Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 18. mars 2006 | 7
F
yrir rúmlega tíu árum lá leið
okkar Bjarna Bjarnasonar rit-
höfundar oftar en ekki niður
að Tjörn í miðbæ Reykjavík-
ur. Við vorum hugsandi skáld
og tókum okkur helst of hátíð-
lega. Hugsunin var þó skýr og þráin einlæg:
Við vildum nærast á listsköpun sem við gæt-
um deilt með öllum öðr-
um – og það helst á
stundinni. Við vildum lifa í núinu og verða
listamenn núsins. Morgundagurinn skipti
ekki máli, á morgun gætum við allt eins verið
dauðir og frægðin ekki það sem skipti okkur
mestu máli. Efst í huga okkar var að geta lif-
að á listinni og tengjast öðrum gegnum sköp-
un okkar eins fljótt og auðið var. Við vorum
auðvitað ekkert annað en snillingar. En þó
þrá okkar væri hrein og bein, reyndist okkur
öllu erfiðara að koma ávöxtum hennar á
framfæri og miðla henni til allra sem fóru á
mis við listina. Spjallrásir á netinu voru þá
ekki þróaðar eins og nú og bloggsíður ekki
komnar í tísku. Við vildum því gefa út bækur
sem allir hefðu tök á að lesa og umfram allt:
Skilja hinn áríðandi boðskap sem við höfðum
fram að færa – en sem þegar allt kom til alls
var auðvitað ekki frá okkur kominn heldur
hinum guðdómlega anda sem blés hann okk-
ur í brjóst ævinlega með jafn óvæntum hætti
og var hafinn út fyrir mannlega fjötra og efn-
iskvaðir hins daglega lífs.
Ólík örlög
Ekki þarf að lýsa örlögum okkar Bjarna þeg-
ar leiðir skildu. Þau þekkja flestir sem fylgj-
ast með bókmenntum. Bjarna biðu ýmis og
virt bókmenntaverðlaun, (þó það vilji gleym-
ast í dag), mín sjö ára útlegð í París, þar sem
ég skrifaði bara 20 bækur og stóð fyrir sama
fjölda myndlistarsýninga, án nokkurra mark-
verðra viðurkenninga.
Bitur reynsla af sveiflukenndum við-
brögðum frústreraðra útgefenda, sem sögðu
já og nei á víxl, í bland við listræna sérstöðu,
og ekki síst frumlega en umfram allt óhóf-
lega sköpun, fyrir utan allt annað sem ég læt
hér ónefnt en skiptir mestu máli þegar upp
er staðið, urðu til þess að ég tók mér nabískt
vald í hendur, (en það gerist þegar maður
verður sinn eigin herra og meistari, húsbóndi
og gúrú) og varð sjálfur í einni svipan útgef-
andi, skáld, hugsjónamaður, bókari, sölumað-
ur, myndlistarmaður, stuðningsfulltrúi á sam-
býli sem þáði mánaðarleg laun en sótti líka
um listamannalaun, sjósundmaður, kennari í
glermálun og númeralógíu, kvikmyndagerð-
armaður, kattavinur, munkur og jógaiðkandi –
og það meira að segja í andlegum skilningi
sem hugleiðir í þægindastól úr ekta leðri, en
um leið umhverfissinni og einlægur bjart-
sýnismaður… Og og og – því má heldur ekki
gleyma – þar að auki og allt í senn: Vinur
Gunnars Dal og Geirlaugs Magnússonar í
sömu andránni. Ja hérna, hvernig var allt
þetta hægt, spurðu menn hver annan. Sumir
kölluðu mig kraftaverkamann. Aðrir spáðu því
að ég myndi springa úr ofvirkni á hverri
stundu. Samt fannst mér ég vera latur.
Og í samræmi við dapurlegan dóm samvisk-
unnar létu laun erfiðisins á sér standa. Ef
eitthvað var stækkaði gatið í buddunni. En
það sem verra var: Vofa ódauðleikans sem við
Bjarni óttuðumst allra mest forðum daga reis
nú hærra og hærra yfir höfði okkar. Myndum
af mér í blöðunum fjölgaði í takt við umsókn-
irnar um listamannalaunin og öll neiin og voru
í öfugum takti við afköstin – jafnvel gæðin.
Fylgdu frægðinni þá engin fríðindi? Sumir
tóku af mér ómakið og kvörtuðu undan auk-
inni misskiptingu í þjóðfélaginu, aðrir að þeir
skyldu ekki fá listamannalaun o.s.frv. Enn
aðrir runnu á rassinn með allar hugsjónir sín-
ar þegar þeir fengu annaðhvort himinháar
stöðumælasektir eða styrkina sem þeir höfðu
sótt um í 20 ár og vissu aldrei hve lengi þeir
fengju að njóta. Á sama tíma möluðu pen-
ingamennirnir gullið sitt. Sem betur fer. Ríkið
fékk þá meira í kassann og vonir listamann-
anna jukust á nýjan leik. Meira að segja Kal-
man fékk bókmenntaverðlaunin, svo boð-
skapur hans fékk nú hljómgrunn. Þá var ekki
öll von úti enn. Sumir auðkýfinganna – eða
kannski var það bara einn – voru (var) meira
að segja svolitlir (lítill) hugsjónamenn (maður)
og gáfu (gaf) listamönnunum peninga með
táknrænum hætti. Nú voru menn löngu hættir
að rífast um hugmyndafræði, kommúnisma og
kapítalisma, nasisma og rasisma, búddisma
eða taoisma, nyhilisma eða kredduisma, egos-
entrisma eða collectivisma, masókisma eða
nautnaisma, tantrisma eða skírlífsisma, kaffi-
isma eða teisma, bílaisma eða gönguisma,
virkjanaisma eða náttúruisma, lífræntrækt-
aðafæðuisma eða skyndibitaisma og þráttuðu
um það hvernig ætti að fjármagna ofurtrú
manna á tilkomumiklum verksmiðjum og vél-
um eða hvort fleiri en eitt blað ætti að ráða
ríkjum á fjölmiðlamarkaðnum eða hvort og
hvenær allir stjórnmálaflokkarnir yrðu eins
og bara spurning um það eitt hver styddi
hvern og hvaða ávinning hann hefði af því.
Sumir vildu að vísu ennþá berjast með
Heimsyfirráðahernum, því hann hafði völdin
og peningana. En aðrir sáu lengra og heimt-
uðu jafnrétti á öllum sviðum, líka á hugs-
anavirkjunum, svo ekki sé talað um jafnrétti
hinna allra leyndustu afkima kynjanna
tveggja, ef ekki þriggja, jafnvel fjögurra.
Borgin studdi umhverfisvæn viðhorf en tímdi
ekki að splæsa í grænar tunnur til að flokka
ruslið og sat uppi með allt blaðafárið í kring-
um meinta barnanauðgara sem dómstólarnir
voru hættir að ráða við, hvað þá skatt-
fjárdráttinn, svo ekki sé talað um allar aug-
lýsingarnar og fyrirsætu- og Hollywood-
leikkonupistlana sem komu í stað menning-
argreinarkorna Súsönnu Svavars og
Skáldaspírukynningardagskrárviðleitninnar
(en það voru vikuleg upplestrarkvöld í litlu
rými sem bara um það bil 999.999.999 manns
mættu reglulega á).
Framtíð listamannsins
Og inni í ódauðlega listasetrinu sit ég nú
ásamt kettlingum tveimur: Kali (í höfuðið á
gyðju tilfinninga, innblásturs og hinnar
hreinu þrár) og Kunda (eftir Kundalini, lífs-
orkunni og frumkraftinum sjálfum), þar sem
við skiptumst á að klóra okkur í höfðinu, en
líka annars staðar og spyrjum okkur: Hvern-
ig gat þetta farið á þennan veg?
Höfðu Íslendingar ekki lengur þörf fyrir
frumlegt flæði skapandi nýrra listamanna?
Nema þeim hafði tekist hið ómögulega: Að
kjafta sér gat í gegnum þagnarmúr hinna
óánægðu með stælum einum saman og ein-
hverjum ímynduðum en kannski líka verð-
skulduðum hæfileikum sem enginn féllst á að
samþykkja nema að þeir fengju útrás á besta
pappír í bestu umgjörð harðbandsins, ef ekki
stálbandsins (því ekkert álbókband dugði í
jafn framsækna útgáfu) og með best heppn-
uðustu auglýsingaherferðinni og fallegustu
bókarkápunum og lýsingarsterkustu gagn-
rýnisröddunum í óvæntri menningarstand-
pínu jólanna, svo vel féllu í hillu með sömu
gervipottablómunum og sömu marglímdu
postulínsvösunum og kannski sömu frí-
merkjasafnbókunum, að ógleymdum öllum
svarthvítu römmunum með myndunum af
langlanglanglanglanglanglanglangafa og
langlanglanglanglanglanglanglangömmu.
Hver yrði framtíð listamannsins sem hélt
að hlutverk hans skipti máli, að staða hans
væri jafn þýðingarmikil og staða lögmannsins
og læknisins, eða kennarans eða jafnvel dag-
mömmunnar?
Bar að greiða listamönnum laun? Og ef svo
var hver átti þá að greiða þau? Allir hinir
skattborgararnir sem voru upp til hópa hætt-
ir að lesa bækur og höfðu allar afsakanir í
heimi að þurfa ekki að lesa bækur og sem
þar að auki sáu ekkert svo afskaplega merki-
legt í þeim, þá sjaldan þeir lásu þær yfir jóla-
steik og hvítöli, en gleymdu þeim þess á milli,
enda hurfu þær jafnharðan og þær birtust á
verslunarborðum hátíðarstandpínunnar og
risið féll á Þursinum? Gat Listamaðurinn þá
– ekki sætt sig við það göfuga hlutskipti að
verða enn eitt ódauðlega skáldið sem ann-
aðhvort svalt heilu hungri, eða skuldaði of
mikið, eins og snillingurinn Mozart sem gaf
heiminum milljón falt meira á einu sek-
úndubroti en hann hefði fræðilega nokkurn
tíma getað sólundað á þúsund lífsskeiðum, þó
hann endurholdgaðist trekk í trekk á sama
tilverusviðinu (sem kom auðvitað aldrei til
greina af hans hálfu). Eða yrði hlutskipti
listamannsins okkar (auðvitað bara þeim
ímyndaða í þessari grein) það sama og lang-
flestra annarra listamanna, að komast ekki
einu sinni í tæri við ódauðleikann, heldur lifa
í dauðaleiknum – eða lekanum – dag frá degi
og láta klappa sér eða umbuna sér með hrós-
yrðum fyrir að tjá sig illa, eða helst ekkert,
og fyrir að eyða dýrmætri sköpunarorku í að
rífast og skammast, þó mest út í sjálfa sig og
umfram allt að gæta þess að vera aldrei sam-
mála öðrum listamönnum heldur einangra sig
út í horni, í von um að geta einhvern tíma
skrifað góðan texta, eða búið til fallega mynd,
eða góða tónlist, en vita innst inni, að þótt
slíkt kraftaverk ætti sér stað – eða væri í
raun og veru alltaf að eiga sér stað – þá
skipti það engu máli, því að hvort sem það
félli öðrum í geð og yrði jafnvel frægt á end-
anum væri hann sjálfur raunverulega dauður
– eða lifandi dauður, sem er jafnvel enn verra
– og þeir sem hann samdi verkið fyrir fjarri
góðu gamni eða þá slæmu gamni og búið að
raka saman öllum peningunum sem fékkst
fyrir verkið (eða hefði getað fengist fyrir
verkið) og setja í sameiginlegan „úrelding-
arsjóð“ sem hafði verið stofnaður rétt fyrir
kosningar og sem enginn vissi fyrir víst
hvaða hlutverki gegndi og var þar að auki
orðinn fyrir langalöngu úreltur.
Snillingar augnabliksins
Hér er fjallað um ódauðleikann og hlutverk
menningar og lista hér og nú.
Eftir Benedikt Lafleur
Höfundur er rithöfundur og útgefandi.
Julie Taymor ræðst ekki á garðinn þarsem hann er lægstur í sínu nýjastaleikstjórnarverkefni, heldur er húnmætt í Metrópólitan-óperuna með eina
af frægari óperum Mozarts, Töfraflautuna, í
nýstárlegum búningi eins og við var að búast.
Taymor er margt til lista lagt því ásamt því að
leikstýra er hún einnig
leikmyndahöfundur,
búningahöfundur og
grímu- og leikbrúðu-
hönnuður. Hún á auk þess að baki nokkrar
markverðar kvikmyndir svo sem Titus eftir
samnefndu leikverki Shakespeare og Frida
sem fjallar um hina víðfrægu mexíkönsku
listakonu Fridu Kahlo.
Sjónrænar brellur
Töfraflautan er ævintýraópera í tveimur þátt-
um og gerist í ímynduðu Egyptalandi og segir
frá prinsinum Tamino og fuglafangaranum
Papageno sem sameiginlega taka að sér að
frelsa prinsessuna Paminu dóttur Nætur-
drottningarinnar úr höndum hins illræmda Sa-
rastro.
Hin trúarlegi og táknfræðilegi heimur Moz-
arts fær sín einkar vel notið í þessari stór-
glæsilegu sýningu Taymor þar sem sjónrænar
brellur svo sem fljúgandi fuglar og dansandi
birnir ásamt hinni glitrandi Næturdrottningu
heilla augu og eyru. Töfraflautan er huglægt
ævintýri um andlegt og kynferðislegt þroska-
ferli Tamino og Paminu. Í þessari uppfærslu
segist Taymor hafa leitast við að draga fram í
sviðsljósið dýptina í persónunum og forðast
þannig hina stöðluðu og fullkomnu ímynd æv-
intýraheimsins sem fegrar og veruleikaskerðir
persónurnar. Hún segist vera í hópi þeirra
sem aðhyllist töfraheim óperunnar en hafi líka
viljað afhjúpa hina myrku hlið verksins sem
falin er í sakleysislegri umgjörð annars snúins
texta en aftur á móti sé auðkennd í hárfínum
blæbrigðum tónlistarinnar. Stökkpallinn inn í
túlkun sína á verkinu fann hún í ráðandi
kjarna yrkisefnisins. Hún uppgötvaði að talan
3 var gegnumgangandi stef í verkinu, fyrst í
forleiknum þar sem þrír strengir hljóma í full-
komnum samhljóm, andarnir þrír, konurnar
þrjár, píramídinn og hin heilaga þrenning. En
áður en hún sökkti sér í að skoða tilvísanir í frí-
múrararegluna og goðsagnaheim sögunnar
varð hún heltekin af þríhyrndri ímynd kvik-
sjárinnar sem fullkomins píramídalaga far-
artækis sem hýst gæti bæði hið innra sem ytra
landslag Töfraflautunnar. Við hönnun leik-
myndarinnar var gengið út frá byggingarlist
og rúmfræði og hannaðar voru þrjár kviksjár í
viðbót, ferhyrnd, lítill hringur og stór sem ým-
ist voru notaðar saman eða í sundur, allt eftir
mismunandi senum. Snilldarlausn sem undir-
strikaði hið einfalda og hreina form sem með
töfrum sínum og áhrifamætti tryggir að Flaut-
an leikur bæði á táknrænum og veraldlegum
nótum sem gefur sýningunni aukna vídd og
kraft. Persónur Töfraflautunnar lúta hér sam-
svarandi lögmáli og leikmyndin í samspili hins
mennska og þess táknræna sem sótt er í frum-
efni jarðar og himintunglin. Stef Paminu er
vatn, Tamino er eldur, Papageno og fuglarnir
loft, Monostatos og hans losti er jörðin, Næt-
urdrottningin er máninn og Sarastro sólin.
Valinn maður í hverju rúmi
Hér var valinn maður í hverju rúmi og var sér-
staklega framúrskarandi söngur Nætur-
drottningarinar, í höndum Erika Miklósa, sem
er jú stjörnuatriði óperunnar og ávallt beðið
með eftirvæntingu. Líkamsburður söngv-
aranna er hér samofinn úr náttúrulegum
hreyfingum og stílfærðum tilþrifum sem kom
vel út í fínlegum skiptingum í leiktúlkun sem
undirstrikaði tilfinningastef óperunnar, glettn-
ina og loftkennt yfirbragð tónlistarinnar. Hér
er á ferðinni mögnuð óperuuppfærsla frá Met-
rópólitan og Taymor sem vonandi mun eiga
sér framhaldslíf á fjölunum.
Töfraheimur óperunnar
Uppfærsla á óperu Mozarts, Töfraflautunni í
Metrópólitan-óperunni í New York hefur
vakið athygli. Uppfærslan er nýjasta leik-
stjórnarverk hinnar virtu leikstýru og fjöl-
hæfu listakonu Julie Taymor. Hinnar sömu
og gerði garðinn frægan með söngleiknum
The Lion King sem slegið hefur aðsóknarmet
leikhúsa bæði í New York og London og er
enn sýndur fyrir fullu húsi áhorfenda, enda
þar á ferðinni stórkostleg leikhúsveisla.
Eftir Pálínu
Jónsdóttur
palina@sjonlist.com
Höfundur er leikkona, búsett í New York.
Ljósmynd/Metrópólitan-óperan
Töfraflautan á Metrópólitan Hin trúarlegi og táknfræðilegi heimur Mozarts fær sín einkar vel notið í
þessari stórglæsilegu sýningu Taymor þar sem sjónrænar brellur svo sem fljúgandi fuglar og dansandi
birnir ásamt hinni glitrandi Næturdrottningu heilla augu og eyru.