninu, sem
skili sér í flatari skrifum en aðdá-
endur Burroughs eigi að venjast.
Erlendar
bækur
John F. Kennedy
Augsten
Burroughs
Steinn Steinarr hélt því fram í ritdómi í lokfimmta áratugarins að bækur væru fyrstog fremst skrifaðar fyrir skáld og rithöf-unda: „að þær væru nokkurs konar sendi-
bréf frá einu skáldi til annars, trúnaðarmál, sem er
í eðli sínu öðrum óskiljanlegt og óviðkomandi“.
Þessi frægu orð lýstu ágætlega almennu viðhorfi til
skáldskapar á þessum tíma; skáldin voru, að
margra mati, að ganga af hinu
hefðbundna ljóði dauðu með
því að yrkja óbundið, órímað
og auðvitað illskiljanlega.
Í dag er því lýst yfir að
gagnrýnendur og aðrir sem skrifa um bókmenntir
séu að ganga af bókmenntaumræðunni dauðri. Jón
Kalman Stefánsson rithöfundur skellti skuldinni á
jólabókaflóðið í grein hér í Lesbók fyrir tveimur
vikum: „Jólabókaflóðið, þessi rússibanaferð, gerir
umræðuna þrönga, ófrjóa, hún gerir hana fátækari;
sá sem fer á fleygiferð gegnum landslag nemur lítið
af því, og nýtur þess ekki sjálfur nema að takmörk-
uðu leyti, og getur því síður miðlað því til annarra,
nema þá með dágóðum skammti af loddaraskap,“
segir Jón Kalman, og einnig: „Hraðinn og flumbru-
gangur jólabókaflóðsins eyðir vitrænni umræðu,
breytir bókmenntaumræðunni í hringleikjahús,
sveitt partí þar sem lunginn af skáldskapnum verð-
ur þögninni að bráð – og bara þeir sérvitru sem
muna eftir ljóðinu.“ Niðurstaða Jóns Kalmans er
sú að við séum að ganga af bókmenntaumræðunni
dauðri.
Eins og Steinn hefur Jón Kalman að vissu leyti
rétt fyrir sér. Auðvitað lá hefðbundna ljóðið ekki
steindautt eftir módernistana, sumir þeirra hafa
reyndar verið meðal helstu merkisbera þess í
seinni tíð, svo sem Hannes Pétursson, Matthías Jo-
hannessen og Þorsteinn frá Hamri. Og auðvitað er
engin hætta á því að við séum um það bil að murka
allt líf úr bókmenntaumræðunni þótt við tölum
meira en getur talist heilbrigt svona rétt á meðan
bækur koma út í nóvember og desember. En rétt
eins og ljóðið um miðja öldina virtist, í augum
sumra, illa haldið af samhengislausu blaðri þá get-
ur bókmenntaumræðan hæglega virst samheng-
islaus og jafnvel frekar vitlaus þegar hún stendur
bara í tvo mánuði á ári. Á þeim tíma gefst auðvitað
ekki mikið svigrúm til bollalegginga eins og Jón
Kalman bendir á. Og reglulega gýs svo upp þessi
umræða um umræðuna á milli taltarnanna á haust-
in en bækurnar sitja auðvitað á hakanum á meðan.
Það sem vantar í íslenska bókmenntaumræðu er
samfella. Það þarf að halda úti umræðu um bækur
allt árið, alltaf. Auðvitað fer slík umræða fram inn-
an stofnana eins og Háskóla Íslands en hún skilar
sér kannski ekki nægilega vel út í samfélagið.
Hugsanlega vantar okkur sérhæfð bókmennta-
tímarit. Það er reyndar algerlega stórfurðulegt að
það skuli ekki vera til eitt einasta bókmennta-
tímarit á Íslandi. Skírnir er ekki bókmenntatímarit
í eiginlegum skilningi. Ekki Tímarit Máls og menn-
ingar heldur. Og ekki Andvari. Tímarit þýðenda,
Jón á Bægisá, telst til bókmenntatímarita en það er
mjög sérhæft og kemur sjaldan út. Ekkert þessara
tímarita hefur haldið úti neitt sérstaklega áhuga-
verðri bókmenntaumræðu síðustu ár.
Með þessari opnu hér í Lesbókinni er hug-
myndin að gera tilraun til þess að halda úti um-
ræðu um bókmenntir allan ársins hring, bæði ís-
lenskar og erlendar. Að auki verða hér eftir sem
hingað til birtar ýtarlegri greinar um bækur ann-
ars staðar í blaðinu. En þetta verður síðasta greinin
sem ég skrifa um bókmenntaumræðuna – í bili að
minnsta kosti.
Umræða um umræðu
Erindi
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
’Það er reyndar algerlega stórfurðulegt að það skuli ekkivera til eitt einasta bókmenntatímarit á Íslandi. ‘
S
önn frásögn af leit listfræðinga og for-
varða í rykugum skjalasöfnum, að
því hvar löngu týnt málverk er niður
komið. Kannski ekki vænlegasta efn-
ið í rómaða spennusögu – en þegar
snillingurinn Caravaggio á í hlut
kemur svo sem ekkert á óvart.
Um ævi listmálarans Caravaggio (Michelangelo
Merisi) er margt á huldu en engu að síður hefur
ótölulegur fjöldi bóka verið skrifaður um hann og
verkin sem hann skapaði á stuttri en róstursamri
ævinni. Þegar hann lést 18. júlí
árið 1610, á leið til Rómar, eftir
nokkurra ára flótta eftir að hafa
orðið manni að bana, skildi Cara-
vaggio eftir sig orðspor ribbalda sem þótti vart í
húsum hæfur – og fjölda málverka. Sagt er að
verkin hafi verið eitthvað á annað hundrað en í dag
eru innan við eitt hundrað verk þekkt og staðfest
af listfræðingum sem hans sköpun.
Caravaggio kom með nýja strauma inn í listina;
sumir hafa kallað hann fyrsta raunsæismálarann,
hann málaði raunverulegt fólk og sviðsetti atburði
af allt að því óhugnanlegri nákvæmni – senurnar
gjarnan lýstar með einu ljósi, annars eru verkin
æði dökk. Það má teljast í meira lagi furðulegt, svo
sterkur sem stíll hans er, og svo mikla athygli sem
þau vöktu á sínum tíma, að listamaðurinn og verk
hans skuli hafa horfið inn í þoku tímans og nánast
gleymst. Það var ekki fyrr en í upphafi 20. aldar
sem rykið var dustað af verkunum, þau voru dreg-
in fram úr geymslum safna og flutt úr dimmum
stofum herragarða inn í sýningarsali. Síðan þá
hafa vinsældir Caravaggios sífellt færst í aukana,
fræðimenn fjalla um verkin og almenningur flykk-
ist á sýningarnar; fáir myndlistarmenn sögunnar
njóta viðlíka vinsælda og þykja jafn heillandi.
Í bókinni The Lost Painting fjallar Jonathan
Harr lauslega um ævi Caravaggios en fyrst og
fremst greinir hann frá sögu eins af hans þekkt-
ustu verkum, Kristur tekinn höndum – og hvarfi
verksins frá sjónum manna. Í frásögninni beitir
höfundur í senn stílbrögðum spennusögunnar og
rannsóknarblaðamennsku, og tekst afar vel upp.
Fléttar Harr saman því sem vitað er um málarann
og vinnuaðferðir hans, örlög hans í listasögunni,
hvernig urmull „Caravaggista“, fræðimanna og
áhugafólks hefur nálgast verkin af af þrákelkni og
þráhyggju – og vefur þessu utan um frásögnina af
leitinni af þessu eina verki á afskaplega læsilegan
hátt.
Verkið gufar upp
Vitað var að Caravaggio hafði málað verkið fyrir
velgjörðarmann sinn, auðmann að nafni Mattei,
nærri aldamótunum 1600. Verkið var, ásamt
tveimur eða þremur öðrum verka hans, í eigu fjöl-
skyldunnar næstu öldina en síðan var vitað að það
var selt skoskum auðkýfingi, og þá talið verk eftir
lítt kunnan hollenskan málara. Málverkið af Kristi
og Júdasi var flutt til Skotlands og gufaði þar upp.
Margir höfðu leitað þess, en án árangurs. Samt
var vitað hvernig
það leit út, því
nokkrar kópíur
höfðu verið gerðar
á meðan það var í
eigu Mattei-
fjölskyldunnar.
Harr skiptir frá-
sögninni í tvennt. Í
fyrri hlutanum er
fylgst með tveimur
ungum ítölskum
konum seint á ní-
unda áratugnum,
þær eru í listfræðinámi og vinna að verkefni þar
sem verið er að bera saman tvö verk af heilögum
Jóhannesi, en deilt er um hvort sé eftir Caravag-
gio og hvort sé endurgerð annars listamanns. Með
dugnaði tekst þeim að hafa uppi á skjalasafni
Mattei-fjölskyldunnar, í niðurníddum herragarði
úti í sveit, og með yfirlegu yfir pappírunum afla
þær upplýsinga fyrir rannsókn sína en finna jafn-
framt mikilvægar vísbendingar um Kristur tekinn
höndum. Önnur fylgir þeim eftir, full áhuga, og
liggur leið hennar á endanum alla leið til Skot-
lands, þar sem slóðin hverfur við aflagt uppboðs-
hús en verkið hafði líklega verið selt þar árið 1921
– og eins og horfið af yfirborði jarðar.
Draumur forvarðarins
Síðari hlutinn beinir sjónum einkum til Írlands.
Árið 1990 var ítalskur forvörður Þjóðarlistasafns-
ins beðinn um að taka að sér að hreinsa nokkur
gömul málverk sem héngu í aðalstöðvum munka-
reglu Jesúíta í Dyflinni. Forvörðinn hafði á sínum
tíma dreymt um að verða listfræðingur og fyrir til-
viljun hafði áhugi hans einkum beinst að
Caravaggio. Fyrir gráglettni örlaganna lærði
hann þó forvörslu og dagaði uppi hjá þessu litla og
fátæka safni á Írlandi. En þegar hann kom til
munkanna þóttist hann þegar kenna að undir
óhreinindunum væri komin að minnsta kosti gríð-
argóð eftirlíking af þessu horfna meistaraverki –
og líklega frummyndin.
Írsku safnamennirnir fóru hljótt með hug-
myndir sínar, hreinsa þurfti verkið og rannsaka,
rekja sögu þess – og finna út hvernig verkið end-
aði hjá Jesúítunum. Þangað var það gefið af ekkju
bresks liðsforingja tíu árum eftir að það var selt á
uppboðinu í Skotlandi – hvernig liðsforinginn
eignaðist Kristsmyndina hefur enn ekki verið upp-
lýst.
Harr fylgir nafngreindum aðalpersónum sög-
unnar eftir á málþing um Caravaggio og á sýn-
ingar, hann fjallar um hugmyndir helstu fræði-
manna og fléttar allt þetta saman á léttan, leikandi
og áreynslulausan hátt. Í lokin koma aðalpersónur
fyrri og seinni hlutans saman í listasafninu í Dyfl-
inni þar sem verkið var afhjúpað árið 1993, og
vakti sá atburður gríðarmikla athygli.
Verkið, sem var tuga milljóna punda virði, höfðu
Jesúítarnir lánað listasafninu til varanlegrar varð-
veislu og er það aðalaðdráttarafl safnsins í dag og
koma „Caravaggistar“ alls staðar að úr heiminum
til að njóta návista við það – sá sem þetta ritar má
til með að slást í hóp þeirra einhvern daginn.
Kristur tekinn höndum er nokkuð stórt mál-
verk, 150 cm á breidd. Samt kann sumum að þykja
furðulegt að svo margir hafi lagt á sig alla þessa
vinnu við leitina að því – og hvað þá að hægt hafi
verið að skrifa jafn spennandi bók um leitina og
raun ber vitni. En þeim sem hafa staðið sem dá-
leiddir frammi fyrir meistaraverkum Caravaggios
kemur það líklega ekkert á óvart.
Leitin að meistaraverkinu
The Lost Painting eftir bandaríska rithöfundinn
Jonathan Harr fjallar um fund málverksins
Kristur tekinn höndum eftir ítalska málarann
Caravaggio, árið 1990. Verkið hafði þá verið
týnt í meira en tvær aldir. Bókin er meðal tíu
bestu bóka liðins árs, að mati The New York
Times.
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Kristur tekinn höndum Verkið týndist en dúkkaði svo upp hjá írskri múnka-
reglu. Í bók sinni segir Harr sögu þess með reyfarakenndum hætti.