Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Side 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006 | 5
irtæki sín og verslanir. Það ber aðeins
minna á þeim innan um öll erlendu heitin.
Hugsanlega er það tískuorðið ,,útrás“ sem
gerir það að verkum að valin eru erlend
heiti, að ég tali nú ekki um að hengja aftan
á nafnið ,,punktur group“.
En erlendu áhrifin koma víðar fram. Fyr-
irtæki eitt valdi enskt heiti á nýja vöru og
rökstuddi það með því að nafnið ætti að
höfða til ungs fólks. Hefur nokkur spurt
ungt fólk að því hvort það vilji heldur
drekka skyrdrykk með ensku heiti en ís-
lensku? Á degi íslenskrar tungu fékk Blóð-
bankinn fyrstu viðurkenningu Íslenskrar
málnefndar fyrir góðan auglýsingartexta
eða gott slagorð. Hann fékk það fyrir slag-
orðið Ert þú gæðablóð?
Nýlega birtust í fjölmiðlum viðbrögð
sjónvarpsstöðvar við athugasemdum Ís-
lenskrar málnefndar um heitið á þættinum
Bachelorinn. Þátturinn var mikið auglýstur,
m.a. með stórri auglýsingu aftan á stræt-
isvögnum borgarinnar. Ekki vildi stöðin
breyta heitinu og ein ástæða þess var sú að
það hefði verið keypt með pakkanum frá
Ameríku! Þetta minnir mig á að í yfirliti yf-
ir efni sjónvarpsstöðvanna í dagblöðum má
sjá að Ríkissjónvarpið þýðir titla á erlend-
um þáttum, ef ekki er um mannanöfn að
ræða eins og Frasier eða Hope og Faith,
Stöð 2 birtir erlenda heiti þáttarins en er
oftast með íslenska þýðingu í sviga fyrir
aftan og Skjár 1 birtir aðeins erlenda heitið.
Æ sjaldnar sést íslensk þýðing á heiti kvik-
mynda sem þó þótti sjálfsögð ekki fyrir svo
löngu.
Þótt margt sé vel gert í rekstri fyr-
irtækja og stofnana virðist sem forsvars-
mönnum þeirra sé ekki ávallt ljóst að þeir
geta með lítilli fyrirhöfn hjálpað til við efl-
ingu íslenskrar tungu án þess að það skaði
fyrirtækið á nokkurn hátt.
Átak á Norðurlöndum
Á undanförnum árum hefur málstefna verið
ofarlega á dagskrá norrænu málnefndanna.
Norðurlandaþjóðir hafa í vaxandi mæli
áhyggjur af þjóðtungum sínum í aukinni
samkeppni við ensku. Íslensk málnefnd tók
þátt í þessum umræðum og kynnti þær hér-
lendis. Hún boðaði til sérstaks alþjóðlegs
þings um málstefnu og gaf í kjölfarið út rit-
ið Málstefna 2004. Málstefna var einnig við-
fangsefni á einu af árlegum málrækt-
arþingum málnefndarinnar. Norrænu
málnefndirnar hafa hver af annarri safnað
saman efni sem taka þurfi á í opinberri
málstefnu og hafa þar í huga m.a. vaxandi
áhrif ensku víða í þjóðfélögunum, norrænar
tungur sem annað mál íbúa á Norð-
urlöndum og kennslu á háskólastigi. Svíar
riðu fyrstir á vaðið með samantekt sína Mål
i mun og gáfu síðar út bæklinginn Bästa
språket. Danir fylgdu á eftir með bækling-
inn Sprog på spil. Stjórnvöld beggja landa
hafa rætt tillögurnar og gert drög að op-
inberri málstefnu. Finnlandssænska mál-
nefndin tók saman rækilegt rit um stöðu
sænskunnar í Finnlandi, Tänk om …, og ný-
lega gaf norska málnefndin út ritið Norsk i
hundre! með tillögum um aðgerðir. Allar
þessar greinargerðir eru aðgengilegar á
netinu. Færeyska menntamálaráðið hefur
nýlega sett á laggirnar nefnd sem gera á
tillögur um færeyska málstefnu og Græn-
lendingar eru langt komnir með að vinna að
sinni.
Málnotkun í háskólum
Á allra síðustu misserum hefur það verið
ofarlega í umræðunni meðal nágrannaþjóða
á Norðurlöndum hversu mjög enskan sækir
að í háskólakennslu og er vikið að þessu í
fyrrgreindum skýrslum. Sumir háskólar
hafa leitað leiða til að móðurmálið verði
ríkjandi mál innan skólanna án þess þó að
koma í veg fyrir kennslu á ensku þar sem
hennar er þörf. Þeir vilja að rækt verði lögð
við móðurmálið, að orðaforði á móðurmálinu
verði efldur og að nemendur vandi fram-
setningu í ræðu og riti þegar námskeið fari
fram á móðurmáli. Aðrir hafa tekið ensk-
unni fagnandi og boðað að framvegis fari öll
kennsla fram á ensku, jafnvel breytt nafni
skólans yfir á ensku. Erfitt virðist að fylgja
þeirri stefnu að móðurmálið verði ríkjandi á
sem flestum sviðum kennslunnar. Raddir
þeirra sem telja ensku mál málanna eru svo
háværar nú um stundir að hinir, sem hugsa
á öðrum nótum, draga sig annaðhvort í hlé
til að vera ekki álitnir heimóttarlegir, eða
fylgja hinum gegn raunverulegum vilja sín-
um í þeirri von að þeir sýnist opnir fyrir
umheiminum.
Háskóli Íslands setti sér málstefnu fyrir
fáeinum misserum. Hún er þessi: ,,Háskóli
Íslands er íslensk vísinda- og menntastofn-
un og hluti af hinu alþjóðlega fræða-
samfélagi. Málstefna Háskólans tekur mið
af þessu tvíþætta hlutverki hans. Mál-
stefnan hefur að leiðarljósi að talmál og rit-
mál Háskólans er íslenska, jafnt í kennslu,
rannsóknum sem stjórnsýslu. Þetta felur
m.a. í sér að kennsla og próf til fyrstu há-
skólagráðu fara að mestu fram á íslensku.
Víkja má frá þessari meginreglu ef sérstök
ástæða er til, svo sem við kennslu í erlend-
um málum, ef kennari er erlendur eða
kennsla er einnig ætluð útlendingum. Rann-
sóknum og framhaldsnámi fylgja erlend
samskipti og fleiri mál en íslenska eru not-
uð í því starfi, einkum enska. Meg-
inkennslumál í framhaldsnámi er þó ís-
lenska, eftir því sem við verður komið.
Háskólinn vill stuðla að því að gera kenn-
urum, sérfræðingum og nemendum kleift að
tala og skrifa um öll vísindi á íslensku og
gera þau jafnframt aðgengileg almenningi
eins og kostur er. Málnotkun í Háskóla Ís-
lands skal vera til fyrirmyndar.“ Það var
stórt skref að stíga og alls ekki auðvelt að
fá málstefnuna samþykkta. Það tókst og nú
er mikilvægt að henni verði fylgt eftir.
En hvers vegna er svo mikilvægt að há-
skóli hafi sína málstefnu sem á að vera
móðurmálinu styrkur og stoð? Er verið að
hefta framfarir, þekkingu, stöðu manna í
erlendu fræðasamfélagi? Því fer fjarri. Mik-
ilvægt er að þeir sem ljúka námi úr háskóla
getið tekið þátt í erlendu samstarfi ef þeir
kjósa. Þá þurfa þeir að geta tjáð sig á er-
lendu tungumáli sem alls ekki þarf endilega
að vera enska. En þeir þurfa einnig að geta
notað móðurmálið í samskiptum við starfs-
bræður sína og -systur, kynnt fræði sín fyr-
ir almenningi og notað móðurmálið við
kennslu óbjagað. Eitt einkenni íslenskrar
málræktar er nýyrðasmíð. Hún hefur gert
mönnum kleift að ræða um flest svið mann-
legra fræða á íslensku. Þann misskilning
má oft sjá á prenti og heyra í tali manna að
þeir sem aðhyllast nýyrðastefnu og um leið
málrækt vilji ,,banna“ orð af erlendum upp-
runa. Þeir vita í raun betur, eða ættu að
gera það. Oft er sú leið farin að laga erlend
orð að hljóð- og beygingarkerfi málsins sem
og stafsetningu þannig að þau falli sem best
að málkerfinu. Hin leiðin, að búa til ný orð
yfir erlend hugtök, hefur reynst afar vel
þótt ekki nái öll þau orð fótfestu í málinu
sem mælt er með. Enn ein leið er að taka
erlend orð þannig að láni að þau eru þýdd
yfir á íslensku, t.d. loftpúði (e. airbag) og
heimasíða (homepage) og er fjöldi slíkra
orða í daglegum orðaforða fólks.
Opinber íslensk málstefna
Þótt mikilvægt sé að háskólar setji sér sína
málstefnu, þar sem þeir senda frá sér fólk
til starfa um allt þjóðfélagið, er það ekki
nóg. Landið allt þarf að eiga sína mál-
stefnu, ekki síður en nágrannaþjóðirnar,
sem verndar tunguna á dögum hnattvæð-
ingar og vaxandi erlendra áhrifa. Það nægir
ekki lengur að segja: ,,íslenska er okkar
mál.“ Við verðum að horfast í augu við það
að lítið málsamfélag eins og okkar á erfitt
uppdráttar þegar sótt er að úr öllum áttum
jafnvel þótt við stöndum svo vel að vígi að
hafa eina þjóðtungu. Opinber málstefna
þarf að ná sem víðast um þjóðfélagið, inn í
grunnskóla, framhaldsskóla, háskóla, op-
inber fyrirtæki og fjölmiðla og hún þarf að
vera samþykkt af menntamálaráðuneyti og
Alþingi. Sé hún vel gerð mun hún einnig
hafa sín áhrif á einkafyrirtæki og einka-
rekna fjölmiðla. Málstefnu eiga ekki að
fylgja boð og bönn. Hún á miklu fremur að
vera hvatning til að gera sem best á sem
flestum sviðum, byggja upp heilbrigt við-
horf til tungumálsins þannig að það eflist
og dafni um leið og Íslendingar taka í aukn-
um mæli þátt í alþjóðlegri samvinnu hnatt-
væðingarinnar.
 Heimildir:
Bästa språket (http://www.regeringen.se/content/1/c6/
05/07/61/d32f62b5.pdf)
Málstefna. Language planning. 2004. Ritstjórar Ari Páll
Kristinsson og
Gauti Kristmannsson. Rit Íslenskrar málnefndar 14. Ís-
lensk málnefnd, Reykjavík.
Mål i mun (http://www.regeringen.se/sb/d/108/a/1443)
Norsk i hundre! (www.sprakrad.no/templates/
Page.aspx?id=7962).
Sprog på spil (http://www.kum.dk/sw6576.asp)
Tänk om … (www.kotus.fi/svenska/publikationer/
tank_om/handlingsprogram.shtml)
Þór Vilhjálmsson. 2001. Réttarreglur um íslenska tungu.
Líndæla. Sigurður Líndal sjötugur 2. júlí 2001. Bls.
645–663 . Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík.
Höfundur er prófessor, forstöðumaður Orðabókar
Háskólans og formaður Íslenskrar málnefndar
(2002–2005).
’En erlendu áhrifin koma víðar fram. Fyrirtæki eittvaldi enskt heiti á nýja vöru og rökstuddi það með því
að nafnið ætti að höfða til ungs fólks. Hefur nokkur
spurt ungt fólk að því hvort það vilji heldur drekka skyr-
drykk með ensku heiti en íslensku? ‘