Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. júlí 2006 | 7
Þetta var að vísu satt því á hans yngri dögum
voru tveir legsteinar lagðir á leiði í næsta ná-
grenni við hann. Annar í upphafi 17. aldar yfir
Tómas Ólafsson, lögréttumann, sem var fædd-
ur um 1560 og bjó á Lýtingsstöðum í Tungu-
sveit; hinn á Stórholti í Fljótum, er legsteinn
Tómasar Brandssonar á Þorleifsstöðum. Hann
var fæddur um 1490 og dáinn laust eftir 1570.
Því kemur það á óvart hvað Arngrímur
hafði lélegar heimildir um íslenska rúna-
stafrófið og íslenskar rúnaristur þegar hann
skrifaði kaflann um tungu þjóðarinnar og rún-
irnar. Hann virðist ekki hafa þekkt önnur ís-
lensk rúnastafróf en það sem hann sótti í rit-
gerð Ólafs í Ormsbók, (Codex Wormianus),
sem hann átti og sendi Worm, en þar eru, eins
og kunnugt er, allar málfræðiritgerðirnar.
Skýringar Arngríms eru þó ekki í miklu sam-
hengi við texta Ólafs eða við það rúnastafróf
sem hann prentar í bókinni.
Þegar Óli Worm hóf að safna gögnum um
forntíð Norðurlandanna skrifaði hann Arn-
grími og innti hann eftir nánari upplýsingum
um þessa steina, sem honum skildist vera frá
upphafi Íslandsbyggðar. Neyddist þá Arn-
grímur til að koma með undanfærslur: Ef þess
er krafist að fá allar legsteinsáletranir eru
göngur og ferðalög nauðsynlegar og svo eru
þeir allir veðraðir og skriftin ekki nógu greini-
leg þar sem slíkar áletranir eru höggnar í þá
hörðu steintegund sem við köllum blágrjót eða
blágrýti og þær eru svo sjaldgæfar að ég get
tæplega talið upp fjóra eða fimm hér á Norð-
urlandi.
Seinna ber hann því við að: Landar sínir séu
deigir til þess að opna hug sinn eða sýna þekk-
ing sína á þessum efnum, fyrir þá sök að á þá,
sem sinna rúnum, falli grunsemd um svarta-
galdur, einkum hjá höfuðsmönnum Dana hér,
svo ekki bresti mikið á, að þeir séu teknir und-
ir rannsókn.
Um þessar mundir hafði að vísu einn maður
verið brenndur fyrir að galdra (1625) en varla
hefur jafnháttsettur maður og Arngrímur átt
á hættu að vera borinn slíkum sökum, en lík-
legt er að þeir sem eitthvað vissu um rúnir hafi
færst undan að viðurkenna það af hræðslu við
að vera ásakaðir um óleyfilegt athæfi.
Worm hélt áfram að biðja pennavini sína á
Íslandi, Arngrím, Þorlák Skúlason síðar bisk-
up, Magnús Ólafsson prest í Laufási, Brynjúlf
biskup Sveinsson, um teikningar af og lýs-
ingar á þessum gömlu steinum sem þeir gátu
auðvitað ekki veitt honum. Að vísu fékk hann
nokkur rúnaletur frá þeim og einhver íslensk
rúnahandrit hafði hann undir höndum þegar
hann birti rúnabækur sínar, en vitneskju um
það sem í raun og veru var til í landinu fékk
hann ekki og þeir prestar og biskupar vísa
stöðugt á þann mann sem átti að vera einn
helsti rúnameistari landsins en aldrei var til
taks þegar á þurfti að halda: Jón Guðmunds-
son lærði, sem hraktist um landið undan fénd-
um sínum á Vestfjörðum og hefur sennilega
fengið rykti sitt um rúnakunnáttu af galdra-
kveri því sem hann var sagður hafa skrifað
þegar hann átti að hafa haldið galdraskóla á
Snæfellsnesi. Hann náðist og var dæmdur út-
lægur kringum 1635. Í Kaupmannahöfn fór
hann á fund Óla Worms sem kom því til leiðar
að Kristján Friis Cancelleri útvegaði honum
konungsbréf um að mál hans skyldi prófast að
nýju.
Worm sneri Jóni aftur til Íslands og getur
hvorki hans né rúnakunnáttu hans neins stað-
ar, enda er ég sannfærð um að á 17. öld kunnu
flestir þeir sem fræðimennsku stunduðu á
annað borð eitthvað um rúnir nema Jón lærði,
sem aldrei virðist hafa lagt sig sérstaklega eft-
ir þeim fræðum þótt hann hafi verið fróður á
öðrum sviðum.
Finnur biskup Jónsson segir í kirkjusögu
sinni að hann hafi eitt sinn séð bréf frá Brynj-
ólfi biskup til Jóns lærða með fyrirspurnum
um rúnir: „Um það gat Jón engu svarað af
skynsemi eða viti og bar því við að einhvern
tímann hafi verið lagt hald á gögn hans. Þann-
ig að biskup hefði farið í geitarhús að leita ull-
ar.
Meðan þessu fór fram kom sá sem mest
vissi um íslenskar rúnir, Björn Jónsson á
Skarðsá ekki við sögu þótt hann hafi búið í ná-
munda við bæði Arngrím og Þorlák biskup. En
1642 ritaði hann merkilega grein sem hann
nefndi Nokkuð lítið samtak um rúnir. Þar
dregur hann saman allar tiltækar heimildir
um rúnir í hinum fornu fræðum, eddukvæðum,
sögum og ljóðum. Hann kannast við bækur
Worms og veit að þetta letur sést á klettum og
legsteinum þeirra gömlu kónga og yfirmanna í
Noregi og Danmörku þótt hann geti ekki lesið
þær sjálfur: þó sú bók sé mér ei skiljanleg fyr-
ir mína vankunnanda sakir, og vil eg láta
heyra minn skilning á þessu orði rúnir og bív-
ísa nokkurnveginn það vort mál vera eftir því
og sem þeir hinir gömlu talað hafa.
Hann minnir á „að forbannað er rúnir að
hafa til nokkra galdra eða hjátrúar“, vill bægja
frá sér öllum grun um að iðka slíkt og tekur
það skýrt fram að rúnir eru fyrst og fremst
letur: „Því letrið í sjálfu sér og í sinni myndan
er svo gott og einfalt sem nokkurt annað
tungumálsletur eða stafamyndir sem notað
var fyrir daglegt móðurmáls rit og stafagjörð.
Og þó þeir fjölkynngismenn nokkrir hafi haft
eður hafi rúnanna myndir til nokkurra óguð-
legra athafna þá er það ekki rúnunum að
kenna: Því svo má til vonds hafa það letur, sem
vér nú daglega tíðkum, sem nokkurnveginn
það letur. Einnig má og með þessu rúnaskrifi
margt gagnlegt og fróðlegt saman taka, sem
með öðru letri og binda með og í því þá hluti er
menn vilji allmenningur ei skilji og betur
gagnar að ekki sé fyrir allra manna augum.“
Hann gerir nöfnum rúnanna skil og skipt-
ingu stafrófsins í þrjár ættir og sýnir allmörg
dæmi um slíkar þrídeilurúnir sem myndaðar
eru þannig að ættin er gefin upp með því að
setja strik vinstra megin við aðalstafinn og
staða rúnarinnar með strikum vinstra megin
(8. mynd). Auðvelt er að mynda stöðugt ný af-
brigði af þrídeilum samkvæmt þessu kerfi,
enda var það svikalaust gert af þeim sem feng-
ust við þessi fræði.
Beri maður þessar málrúnamyndir Björns,
sem einnig eru til í eldri handritum, saman við
ristuna á Röksteininum, ríflega 800 árum
eldri, er engu líkara en að Varinn hafi haft rit-
gerð Björns við höndina þegar hann valdi þrí-
deilur og dulrúnir í sinn texta (2. mynd):
Á Röksteininum má sjá spjall/spjald-rúnir
Björns efst, hjálmrún í neðstu línu ásamt
haugbúaletri sem Björn skýrir þannig: „Enn
haugbúaháttur er með því móti að hver næsti
stafur hinn seinni er settur fyrir þann sem les-
ast skal, og gengur allt stafrófið út.“
Á hlið Röksteinsins má einnig sjá stafkarla-
letur af sömu gerð og í riti Björns. Þessar þrí-
deilur hafa að öllum líkindum borist til Íslands
þegar á landnámsöld því þær eru aðeins
þekktar frá Röksteininum og úr íslenskum
handritum.
Um miðja 18. öld samdi Jón Ólafson Grunn-
víkingur mikið rit um rúnir, sem hann nefndi
Runológíu eða Rúnareiðslu. Jón styðst mjög
við samtak Björns, en hafði einnig undir hönd-
um önnur handrit með líkum letrum. Þar á
meðal nú glatað skinnhandrit frá því um 1550,
sennilega skrifað af séra Þorleifi Björnssyni á
Reykhólum. Þorleifur var 1546 dæmdur fyrir
kvennafar og „iðkun djöfullegrar fjölkynngi“
og ekki er ósennilegt að rúnablöð hans hafi átt
þátt í að koma síkum orðrómi á kreik.
Í handritinu segir að þetta séu hin 24 letur í
Fjölni. Jón Ólafsson vitnar í því sambandi í
rúnabók Worms (Monumenta Danicorum) þar
sem segir að Arngrímur Jónsson segi „í síjnu
sendebrefe, sem infært er [...] byrjast þar pag.
38. at menn meine, at Þóroddr nockr Rúna-
meistari hafi upp þeinkt þessi xxiiij Rúnaletr,
eður fleire; Eður helldur teckit þau eptir öðr-
um, og haft um hönd“. En Þóroddur þessi
rúnameistari setti samkvæmt hinum óþekkta
höfundi að formála málfræðiritgerðanna í
Ormsbók fram nýtt rúnastafróf saman á móti
latínustafrófinu ásamt Ara fróða. Hefur það
líklega verið kringum 1120. Talan 24 kemur
heim við tölu rúnanna í frumgermanska rúna-
stafrófinu og það getur tæplega verið tilviljun
þar sem þessi tala var ekki þekkt fyrr en Lud-
wig Wimmer leysti gátu frumgermönsku rún-
anna um miðja 19. öld. Finnst mér sennilegt að
þessi tala sé upphafleg í því kerfi af þrídeilum
og letrum sem Varinn greinilega kunni og sem
virðist hafa varðveist, a.m.k. að einhverju
leyti, á Íslandi fram á 17. öld.
Samtak Björns um rúnir og Rúnareiðsla
Jóns eru til í mörgum uppskriftum í þeim fjöl-
mörgu handritum með rúnum og letrum af
ýmsu tagi sem varðveitt eru í Þjóðarbókhlöðu,
á Árnastofnun og víðar. Fram undir 1900 voru
rúnir nokkuð algengar á gripum af ýmsu tagi,
svo sem rúmfjölum, trafkeflum, prjóna-
stokkum og lárum og má segja að rúnirnar
hyrfu ekki úr notkun á Íslandi fyrr en menn
hættu að skrifa upp handrit og skreyta nytja-
hluti með letrum af ýmsu tagi.

Helstu heimildir:
Einar G. Pétursson, 1998: Eddurit Jóns Guðmundssonar
lærða. Reykjavík
Páll Eggert Ólason, 1926: Menn og menntir siðskiptaald-
arinnar á Íslandi, IV.
Þórgunnur Snædal, 1998: Íslenskar rúnir í norrænu ljósi.
Árbók hins
íslenzka fornleifafélags.
? 2001–2: Rúnaristur á Íslandi. Árbók hins íslenzka forn-
leifafélags
? 2002: From Rök to Skagafjörður. Scripta Islandica 53.
og stafagjörð
Höfundur er rúnafræðingur og starfar í Svíþjóð
Ljósmynd Þórgunnur Snædal.
1. mynd Þetta myndarlega rifbein fannst í Sigtúnum skammt frá höfuðborg Svía Stokkhólmi. Í ristunni er konungurinn Ingi Steinkelsson lofaður fyrir mat-
argæði og þekkilegheit.
Ljósmynd Bengt A. Lundberg.
8. mynd Rúnaletur úr ritgerð Björns á Skarðsá.
Ljósmynd Þórgunnur Snædal
6. mynd Rúnasteinnin í kirkjugarðinum á Grenðjaðarstað. Lagður yfir Sigríði Hrafnsdóttur á fyrri
hluta 15. aldar.
Ljósmynd Bengt A. Lundberg.
5. mynd AM 748 4to.Rúnastafrófið bundið í hina
einkennilegu setningu sprengd mans hök flýðu
tvi boll í málskrúðsfræði Ólafs hvítskálds í hand-
ritinu AM 748 4to.