Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2006, Page 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. júlí 2006
H
öfundurinn virðist býsna
glöggur á samfélag og nátt-
úru en sér hlutina eilítið í
svarthvítu, sem aftur auð-
veldar honum að leggja
fram einfaldar og skýrar
lausnir um hvernig gera skuli Ísland að hug-
mynda- og hönnunarveitu vel menntaðra
ungra Íslendinga sem í framtíðinni muni
standa undir stórum hluta gjaldeyristekna
þjóðarinnar og gjörbylta öllu atvinnulífi.
Andri Snær telur að ef stjórnvöld og atvinnu-
líf hefðu á undanförnum áratugum sýnt
menntunarmálum nægjanlegan áhuga: ,,væri
fyrsti hópurinn einmitt núna að ljúka dokt-
orsnámi og landa alþjóðlegum milljarðasamn-
ingi fyrir Geimferðastofnun
Íslands, alþjóðlegt 300
manna fyrirtæki sem tæki
þátt í hönnun, þróun og smíði
á fjarskiptahnöttum fyrir al-
þjóðlegan sjónvarps- og símamarkað.“ Benda
má á að á aðeins áratug hefur fjöldi þeirra
sem stunda háskólanám tvöfaldast og sömu-
leiðis hefur orðið veruleg fækkun í hefð-
bundnum framleiðsluiðnaði, þ.m.t. fiskveiðum
og -vinnslu. Innleiðing tækninýjunga þ.á m.
nýjunga sem eru ávöxtur íslensks hugvits og
háskólamenntunar hafa valdið mikilli fram-
leiðniaukningu og hagkvæmni í greininni sem
gert hefur það að verkum að þeim sem starfa
beint við fiskiðnað hefur fækkað úr 16.000 í
9.000 manns á síðasta tíu ára tímabili.1 Fyrir
áratug voru skráðir doktorsnemar í íslensk-
um háskólum einungis 7 en eru nú 160 eða ríf-
lega 2000% fleiri. Að auki er vitað um 115
doktorsnema erlendis nú um stundir en að
öllum líkindum eru þeir miklu fleiri.2 Ann-
aðhvort hefur þessi staðreynd farið framhjá
höfundi Draumalandsins eða þá þróunin er of
hæg að hans mati er valdi því að dráttur verði
á að hið niðurbælda íslenska hugvit og vís-
indaþekking verði á meðal þjóðanna sú eft-
irsótta vara sem hún á skilið.
Jafnframt er fullyrt að ef snúið verði af nú-
verandi óheillabraut orkufreks iðnaðar muni
óspillt íslensk náttúra draga að smekkvísa og
vel stæða ferðamenn í hundruða þúsunda vís
er sæki í mikilfenglegustu náttúru í heimi.
Ekki virðist þó örla fyrir kvíða hjá höfundi
varðandi náttúruspjöll af völdum stóraukins
ferðamannaiðnaðar í Draumalandinu og auk-
ins ágangs búfjár í viðkvæmri og gróð-
ursnauðri náttúru landsins. Mun uppblástur,
rofabörð, ferðaleiðir, reiðtroðningar og
seingróin sár torfæruhjóla í viðkvæmri há-
fjallatúndru landsins sjást á gervihnatta-
myndum eða mun íslenskt hugvit hámenning-
arsamfélagsins sjá fyrir því að svo verði ekki?
Ættjarðarást og þjóðernishyggja?
Andri Snær kynnti nýlega hugmyndir um að
á Íslandi mætti koma á fót fræðasetri kring-
um fornhandrit sem laði að tugi þúsunda
áhugasamra útlendinga og veiti hundruðum
manna vinnu – Íslendingum geri ég ráð fyrir
og fyrirtækið muni velta milljörðum. Drauma-
landið verður semsagt hámenningarsamfélag
án jafnoka og er ekki laust við að fallega inn-
pökkuð framtíðarsýnin fylli brjóstið lofti og
víma ærlegs þjóðarstolts slævi raunveru-
leikaskyn lesandans eitt augnablik. Fyrr en
varir taka þó viðvörunarbjöllur að klingja og
innihald og framsetning hugvekjunnar verður
býsna kunnugleg þegar líður á lesturinn og
óþarfi er að velta vöngum lengi til að átta sig
á samsvörun við margkveðin stef þjóðern-
ishyggju. Einangrunarstefna og einlægur ótti
við erlend áhrif er oftar en ekki fylgifiskur
slíkra hugmynda ásamt staðfastri vissu um að
innlendir samverkamenn, sannkallaðir land-
ráðamenn, rói að því öllum árum að selja land
og þjóð á vald hinna illu og eyðandi afla – oft-
ast ímyndaðra og lítt áþreifanlegra.
Andri Snær heldur því staðfastlega fram að
stórkostleg hætta sé til staðar og eins gott sé
að grípa til aðgerða hið fyrsta. Fullyrðir höf-
undur að ,,helstu náttúruperlur Íslands hafi
verið á brunaútsölu síðustu 30 ár án þess að
þjóðinni hafi verið gerð grein fyrir hvað var
til sölu eða í hvað orkan átti að fara. Hefur
Andri Snær það eftir bandarískum verkfræð-
ingi er sagðist hafa: ,,séð íslenska sendimenn
á hótelbarnum sitja um yfirmenn fyrirtækis
sem hafði vægast sagt skelfilegt orðspor.
Hann orðaði það svona: ,,Eins og 13 ára stelp-
ur að reyna við Mike Tyson“.
Ekki er ofsögum sagt að flest element ætt-
jarðarástar og þjóðernishyggju séu til staðar í
þessari hugvekju Andra Snæs enda vel skil-
greind aðsteðjandi hætta og raunverulegur
eða ímyndaður óvinur kjarni slíks málflutn-
ings. Fullvissa um eigið ágæti og mikilfeng-
leik lands og náttúru, ásamt hógværum
vangaveltum um yfirburði Íslendinga á svið
vísinda og menningar verði Draumalandið að
veruleika, minna á hugmyndir Þjóðverja um
Þriðja ríkið og yfirburði þýsks samfélags og
menningar – Þúsund ára ríkið.
Eins og muna má voru í kjölfar ófara Þjóð-
verja í Fyrri heimstyrjöldinni endurvaktar
háleitar og rómantískar hugmyndir um Stór-
Þýskaland (Großdeutschland) þar sem sam-
eina átti hinar germönsku þjóðir Evrópu und-
ir eitt ríki – ríki hámenningar og umfram allt
ríki hinnar germönsku þjóðar. Meðal meg-
instoða þeirra kenninga var andstaða við
vinstrimennsku hverskonar og alþjóðavæð-
ingu markaðshagkerfa (The Nazis combined
racist anti-semitism with anti-Communist
ideology and regarded the leftist movement
as well as international market capitalism as
the work of conspiratorial Jewry).3
Lítillátar vangaveltur höfundar um hreint
og fagurt Ísland, vegsömun þjóðararfs ís-
lenskrar menningar og svo ofurtrú á hlut-
verki vel menntaðra íslenskra vísindamanna í
samfélagi þjóðanna, er sem herkvaðning og
samblástur til baráttu fyrir hinum óvefengj-
anlega og réttsýna málstað, hinu nýja mik-
ilfenglega Íslandi Draumalandsins. Svokölluð
stóriðjustefna og sú lágmenning sem henni
fylgir sé blettur á ásjónu lands og þjóðar og
beri að víkja.
Svo viss er höfundurinn um réttmæti eigin
skoðana og rangindi öndverðra að hann telur
viðhorf sín eiga víðtækan hljómgrunn meðal
almennings – aðeins þurfi að spyrja rétt og ef
það dugi ekki verði að upplýsa landslýð um þá
óheillabraut sem misvitrir stjórnmála- og
embættismenn hafi vísað landi og lýð árum
saman. Lýðræðislegar kosningar segi ekkert
um vilja almennings þrátt fyrir að meirihluti
fulltrúa á löggjafarþinginu sé fylgjandi núver-
andi atvinnustefnu og sumir hverjir sæki um-
boð sitt til kjósenda beinlínis vegna þeirrar
afstöðu. Í blaðagrein fyrir ekki löngu kom
fram hjá höfundi að nánast allir stjórn-
málaflokkar landsins að einum undanskildum
bæru ábyrgð á stóriðjustefnunni. Semsagt
fulltrúar ríflega 80% kjósenda telja nýtingu
náttúruaðlinda landsins rökrétta og eðlilega.
Er líklegt að kjósendur séu á annarri skoðun
eða hvað?
Þetta er galin staða að mati höfundar og
koma verði skikki á málin hið fyrsta annars
fari illa. Andra Snæ og þeim sem samsama
sig kenningum hans líst ekkert á tafsamt ferli
lýðræðisins og vilja aðgerðir strax. Skapaðar
verði viðhlítandi aðstæður í fyrirmyndarsam-
félagi Draumalandsins og farvegur plægður
fyrir sköpunargáfu hinnar afburðagreindu og
hæfileikaríku íslensku þjóðar sem við núver-
andi aðstæður á fáa aðra kosti en heilaslak-
andi láglaunastörf í stóriðjuverum misvel
þokkaðra erlendra risasamsteypa. Rétt er að
benda á að af 470 starfsmönnum Alcan í
Straumsvík eru aðeins 100 ófaglærðir en aðrir
með fagmenntun af einhverju tagi, þar af 70
háskólamenntaðir stjórnendur og sérfræð-
ingar.4 Höfundur einblínir á hversu óverðug
störf í áliðnaði séu þannig að líklega telur
hann lítið pláss fyrir ófaglærða verk-
smiðjuþræla í Draumalandinu.
Einangrunarstefna og hræðsluhyggja
Tortryggni í garð útlendinga og sú skoðun að
þeir eigi helst ekki að vera virkir þátttak-
endur í íslensku atvinnulífi er eitt þjóðern-
ishyggjustefið sem ákaft er spilað. Í bókinni
er fullyrt að bæði stjórnmálamenn og emb-
ættismenn séu handbendi landráðafyrirtækj-
anna og með sameiginleg sterk hags-
munatengsl sem öllu skuli fórnað fyrir,
náttúru jafnt og íslenskum hagsmunum al-
mennt. Jafnvel standi til að beita varnarliðinu
gegn náttúruverndarfólki ,,Stjórnmálamaður
hefur hugsað sér að verja aðgang stórfyr-
irtækis á borð við Rio Tinto að óspilltu og
jafnvel vernduðu landi á Lowest Prices með
vopnavaldi. Ómögulegt er að átta sig á því
hvort höfundurinn sé að bulla eitthvað út í
loftið eða tala í alvöru – í bókinni virðast skil-
in milli draums og veruleika afar óljós vægast
sagt.
Viljandi eða óviljandi tekst höfundi svo vel
að bregða upp dökkri og neikvæðri mynd af
núverandi ástandi að stofnuð hefur verið
hreyfing um kenningarnar og leiðir til að
hrinda þeim í framkvæmd – helst strax því
skammur tími sé til stefnu, landið að farast og
kosningar í nánd. Margir málsmetandi taka
boðskapnum án gagnrýni og leggjast á árar
með þeim sem hæst láta – Ísland fyrir Íslend-
inga.
Það ástand sem er að skapast minnir um
margt á meistara Joseph McCarthy sem tókst
að blása til skefjalausra nornaveiða í Banda-
ríkjunum á miðri síðustu öld. Þar endurvakti
hann hræðsluáróður sem kenndur var við
Rauðu hættuna (Red Scare) sem upphaflega
kom til nokkrum áratugum áður eða í kjölfar
sprengjufaraldurs í Bandaríkjunum eftir
fyrra stríð. Sá faraldur varð þess valdandi að
máttarstólpar samfélagsins þá, ærðust af ætt-
jarðarást, taugveiklun og hræðslu við inn-
lenda landráðamenn og ekki síður útlendinga
(prominent men of business and politics fla-
red up in a surge of patriotism, often involv-
ing violent hatred of communists, radicals,
and foreigners).5
Í áróðursstríði því sem kennt er við
McCarthy (The Second Red Scare) létu sóma-
kærir góðborgarar McCarthy hræða úr sér
líftóruna með yfirgengilegum martraðaáróðri
um aðsteðjandi hættu sem reyndist ekki til
staðar. Margir sem áttu sér einskis ills von
lentu í skotlínu ofstækisáróðursins og margir
létu glepjast af hræðsluáróðrinum og lýð-
skruminu og tóku þátt í ósómanum. Eftir að
rykið settist kepptist hver um annan þveran
að skrúbba af sér ofstækisstimpil þjóð-
hverfrar hræðsluhyggju og múgæsingar.
Þeim sem hæst létu á meðan á orrahríðinni
stóð og stunduðu sakbendingar og samsær-
iskenningasmíð tókst sá þvottur seint eða
aldrei.
Margir málsmetandi Íslendingar líta á bók-
ina um Draumalandið sem Biblíu sannra nátt-
úruverndarsjónarmiða og framsýnna viðhorfa
til nýrra þjóðfélagshátta þar sem ,,úreltum at-
vinnuháttum og náttúruverndarsjónarmiðum
verði kastað fyrir róða“. Allt er það gott og
blessað þó það kunni að vera ábyrgðarhluti að
fljóta með kenningasmíðinni staf fyrir staf og
síðu fyrir síðu, gagnrýnislaust þrátt fyrir að-
málstaðurinn geti í sjálfu sér verið göfugur.
Máttur martraða
Það er alkunna hvernig hræðsluáróðri og
þjóðernishyggju er beitt í alþjóðastjórn-
málum og þá í nafni málstaðar sem oftar en
ekki er vafasamur og nærir þann afkima
mannssálarinnar er sér heiminn í einföldu
ljósi, þ.e. við og svo hin. Nýlega horfði ég á
forvitnilega þáttaröð frá BBC sjónvarpsstöð-
inni, The Power of Nightmares. Þar er lýst
þaulskipulögðum aðferðum og beitingu mar-
traðaáróðurs í þeim tilgangi að hræða al-
menning til fylgis við tilteknar skoðanir og
aðgerðir öfgahópa eða stjórnvalda. Margt í
þeirri þáttaröð á sér samsvörun í Drauma-
landinu, það mikla að ég leyfði mér að ís-
lenska titil þáttaraðarinnar og nota sem fyr-
irsögn á þetta greinarkorn.
Ekki vil ég þó gera Andra Snæ upp jafn-
útpæld og skipulögð vinnubrögð og lýst er í
umræddri þáttaröð heldur tel ég að einlæg
aðdáun hans á því sem íslenskt er, sterk þjóð-
erniskennd og brennandi hugsjónaeldurinn
geri það að verkum að hann máli skrattann á
loft og veggi – landið sé við það að sökkva
vegna manngerðra landspjalla er jafnast á við
mestu náttúruhamfarir Íslandssögunnar.
Andri Snær vísar á og nafngreinir þá er hann
telur ábyrga. Svo illa innrættir séu þeir
ábyrgu að ,,Menn taka ekki á sig krók til að
friða heldur leggja þvert á móti heilmikið á
sig til að friða ekki. Fórna skal Þjórsárverum
vegna þess að eftir 30 ár er ekki víst að það
muni borga sig að fórna þeim.“ Jafnframt
skilgreinir hann þá sem unnið hafa að upp-
byggingu raforkuiðnaðar á Íslandi sem flugu-
menn erlendra stórfyrirtækja sem að hans
mati eru ekkert annað en ótíndir umhverf-
issóðar. Af óskýrðri illmennsku og sjálfseyð-
ingarhvöt steypi þessir aðilar sjálfum sér og
landinu í glötun, ,,Í bæklingnum Lowest
energy prices!! er mynd af fólki sem situr og
nýtur lífsins í heitri sundlaug, grunlaust um
að einmitt á þeirri stundu hafi góðhjartaður
kontóristi tekið meðvitaða ákvörðun um að
kúka í laugina. Það er segin saga að þegar
ídeólógían hittir fyrir ídealistann og sá skil-
greinir og vísar á meinta sökudólga fer gam-
anið að kárna. Opinberar sakbendingar og
ráðleggingar um hæfilegar refsingar til handa
þeim er luma á skaðlegum skoðunum setja
hroll að manni – Drekkjum Valgerði.
Hernaðurinn gegn landinu –
hernaðurinn í sálinni!
Svo svæsinn er höfundurinn í samsæriskenn-
ingunum að lesa þarf aftur og aftur heila
kaflahluta til þess að átta sig á samhenginu
og því hvort rétt sé skilið. Ef skipt er út orð-
unum iðnaðarráðuneyti, Orkustofnun, Lands-
virkjun og stóriðjufyrirtæki og sett inn í stað-
inn orðin Al-Kaeda, Afganistan, Sómalía og
Írak og George W. Bush skipt inná í stað höf-
undar,verður samsuðan í raun spreng-
hlægileg en heldur svört þó. Reyndar tvinnar
höfundur svo hressilega saman bölmóði og
sakfellingum við súrrealískar vangaveltur og
eigin spunafrasa að halda mætti ef maður
ímyndar sér áfram að Bush tali í höfundar
stað að sá hafi farið baukavillt í lyfjaskápnum
hjá frú Lauru og tekið inn einhverja ólyfjan
fyrir upplesturinn. Einhvers staðar bakvið
sveimar svo fyrrum orkumálastjóri í líki
Osama bin Laden – höfuðpaurinn og hug-
myndafræðingurinn – hryðjuverkamaðurinn.
Eru núverandi forseti Bandaríkjanna og
höfundur Draumalandsins að grafa í sama
svartholi óttahyggju? Bush hræðist hryðju-
verkamenn en Andri Snær íslenska ráðamenn
og ameríska herinn ,,Íslandssagan væri auð-
vitað önnur og betri ef hryðjuverkafólkið sem
sprengdi stífluna við Mývatn og bjargaði Lax-
árdal árið 1970 hefði verið ,,teppalagt með
B-52 vélum. Hernaðurinn gegn landinu fær
alveg nýja merkingu í þessu ljósi. Hver veit
nema orrustuþoturnar fjórar verði búnar
GoreTex-skynjara í framtíðinni“. Það á ekki
að gera grín að þessu, þetta er ömurlegt.
Áróðurinn gerist varla geggjaðri og fylgj-
endum málflutnings höfundar fjölgar dag frá
degi ef trúa má fréttum og upphrópunum
landsþekktra Íslendinga um dásemdir kenn-
inga Draumalandsins.
Svo stolist sé í stílbrögð höfundar má halda
áfram; Twin Towers – Norðlingaalda, Ground
Zero – Hálslón, gæsahreiður með ungum, dún
og alles í bræðsluofna Rio Tinto. Gefum Alcoa
og Alcan framtíð barnanna okkar og þau með.
Terror alert – we have God on our side!
Ein áhrifaríkasta setning bókarinnar og
jafnframt fáránlegasta er: ,,Þjóð sem kann
ekki að meta fyrirbæri eins og Mývatn og
Þjórsárver og er ólæs á slík verðmæti er eins
og Ítali sem sér Colosseum aðeins sem hent-
ugt efni í vegfyllingu.“ Við hverja á höfund-
urinn eiginlega eða er þetta bara stílæfing
sem hefur þann eina tilgang að hrekkja og
særa – allt fyrir málstaðinn? Ég er sammála
Andra Snæ að fara þarf nærgætnum höndum
um viðkvæma náttúru Íslands enda er hún
tímabundið í umsjá okkar og arfur til kom-
andi kynslóða. Þó þarf að gæta hófstillingar í
málflutningi og forðast að stilla heiðvirðu fólki
á sakabekk og draga fram áratugagamlar
álitsgerðir sem settar voru fram á meðan al-
menn viðhorf til landnýtingar og nátt-
úruverndar voru allt önnur en í dag. Slík
framkoma er ekki aðeins ámælisverð heldur
ber þeim sem fram setur ófagurt vitni.
Að njóta og nýta
Flest álitamál eiga sér margar hliðar og virða
þarf öndverðar skoðanir séu þær settar fram
af sanngirni og án ofstopa og upphrópana.
Þegar deilt var um hvalveiðar við Ísland fyrir
áratug eða svo og ýmsir, þ.á m. undirritaður
töldu óskynsamlegt að stunda hvalveiðar
samhliða hvalaskoðun, sagði hrokkinkollur,
núverandi seðlabankastjóri; ,,njótum og nýt-
um.“ Það voru gáfuleg ummæli og öðrum til
eftirbreytni.
Svo að lokum sé vitnað í höfund bók-
arinnar:
„Ég var alveg sannfærður um að það kæmi
til kjarnorkustyrjaldar áður en ég næði ung-
lingsaldri. Mig dreymdi það þegar ég var tíu,
ellefu og tólf ára, ég las greinar í Mogganum,
sá The Day After í sjónvarpinu, skoðaði öft-
ustu síður símaskrárinnar um viðbrögð við
geislavirku úrfelli.“
Ætlar hinum hugumstóra rithöfundi
Draumalandsins að ganga illa að hrista af sér
martraðaskelfingu bernskuáranna? Hefur ótt-
anum tekist að persónugera kjarnorku-
sprengjuna í orkumálastjóranum fyrrverandi
og að hin nýju kjarnorkuveldi martraðanna
séu iðnaðarráðuneytið, Orkustofnun og
Landsvirkjun? Hríslast óttablandið svart-
nætti um sálartetrið? Er þetta ólæknandi og
viðvarandi ótti eða má vinna bug á þessu? Ef
ekki má segja; Mikill er máttur martraða!
Hvet ég þá sem kost eiga að lesa bókina um
Draumalandið og mynda sér skoðun á því
hvort þar sé að finna þær sjálfshjálp-
arleiðbeiningar við hræðslu sem fullyrt er í
bókartitli að hún innihaldi eða hvort í raun og
veru sé með bölmóði um hnignun náttúru og
samfélags verið að hræða og mana almenning
til fylgilags við tilteknar skoðanir, að mínu
mati svolítið þröngsýnar og öfgakenndar.
Máttur martraða
Eftir Óskar H.
Valtýsson
oskarv@lv.is
Höfundur er fjarskiptastjóri Landsvirkjunar.
Ný bók Andra Snæs Magnasonar hefur mikið
verið í umræðunni undanfarið. Flestir sem
tjá sig um Draumalandið – Sjálfshjálparbók
handa hræddri þjóð, hlaða höfund og ritverk
lofi enda eru sumir kaflar hennar afburða-
lesning þrátt fyrir að aðrir séu síðri. Augljóst
er að umfjöllunarefnið er höfundi hjartans
mál og bráðskemmtilegar vangaveltur um
endurreisn íslensks landbúnaðar og aft-
urhvarf til fyrri atvinnuhátta, ásamt spá um
búferlaflutninga stórs hluta þjóðarinnar úr
borg í sveit á komandi áratugum, gefa bók-
inni heillandi og rómantískt yfirbragð.