Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006
Í
fyrirlestri sínum um hið marg-
þvælda fyrirbæri, íslensku útrás-
ina, í hádegisfundaröð Sagnfræð-
ingafélags Íslands í byrjun þessa
árs benti forseti Íslands, Ólafur
Ragnar Grímsson, á að skýringar
á velgengni íslenskra fyrirtækja í
útlöndum væri að miklu leyti að
finna í menningararfleifð Íslendinga. Í þessu
sambandi vísaði Ólafur Ragnar meðal annars
til vinnusemi í gamla bændasamfélaginu,
áhættunnar sem fylgt hefur sjósókn Íslendinga
í gegnum aldirnar, traustsins sem ríkt hefur í
okkar litla og skrifræðisfría samfélagi, víkinga-
eðlisins, þess viðhorfs að virðing hljótist af því
að leggja undir sig ný lönd, og
Hávamála sem kennt hefði Ís-
lendingum að mannorð er dýr-
mætara en flest annað.
Óhætt er að segja að söguskýringar í þessum
anda séu nú komnar nokkuð til ára sinna. Lík-
lega voru þær upp á sitt besta um miðbik 19.
aldar en allar götur síðan, þó einkum og sér í
lagi frá 8. áratug 20. aldar, hafa sagnfræðingar
frekar haft tilhneigingu til að benda á rof í
sögulegri þróun, tilviljanir í orsakatengslum,
ómeðvitaða og órökrétta hegðun einstaklinga
sögunnar og um fram allt þann margbreyti-
leika sem einkennir viðfangsefni þeirra. Sam-
kvæmt þeim skilningi hefur saga Íslands ekk-
ert með samtakamátt að gera sem rekja má til
þjóðmenningar eða sameiginlegrar reynslu Ís-
lendinga, heldur er hún saga átaka og hags-
munaárekstra. Slík saga hentar hins vegar afar
illa í opinberar ræður eða þegar lagt er út frá
velgengni í íslenskum peninga- og fyrirtækja-
heimi. Það gefur auga leið að saga sem er í senn
óreiðukennd og götótt er ekki sérlega sam-
komuvæn enda er skírskotun í fortíðina í ræð-
um valdhafa oft meira ætluð til skemmtunar og
kannski stundum til skrauts. Fjalli valdhafar
beinlínis um sögulega atburði, s.s. við tímamót
eða afmæli, og nægir hér að nefna landnám Ís-
lendinga í Vesturheimi og 100 ára afmæli
Heimastjórnar, getur fræðileg nálgun við efnið
að sama skapi komið í veg fyrir að fortíðin nái
að þjóna því hlutverki sem henni er ætlað. Með
öðrum orðum á sú sagnfræði sem stunduð er
innan fræðasamfélagsins ekkert skylt við þá
söguvitund sem birtist í ræðum og tali ráða-
manna eða annarra sem vilja nýta sér söguna
til að leggja áherslu á mál sitt. Þetta eru ein-
faldlega heimar sem ná ekki saman. Og við því
er ekkert að gera.
En það er fleira lúið í söguvitund ráðamanna
en túlkanir á atburðum fortíðarinnar. Sögu-
skoðun sem byggir á hugmyndinni um samfellu
í þróun þjóðarmenningar hefur í gegnum ald-
irnar gegnt mikilvægu pólitísku hlutverki en þá
hefur sögunni verið beitt annaðhvort til að rétt-
læta gjörðir eða kröfur ákveðinna þjóðfélags-
afla. Hér skiptir því öllu að einstaklingarnir séu
stoltir af sögu sinni. Í eyrum þeirra sem ekki
tilheyra þeim hópi sem ávarpaður er hverju
sinni eða hafa hrist af sér hið tímabundna
ástand sem þjóðarstolt er hljómar þessi sögu-
skoðun hins vegar í besta lagi ekki annað en
neyðarlegur þjóðarrembingur, í versta lagi
óþolandi mont. Þó dægurmenning samtímans,
brandaramenning íslenskra auglýsingastofa og
fjölmiðla sé á góðri leið með að gera okkur
ónæm fyrir slíkri sjálfumgleði og hafi grafið
undan allri viðleitni til að horfa gagnrýnum
augum á þessa sjálfsmynd er með öðrum orð-
um óvíst hvernig þetta hljómar í eyrum þeirra
sem hlýða á úr annarri átt. Ef slíkt mikillæti er
alþjóðlegt fyrirbæri í þessum skilningi þurfum
við líklega engar áhyggjur að hafa en ef við til-
einkum okkur hátíðar- og samkvæmissögu-
skoðun íslenskra ráðamanna er hugsanlegt að
hér sé um að ræða séríslenskt vandamál: að ís-
lenskt mont sé, líkt og útrás Íslendinga, menn-
ingararfleifð. Örlög sem ekki verða umflúin. Og
sjálfumgleðina þarf ekki einu sinni að rekja aft-
ur til gullaldar Íslendinga heldur nægir að fara
aftur rúmlega 100 ár eða til þess tíma þegar Ís-
lendingar voru enn hjálenda Dana, höfðu um
aldir verið eitt fátækasta land Evrópu og algjör
eftirbátur í þeirri umbyltingu atvinnu- og lífs-
hátta sem átt hafði sér stað í samfélögum víða í
Evrópu. En hvernig gat þjóð sem svo var ástatt
um orðið svona ánægð með sig?
Sagan um yfirburði Íslendinga verður til
Þeir sem tóku þátt í sjálfstæðisbaráttu Íslend-
inga á 19. öld vissu að eitt af því sem gerði Ís-
land að verðmætri eign konungsríkisins í aug-
um Dana var menningararfleifð þess. Það er
því ekkert nýtt að Íslendingar séu stoltir af for-
tíð sinni en á þeim tíma voru þeir auðvitað jafn-
meðvitaðir um veika stöðu sína í þeirri nútíma-
væðingu sem samfélög í Evrópu voru þátttak-
endur í. Þessi ríki áttu það sameiginlegt með
Íslendingum að eiga sér menningararfleifð en
samfélagsþróun innan þeirra gerði það hins
vegar að verkum að menning þeirra var óðum
að fjarlægjast uppruna sinn og geta af sér það
sem á þeim tíma var kallað lágmenning. Á með-
an leiddi kyrrstaðan í íslensku samfélagi til
þess að Íslendingar höfðu ekki til annars að
hverfa til að stytta sér stundir en eigin menn-
ingararf sem í samanburði við afurðir dægur-
menningar hins kapítalíska samfélags var há-
menning á mælikvarða menningarpostula þess
tíma.
Sú staðreynd að bókmenning var ein helsta
afþreying Íslendinga á síðari hluta 19. aldar
samræmdist ekki fyllilega framfarahugsun
þess tíma en hún gerði ráð fyrir að menningar-
og menntunarstig hverrar þjóðar héldist í
hendur við efnahagslegar framfarir hennar. Og
úr þessari þversögn varð til sú lífseiga saga að
Íslendingar væru meðal best menntuðu þjóða
Evrópu. Upphaf hennar má líklega rekja til
sumarsins 1810 þegar þeir sir George Mack-
enzie, James Bright og dr. Henry Holland, þá
hirðlæknir Viktoríu drottningar, ferðuðust til
Íslands til að stunda hér jarðfræðilegar rann-
sóknir og fræðast um menningar- og menntun-
arástand á Íslandi. Afrakstur ferðarinnar var
bókin Travels in the Island of Iceland in the
Summer of the Year MDCCCX. Meginframlag
Holland til bókarinnar er kafli sem ber heitið
„Present state of education and literature“ en
þar segir meðal annars að þótt lífshættir Ís-
lendinga séu nálægt því að teljast frumstæðir
myndu hæfileikar þeirra og kunnátta sæma sér
meðal fáguðustu hópa siðmenntaðra samfélaga.
Það var að vísu ekki einstakt að Bretar eða aðr-
ir Evrópubúar upphefðu menningu og lífshætti
frumstæðra samfélaga á þessum tíma en að lit-
ið væri svo á að henda mætti fólki sem byggi
við frumstæðar aðstæður inn í menntamanna-
klúbba í London var bæði nýtt og einstakt.
Umfjöllun Hollands varð fljótlega ein megin-
heimildin um íslenska menningu í hinum
enskumælandi heimi og víðar í Evrópu enda
má greina óm hennar í fjölmörgum textum sem
gefnir voru út um Ísland upp frá þeim tíma sem
hún kom út. Í bók James Nicol frá árinu 1840
segir að menntunarstig Íslendinga sé mjög
hátt, að fræðaiðkun klassískra tungumála sé
mjög almenn og að það veki furðu ferðamanna
að rekast á menn úr lægstu stéttum samfélags-
ins sem geti átt samræður á latínu. Það finnist
varla önnur þjóð sem hafi jafn mikla þekkingu
á atburðum líðandi stundar heima fyrir eða er-
lendis. Árið 1860 skrifaði breski vísindamað-
urinn Francis Galton að þrátt fyrir að vera ein-
angraðir frá allri siðmenningu heimsins skorti
Íslendinga ekki gáfurnar. Fredrick Metcalfe
segir í ferðasögu frá sama ári að Íslendingar
veki athygli sökum gáfna og hin forpokaða há-
stéttarkona Caroline de Fonblanque segir frá
því hvernig Íslendingar liggi yfir bókum á vet-
urna, hvernig þeir hlaði huga sinn af öllum
þeim lærdómi sem þeir geta og lesi af ástríðu
sagnaarf sinn en séu jafnframt áhugasamir um
erlendar bókmenntir og eigi gott með að læra
tungumál. Og W.M. Banks segir Íslendinga vel
menntaða þjóð og að í höfuðborginni veki
menningarstig og lærdómur fullkomna furðu.
Íslendingar hafi haft og hafi undarlega tegund
af gáfum, nánast í líkingu við Grikki til forna og
nú sé svo komið að skólar séu alls staðar, enska
sé töluð þar sem fólk eigi síst von á og nægt sé
magnið af bókum og dagblöðum. Frásagnir í
þessum anda voru þó langt því frá bundnar við
ferðabækur. Sögu þessa má finna í textum
manna sem aldrei stigu fæti á Ísland en hún
var meðal annars megin röksemd hins áhrifa-
mikla þjóðfélagsgagnrýnanda Thomasar Carl-
yle fyrir umbótum í breska þjóðbókasafninu í
London árið 1849. Og að lokum fór það svo að
hátt menntunarstig Íslendinga var orðin svo
viðurkennd staðreynd að hana bar að skrá í
handbækur um ástand ríkja heims. Árið 1880
kom út bókin The Progress of the World en þar
segir meðal annars um Íslendinga að þeir tali
latínu við gesti sína og að íslenskir bændur lesi
Virgil og Hómer fyrir heimilisfólk sitt.
Sagan sem réttlæting
Þótt erfitt sé að meta hvaða áhrif umfjöllun um
menntun Íslendinga á síðari hluta 19. aldar hafi
haft á sjálfsmynd þeirra sem þjóðar er enginn
vafi á því að hún hefur eflt einhverja þá í þeirri
trú að staða þeirra í heiminum og veraldarsög-
unni væri ef til vill stærri en ásýnd atvinnu- og
lífshátta gaf til kynna. En einmitt fyrir þá sök
að þessir þættir, menntunin og lífshættirnir,
fylgdust ekki að var þessi skoðun umheimsins
líkleg til að stíga Íslendingum til höfuðs eða í
það minnsta ýta undir óþol útlendinga gagn-
vart sterkri sjálfsmynd og stolti íslenskra
bænda. Slík voru viðbrögð breska mannfræð-
ingsins Nelsons Annadale sem ferðaðist til Ís-
lands um aldamótin 1900. Tæplega hundrað ár-
um eftir að bók Hollands kom út, nánar tiltekið
árið 1905, var ástandið á Íslandi orðið einhvern
veginn svona:
Þegar hinn venjulegi Íslendingur á samtal við Evrópu-
búa verður hann svo meðvitaður um mikilfengleika
forfeðra sinna og menningarástand og dyggðir í ís-
lenskum samtíma að hann hefur tilhneigingu til að
láta það eftir sér að fara með ýkjur – Íslendingar voru
stærstu hetjurnar, mestu skáldin, og fræknustu könn-
uðir sem uppi hafa verið; þeir kenndu Kólumbusi að
uppgötva Ameríku, bókmenntir þeirra voru án nokk-
urs vafa þær bestu sem skrifaðar hafa verið; þeir
sjálfir hugrökkustu menn sem heimurinn hefur þekkt;
Thorvaldsen var Íslendingur, og hann var mesti lista-
maður sem Evrópa hefur alið … [en] Auðvitað hefur
Ísland aldrei skapað mikla list, eða mikinn listamann.
Myndhöggvarinn Thorvaldsen er álitinn þjóðhetja …
Samt var Thorvaldsen aðeins hálfur Íslendingur, þar
sem móðir hans var dönsk; hann fæddist á sjó, sá
aldrei Ísland og á Ítalíu listsköpun sína að þakka.
Er þetta dæmi sönnun þess að þjóðarremb-
ingur eða mont sé eitthvað sem Íslendingar
geta þakkað eða kennt forfeðrum sínum um?
Líkt og útrásareðlið? Ekki er víst að allir ís-
lenskir sagnfræðingar myndu gangast við
þeirri túlkun, jafnvel þó að þessi upplifun
Annadales sé óþægilega kunnugleg: landa-
fundir, skáldin og aðdáun á meintum Íslend-
ingum. Bjarni Tryggvason geimfari, Ólafur
Elíasson myndlistarmaður og fleiri „íslenskar“
nútímahetjur hafa nú leyst Thorvaldsen af
hólmi. En samkvæmt samkvæmis- og hátíð-
arsagnfræðinni er þetta óyggjandi sönnun þess
að íslenska sjálfshólið er menningararfleifð,
eitthvað sem við þurfum að varðveita. Og er
hér þá komin réttlæting fyrir framsetningu
þessa söguskóla: líkt og nota má víkingaeðlið til
að réttlæta nýkapítalíska viðskiptahætti Ís-
lendinga má nota grobb íslenskra kotbænda til
að réttlæta sjálfsánægju yfir sterkri stöðu okk-
ar í heiminum nú og í framtíðinni. En auðvitað
að því gefnu að okkur sé sama um hvernig það
hljómar í eyrum umheimsins.
Höfundur er sagnfræðingur á Hugvísindastofnun
Háskóla Íslands.
101 árs gamalt íslenskt mont
Söguskýringar Ólafs Ragnars Grímssonar
forseta um íslensku útrásina hafa vakið
nokkrar umræður. Hér er spurt hvort ís-
lenskt mont sé, líkt og útrás Íslendinga,
menningararfleifð.
Íslendingar „Þótt erfitt sé að
meta hvaða áhrif umfjöllun
um menntun Íslendinga á
síðari hluta 19. aldar hafi
haft á sjálfsmynd þeirra
sem þjóðar er enginn vafi á
því að hún hefur eflt ein-
hverja þá í þeirri trú að
staða þeirra í heiminum og
veraldarsögunni væri ef til
vill stærri en ásýnd at-
vinnu- og lífshátta gaf til
kynna. En einmitt fyrir þá
sök að þessir þættir, mennt-
unin og lífshættirnir, fylgd-
ust ekki að var þessi skoðun
umheimsins líkleg til að
stíga Íslendingum til höfuðs
eða í það minnsta ýta undir
óþol útlendinga gagnvart
sterkri sjálfsmynd og stolti
íslenskra bænda.“ Myndin
er tekin árið 1883 af Mait-
land James Burnett.
Eftir Sigrúnu
Pálsdóttur
sigrunpa@hi.is