Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2006, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 18. mars 2006
V
iðtalið í Kastljósi við Silvíu Nótt
daginn eftir Evróvisjónfor-
keppnina frægu virðist hafa far-
ið fyrir brjóstið á mörgum. Ekki
varð annað séð en að Silvía væri
ofurölvi í viðtalinu, a.m.k. lét
hún öllum illum látum.
Rúnar M. Þorsteinsson skrifaði aðsenda
grein þar sem hann lét í ljósi áhyggjur af áhrif-
um uppákomunnar á ungviði landsins. Hann
lauk grein sinni á þessum orðum: „Óhætt er að
fullyrða að lágkúran tröllríði sjónvarpsstöðvum
um allan heim um þessar mundir, þar sem
keppst er við að niðurlægja fólk og nýta sér
veikleika þeirra sem minna mega sín í sölu- og
skemmtanaskyni. Ég hef þó séð fátt jafn lág-
kúrulegt í sjónvarpinu og það sem hér um ræð-
ir, ekki síst m.t.t. þess að um jafn ábyrga fjöl-
miðla á að vera að ræða og Stöð 2 og RÚV. Ég
hvet viðkomandi ábyrgðar-
menn til að gangast við og
biðjast afsökunar á þessu
dómgreindar- og skeytingarleysi. Að öðrum
kosti: Til hamingju, Lágkúra!“
Ég verð að viðurkenna að ég missti af viðtal-
inu, en miðað við það sem ég hef séð af Silvíu
Nótt í sjónvarpinu þá koma lýsingarnar á því
mér ekki á óvart.
Hvort viðtalið hafi verið raunveruleikinn eða
bara enn ein sviðsetningin skiptir mig hins veg-
ar takmörkuðu máli. Silvía er fyrst og fremst
tákn fyrir þá yfirborðsmennsku sem ríkir í
skemmtanaiðnaðinum, og sem slík er hún ágæt.
Þar fyrir utan er lagið hennar býsna gott,
ekki síst húmorinn í textanum. Lagið er ekki al-
veg eins klisjukennt og megnið af ruslinu sem
ratar í keppnina, bæði hér á landi og líka þá einu
sönnu. Langflest lögin í Evróvisjónkeppninni
byggjast á einfaldri formúlu, sem gerir að verk-
um að í rauninni heyrir maður sama lagið aftur
og aftur, þótt yfirborðið laganna sé ólíkt.
Tónlistin er ekki hlutlaus
Viðtalið í Kastljósinu hefur orðið mér tilefni
til vangaveltna um áhrifamátt tónlistar al-
mennt. Nú getur vel verið að Silvía sé slæm fyr-
irmynd, en hvað með tónlistina hennar og önnur
popplög af svipaðri gerð? Eða bara músík al-
mennt?
Ég las nýlega bókina Music in Everyday Life
sem er eftir konu að nafni Tia DeNora, en hún
er prófessor í félagsfræði tónlistar við háskól-
ann í Exeter. Bók hennar fjallar um tónlistina
sem félagslegt afl og byggist á hugmyndum
þýska heimspekingsins Theodors Adorno
(1903–1969) um að tónlist geti mótað félagslega
vitund.
De Nora bendir á að í gegnum tíðina hafi ver-
ið ríkjandi tilhneiging til að greina tiltekin
menningarsamfélög út frá tónlist, þ.e. að tón-
listin sé lýsandi fyrir fólkið sem hlustar á hana,
en sé hlutlaus í sjálfri sér. Tónlistarsmekkur
segi til um af hvaða gerð einstaklingar séu, en
tónlistin sjálf hafi ekki áhrif á þá.
Vegna þessarar tilhneigingar hefur verið
horft fram hjá því í flestum félagslegum rann-
sóknum að tónlistin geti mótað einstaklinginn,
að hún hafi mátt til að skapa tiltekinn félagsleg-
an veruleika. Samt eru allmörg dæmi því til
staðfestingar.
DeNora vitnar í könnun sem leiddi í ljós að á
ákveðinni rútubílastöð í Bandaríkjunum hafði
klassísk tónlist dregið úr ólátum og annarri
andfélagslegri hegðun.
Flestir sem hafa farið í leikfimitíma á heilsu-
ræktarstöðvum vita líka að tónlist skapar þar
nauðsynlega stemningu. De Nora sýnir hvernig
þjálfaðir leiðbeinendur nota tónlistina mark-
visst til að draga úr leiða er óhjákvæmilega er
fylgifiskur þess að endurtaka sömu hreyfinguna
aftur og aftur. Með því að breyta stöðugt um
áherslur í tónlistinni þótt takturinn sé sá sami
líður fólki eins og alltaf sé eitthvað nýtt og
spennandi að gerast. Yfirleitt er það kona sem
syngur, enda kvenröddin á efra tónsviði en karl-
rödd og hvetur því fremur til að „fara upp“, þ.e.
að vinna gegn þyngdaraflinu.
Skilaboðin í Carmen
Önnur svona skilaboð er að finna í óperunni
Carmen eftir Bizet, sem hefur undanfarið verið
sýnd í söngleikjaformi í Borgarleikhúsinu. Car-
men fjallar um það sem karlasamfélag nítjándu
aldarinnar var með á heilanum, hættuna á að
vafasamar lágstéttarkonur gætu eyðilagt líf
virðulegra heldri manna. Þetta heyrist í tónlist-
inni; aríur Carmenar, sem er sígaunakona með
fortíð, eru í óljósri tóntegund, þ.e. laglínurnar
ferðast gjarnan upp og niður svonefndan
krómatískan tónstiga. Þannig skapast óvissa,
hlustandinn veit ekki alveg hvar hann hefur
Carmen; hún verður vafasöm í huga hans. Þar
að auki eru aríur hennar skreyttar danshrynj-
andi sem dregur athyglina að fögrum líkama
hennar, enda er dans fyrst og fremst list lík-
amans.
Andstæðan við Carmen er hin dyggðuga
Michaela. Tónmálið í laglínum hennar er miklu
einfaldara og það er enginn danstaktur í þeim.
Undirleikurinn við söng hennar byggist á
brotnum, hörpukenndum hljómum, en harpan
er hið hefðbundna hljóðfæri englanna. Michaela
er gerð að engli með músík.
Áhrif mótast af hlustandanum
Tónlist er ætlað að hafa áhrif á fólk og því er
svona skilaboð að finna í flestri músík í kringum
okkur. Samt er mikilvægt að hafa í huga að
máttur og merking tónlistar mótast gjarnan af
hlustandanum sjálfum. Í fyrrgreindri bók eftir
De Nora vitnar hún í fjölmörg viðtöl við venju-
lega einstaklinga sem nota tónlist til að koma
sér í tiltekið skap fyrir ákveðna athöfn, hvort
sem það er að taka til eða „hafa það róman-
tískt“. Hvaða tónlist er valin mótast svo af
minningum og tilfinningum (og auðvitað
smekk) þessara einstaklinga.
Kona nokkur hlustaði t.d. alltaf á Impromptu
eftir Schubert til að slaka á. Verkið hafði ekki
þessi áhrif eingöngu vegna þess að það er rólegt
í sjálfu sér, heldur af því að faðir konunnar, sem
var píanóleikari, spilaði það gjarnan eftir kvöld-
matinn þegar hún var að alast upp. Með því að
hlusta á Schubert löngu síðar gat hún enn upp-
lifað öryggi bernskuheimilisins, og það var sú
tilfinning, eða stemning, sem róaði hana.
Ég þekki mann sem getur ekki hlustað á
sálminn Hærra, minn Guð, til þín. Sálmurinn
var sunginn í jarðarför eiginkonu hans fyrir
meira en áratug, en þegar hann heyrir sálminn í
dag finnst honum hann vera kominn aftur í tím-
ann og upplifir jarðarförina einu sinni enn, með
öllum þeim tilfinningum sem henni fylgdu.
Á vissan hátt má segja að með tónlist getum
við endurskapað tiltekinn veruleika, og að með
henni skilgreinum við okkur sjálf. Ótal minn-
ingar eru tengdar ákveðinni tónlist og með því
að spila hana verður horfinn tími aftur ljóslif-
andi. Þar sem persónuleikar okkar eru að miklu
leyti mótaðir af fortíðinni má álykta að í notkun
á tónlist sé á vissan hátt fólgin endursköpun
sjálfsins dag frá degi.
Hver er máttur tónlistarinnar?
Vangaveltur um mátt tónlistarinnar eru ekki
nýjar af nálinni. Lengi vel virðast menn hafa
talið að máttur hennar væri af yfirskilvitlegum
toga. Í Mesópótamíu fyrir um fimm þúsund ár-
um voru t.d. reist musteri helguð náttúruguðum
sem varð að friðþægja með viðeigandi söng- og
hljóðfæraleik. Egyptar til forna, sem voru
þeirrar skoðunar að mannsröddin væri mátt-
ugasta tækið til að ákalla guðina, þjálfuðu hof-
presta sína vandlega í söng; Babýlóníumenn
notuðu tónlist við trúarathafnir sínar og
Konfúsíus taldi að tónlist túlkaði „samhljóman
himins og jarðar“. Bach leit svo á að tilgangur
helgitónlistar væri að hafa félagslega mótandi
áhrif á söfnuðinn.
Enn nota töfralæknar ýmissa „frumstæðra“
þjóðflokka trumbuslátt og söng til að komast í
breytt vitundarástand, tíbetskir búddamunkar
kyrja djúpa tóna í krafti trúarinnar að neðstu
tónarnir séu næstir Guði; vúdútrúarmenn
dansa við ærandi trumbuslátt; þannig mætti
lengi telja.
Vegna óumdeilanlegs áhrifamáttar tónlistar-
innar hafa margir reynt að stjórna henni. Það
átti sér t.d. stað í Sovétríkjunum sálugu; lista-
mönnum var sagt hvernig verk þeir áttu að
skapa; valdamenn Sovétríkjanna trúðu því al-
mennt að listaverk gætu ekki verið hlutlaus
pólitískt séð; listaverk var annaðhvort með eða
á móti gildum byltingarinnar. Möppudýr og
kerfiskarlar gátu því hafnað verkum fyrir að
styðja ekki hugmyndafræðina sem lá að baki
byltingunni. Þeir vildu frekar verk fyrir kóra og
kammerhópa en einleiksverk því hin fyrrnefndu
samsvöruðust betur hugmyndinni um rúss-
neskan samvinnuanda.
Ef minnið svíkur mig ekki varð töluvert
fjaðrafok út af „misnotkun“ íslenska þjóðsöngs-
ins í kvikmyndinni Í hita og þunga dagsins eftir
Hrafn Gunnlaugsson. Ég held að óhætt sé að
fullyrða að þjóðsöngurinn hafi sterk áhrif á fólk,
en í myndinni átti að flytja hann í djass- og gott
ef ekki pönkútsetningu. Það þótti helgispjöll og
kom við kvikuna á mörgum. Ég man ekki betur
en það hafi átt að banna það og neyða Hrafn til
að setja annað lag í staðinn.
Í huga flestra er þjóðsöngurinn þjóðareign; í
rauninni er hann tónræn mynd af íslenska fán-
anum. Og vei þeim sem vanhelgar hann.
Hugmyndir Adornos
Bókin eftir DeNora fjallar um þessa fé-
lagslega stöðu og mátt tónlistar, að miklu leyti
út frá hugmyndum Adornos, sem fyrr var
nefndur. Adorno var sjálfur tónskáld sem hafði
lært hjá Alban Berg og í annarri bók eftir De-
Nora, After Adorno: Rethinking Music Socio-
logy, segir hún að Adorno hafi notað tónlist „til
að hugsa með“.
Hvað á hún við? Jú, Adorno einbeitti sér að
því hvernig tónlistin gæti „umbylt vitundinni“.
Það taldi hann nauðsynlegt til að við skynjuðum
umhverfið eins og það er í raun og veru.
Að mati Adornos var hinn efnislegi veruleiki
mun flóknari en svo að hægt væri að skilgreina
hann með „venjulegum“ hugmyndum, þ.e. hug-
myndum sem við ættum greiðan aðgang að.
Hins vegar væri tilhneigingin til að gera það af-
ar sterk, en því fylgdi sú hætta að með því væri
veruleikinn einfaldaður, honum væri þröngvað í
tiltekið form sem brenglaði hann. Formið skild-
um við, en það væri ekki veruleikinn. Hlutir
væru afgreiddir sem „augljósir“ og „sjálfgefnir“
þegar þeir væru það alls ekki.
Lykillinn að því að skynja veruleikann rétt
væri að þróa með okkur gagnrýna hugsun. Og
þar gæti „sönn“ tónlist hjálpað okkur, tónlist
sem byggðist ekki á klisjum og fyrirfram gefn-
um formúlum, heldur músík sem væri í beinni
mótsögn við falska lífsýn. Tónlist sem birti
manni aðra og réttari sýn á veruleikann.
Að mati Adornos samdi Beethoven þannig
músík, en hann umbylti því formi sem hann
fékk í veganesti. Sama gerði Schönberg löngu
seinna, a.m.k. áður en hann skapaði tólftóna-
kerfið. Hann neitaði að vinna úr tónhugmynd-
um sínum á klisjukenndan hátt, forðaðist form-
úlur og billegar lausnir og tók þannig
hækjurnar af hlustendunum. Hann neyddi þá til
að vera skapandi þegar þeir hlustuðu, hann lét
þá sjálfa taka þátt í tónlistarflutningnum.
Adorno áleit að slík upplifun hefði örvandi áhrif
á hugsun áheyrandans; hún gerði hann betur í
stakk búinn til að skynja veruleikann eins og
hann er.
Tónlist sem andlegt fíkniefni
Adorno taldi að megnið af þeirri tónlist sem
við höfum aðgang að orsakaði andlegan dauða.
Menningariðnaðurinn stuðlaði að formúlúmús-
ík sem gengi í sem flesta og útkoman væri fyr-
irsjáanleg tónlist er aðallega byggðist á end-
urtekningum. Þannig tónlist væri andlegt
fíkniefni; hún sefaði og slæfði vitundina og ynni
gegn gagnrýnni hugsun. Áhrif slíkrar tónlistar
væru geigvænleg.
Þess má geta að Adorno leit ekki svo á að ein-
göngu dægurtónlist væri andlegt deyfingarlyf.
Hann hafði t.d. óbeit á Tchaikovsky, sem hann
taldi vera poppara í hámenningarbúningi, og
hann hafði líka illan bifur á Vorblóti Stravin-
skys, svo eitthvað sé nefnt.
Þar sem Stravinsky samdi ekki beint syk-
ursæta, svæfandi hámenningarpopptónlist og
var á sínum tíma uppnefndur Módernsky kem-
ur þetta nokkuð á óvart. En Adorno benti á að
Vorblótið væri að miklu leyti byggt á framandi
dönsum, og þessi ríkulega áhersla á hrynjandi
hefði bein áhrif á líkamann, rétt eins og takt-
urinn í aríum Carmenar gerir. Og þar með væri
hugurinn „úr leik“, ef svo má að orði komast.
Tónlist Stravinskys væri samansafn af effekt-
um sem hefðu þann eina tilgang að lýsa tiltek-
inni myndrænni senu; hún væri eins konar
gervitónlist sem skapaði fyrst og fremst yfir-
borðsáhrif, vekti tilfinningar en örvaði ekki
skapandi hugsun áheyrandans.
Gagnrýndur fyrir alhæfingar
Eins og nærri má geta hefur Adorno verið
gagnrýndur fyrir alhæfingar og fyrir að byggja
ekki fullyrðingar sínar á rannsóknum.
Hins vegar vakti ekki fyrir honum að „sanna“
neitt, heldur vekja fólk til umhugsunar um eðli
tilverunnar og áhrif tónlistarinnar. Og DeNora
hefur reynt að fylla upp í þær eyður sem eru í
verkum Adornos; niðurstöður rannsókna henn-
ar eru forvitnilegar og kasta ljósi á hvað það er
sem mótar tónlistarupplifun og hver félagsleg
áhrif þessarar upplifunar eru. Þær renna stoð-
um undir staðhæfingar um áhrifamátt tónlistar
í félagslegum skilningi, þótt þær sanni í sjálfu
sér ekki allt sem þýski heimspekingurinn sagði.
Tónlist er hluti af lífinu
Eins og hér hefur komið fram er tónlist ekki
einangrað fyrirbæri, heldur órjúfanlegur hluti
af lífinu. Því verð ég stundum undrandi þegar
ráðamenn reyna að draga úr mikilvægi hennar í
menntun barna, þrátt fyrir þær rannsóknir sem
hafa verið gerðar. Það hlýtur að vera nauðsyn-
legt að kenna börnum tónlistarlegt læsi, að gera
þeim grein fyrir hve mikill kraftur býr í tónlist-
inni. Jafnvel hvernig hægt sé að virkja músík á
uppbyggilegan hátt.
Og fyrst ég er að tala um börn verð ég að
skjóta að þeirri skoðun minni að ýmislegt í tón-
listarkennslu mætti betur fara. Ég tel að í tón-
listarskólum sé ekki nægilega vel hlúð að
tengslum tónlistar við lífið. Tónlistarnemendur
eiga það til að einangrast, festast í eigin heimi
þar sem aðeins tónlistin ríkir.
Lítið dæmi um þetta er að finna í aðalnám-
skrá tónlistarskólanna. Í þeirri skrá er lýtur að
hljómborðshljóðfærum er á bls. 52–57 listi yfir
bækur, tímarit og vefsetur sem tengjast píanó-
leik. Það er eins og engin önnur rit komi píanó-
nemendum við. Og samt getur ljóðlist, myndlist,
heimspeki, sálfræði, stjórnmál og saga varpað
ljósi á það hvernig beri að túlka tiltekið tónverk.
Að mínu mati ýta svona upptalningar í nám-
skrám undir einangrun tónlistarinnar í sam-
félaginu. Og eins og við höfum séð, þá er það
einfaldlega rangt.
Einhver sagði mér nýlega að í stúdentaóeirð-
unum á hippatímanum hefðu allir stálpaðir
nemendur tekið þátt nema þeir sem stunduðu
nám í sígildum hljóðfæraleik. Þeir vissu ekki
einu sinni hvað var að gerast! Auðvitað eru
þetta ýkjur, en ég held að þær séu ekki langt frá
sannleikanum.
Gerum ekki lítið úr tengslum tónlistar við lífið
í kringum okkur. Tónlistin er okkur gríðarlega
mikilvæg, og vitsmunaleg músík sem örvar
skapandi hugsun ætti að vera sjálfsagður hluti
af menntun barna okkar. Vissulega hefur per-
sóna Silvíu Nætur áhrif á ungviðið í landinu, en
það hefur tónlistin líka, bæði hennar lög og öll
önnur músík. Ég held að Adorno hafi haft alveg
rétt fyrir sér hvað það varðar.
Heimildir:
Adorno, T (1963): Quasi una fantasia. Essays on Modern
Music; Menntamálaráðuneytið (2002): Aðalnámskrá tónlist-
arskóla. Hljómborðshljóðfæri; DeNora, T. (2003): After
Adorno. Rethinking Music Sociology; DeNora, T. (2000):
Music in Everyday Life; Headington, C. (1987): Saga vest-
rænnar tónlistar; Schick, R. (1996): Classical Music Critic-
ism.
Er popptónlist andlegt fíkniefni?
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Til hamingju Ísland lagið er býsna gott, ekki síst húmorinn í textanum.
Höfundur er tónlistargagnrýnandi.
Eftir Jónas Sen
sen@mbl.is