Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2006, Side 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. júlí 2006 | 11
Þ
ví ekki að hugsa sér Noru í Brúðu-
heimilinu um stund sem kvenkyns
Hamlet – konu sem stendur frammi
fyrir ákvörðun lífsins, að vera eða
vera ekki, frjáls, ófrjáls; að sitja
kyrr í búrinu eða ferðast út í ókann-
aða landið, jafngildi dauðans kannski, eða þess
sem er verra en hann, og hún veit ekki hvað er,
fyrr en þangað er komið. Í landið fyrir utan dyrn-
ar á Brúðuheimilinu. Svikin af sínum afhjúpaða
manni, ekki óskylt því hvernig Hamlet er svikinn
af sínum nánustu. Og það kallar á ákvörðun upp á
líf og dauða.
Þönkum Noru og ákvörðun hennar er greini-
lega ætlað að hafa uppeldislegt gildi fyrir viðtak-
andann, en vangaveltur Hamlets um ákvörðun
hins vegar tilvistarlegar og annað ekki. Hamlet er
einn af stóru leyndardómum bókmenntasögunnar
(eins og Hedda Gabler) og leyndardómur hefur
ekki uppeldisgildi. Nora er því
annað en leyndardómur, þótt
hún leyni á sér lengi fram eftir
verki sem nokkurs konar fórn-
fús kvenhetja í klassískum stíl, sem þrælar
myrkranna á milli fyrir búi sínu og berst fyrir
manninn sinn bak við tjöldin.
Þar sem augu hennar opnast fyrir lífslyginni,
þar hefst uppeldi áhorfandans. Það læra börnin
sem fyrir þeim er haft, segir íslenskt máltæki.
Fullorðnir líka. Það að sýna fyrirmynd er öflug-
asta kennsla sem til er, og Nora er fyrirmynd eftir
beinum leiðum, enda er aðstaða hennar skiljanleg,
tilfinningarnar, sem og ákvörðunin óbærilega um
að yfirgefa börn, mann, heimili – skiljanleg. Nora
er að sínu leyti jákvæð fyrirmynd, beinlínis til
þess ætluð að konur hugsi sinn gang, til þess ætl-
uð að opna augu þeirra fyrir því að þær eru ekki
frjálsari en fugl í búri – algjörlega upp á karl-
manninn og þjóðfélagið hans komnar. Makalaust
að þessi villutrúarhugsun (árið 1879!) skyldi
spretta úr hreinræktuðum sveitajarðvegi Noregs.
(Enda færði höfundurinn sig í annan jarðveg, og
bjó í sjálfskipaðri útlegð 27 bestu ár ævinnar). Svo
byltingarkennd og skerandi er skarpsýni snill-
ingsins að hann áttar sig á því og lætur Noru líka
átta sig á þeirri sársaukafullu staðreynd að pabba-
dúkkan og eiginmannsdúkkan sú er ekki vaxin því
verkefni að ala upp sín eigin börn.
Vel má halda því fram að frelsi einnar konu og
allra, einstaklingsfrelsið, sé aðalefni bæði Brúðu-
heimilisins og Heddu Gabler. En þótt Hedda sé ný
kona sem sættir sig ekki við minna en frelsi, yrði
seint hægt að nota hana sem fyrirmynd annarra
kvenna eins og Noru. Ibsen gerir þó Kvenmann-
inum í raun enn hærra undir höfði með persónu
elskar (eða hefði hún haft fyrir því að rétta honum
byssuna, ef hún elskaði hann ekki?).
Að svo miklu leyti sem yfirleitt er hægt að
botna í Heddu þá mætti ætla að hún stjórnaðist
ekki síst af hefndarþorsta og leyndu stolti, eins og
formóðir hennar Guðrún Ósvífursdóttir úr Lax-
dæla sögu. Sú sem brosti þegar banamaður Bolla
mannsins hennar þerraði spjótið með blóði Bolla í
blæju hennar. Sú sem var alltaf stærri en atburð-
urinn, hver sem hann var. Sú sem trúði syni sínum
öldruð kona fyrir því hver var stóra ástin hennar,
með orðunum: Þeim var ég verst er ég unni mest.
(Já, hún lét drepa hann). Hedda drepur líka óbeint
þann sem hún elskar og hún tortímir beinlínis því
sem hún kallar barnið hans og Theu Elvsted,
handritið, kastar því á eld.
Mais Hedda sera toujours libre/ En Hedda
verður alltaf frjáls.
Stolt og óstýrilæti eru líka aðalsmerki sextíu ár-
um eldri systur Heddu, Carmenar, söguhetju
Prospers Mérimée, en Hedda er öðrum þræði
villimær eins og sígaunastúlkan Carmen, þótt hún
kasti ekki eggjum í veggi og stígi villtan dans.
Reyndar spilar Hedda villtan dans á píanóið fáein-
um mínútum áður en hún grípur byssuna og stytt-
ir sér aldur. (Frelsisdansinn?) Carmen er konan
sem kýs frekar að láta manninn sem hún er hætt
að elska drepa sig en að vera áfram njörvuð við
hann. Mais Carmen sera toujours libre (en
Carmen verður alltaf frjáls) það eru hennar orð.
Þegar Brack er búinn að króa Heddu af með vitn-
eskju sem gefur honum vald yfir henni, segir hún:
Þræll, já þræll! Nei, ég þoli ekki þá hugsun.
Aldrei. Með öðrum orðum: Mais Hedda sera
toujours libre.
Frjáls frá hverju má þá spyrja. Nora endar á
því að frelsa sig frá maka sínum, en Hedda endar
á því að frelsa sig frá sjálfri sér. Eina leiðin til þess
er dauðinn. Hvað bíður Noru er ekki vitað, en það
er ekki endilega skárra en dauðinn. Lifandi dauði
kannski.
Að dauðinn sjálfur sé ekki það versta sem fyrir
konu getur komið var að minnsta kosti sannfær-
ing Khadoulu, söguhetju gríska skáldsins Alex-
andros Papadiamantis. Þessi samtímamaður Ib-
sens samdi einhverja þá hastarlegustu
„kvenréttindayfirlýsingu“ sem hægt er að ímynda
sér, með skáldsögunni Stúlkumorðinginn. Þar er
það Khadoula gamla sem tekur málin í sínar hend-
ur. Hún hefur allt lífið horft á konur seldar með
heimanmundi í jafngildi þrældóms (já snýst ekki
sjálft Brúðuheimilið ótrúlega mikið um peninga
líka, þegar upp er staðið?). Khadoula sér ekki aðra
lausn en þá að deyða stúlkubörnin sem hún nær
til. Það er snilldarbragð hjá höfundinum að leiða
lesandann auðsveipan inn í fullkomlega rökréttan
heim þessarar mögnuðu kvenpersónu, sem á varla
sinn líka. Og hún hefur þann frelsandi eiginleika
að vera ekki minni maður en helstu karlkyns ill-
menni. Khadoula er hins vegar yfir þau flest hafin
að því leyti að henni gengur gott til; að frelsa til-
vonandi konur frá því að lenda í ánauð. Fyrir þær
velur hún frelsið í eilífðinni, en nýju konurnar,
Nora og Hedda, verða að hjálpa sér sjálfar.
Heddu en með Noru. Hedda er óskiljanleg, ein
þversögn út í gegn, manneskjan í öllu sínu veldi –
stærri en bókmenntirnar, stærri en lífið. Það er
ekki hægt að koma á hana böndum, ekki hægt að
smækka hana með útskýringum; bókmennta-
legum, röklegum, sálfræðilegum – hvað þá að
smella á hana endanlegri niðurstöðu. Og Hedda er
ekki bara leyndardómur á við Hamlet, hún er líka
jafnfætis flóknustu karlfólunum bókmenntanna,
ógagnsæjum – lítilsigldum og stórbrotnum í senn.
En það er mikið jafnréttisspursmál að kven-
persónur hafi leyfi og getu til að vera jafn skraut-
legar, dularfullar og „vondar“ og karlpersónur; að
víddin í einni konu sé ekki minni en ein karl-
mannsvídd.
Hin mjúka kvenlega Nora er í upphafi „venju-
leg“ kona og fórnfús, í samræmi við konur og
kvenmynd aldanna. Hún er „góð“ og uppbyggileg,
en Hedda er þvert á móti. Á vissan hátt gæti
Hedda verið andsvar Ibsens sjálfs við Noru, karl-
konan gegn kvenmanninum uppmáluðum. Ef
Nora er djarft sköpunarverk, kvenbrúða sem ger-
ir uppreisn hvað sem það kostar hana, þá er per-
sóna Heddu Gabler enn djarfara sköpunarverk.
Hershöfðingjadóttir, knapi og byssukona sem
gengur í hjónaband á hlægilegum og lítilfjörlegum
forsendum – meðal annars vegna þess að hún
girnist tiltekið hús. Og sú litla karlkonusál er sad-
isti, hárreytari og handritsbrennari, niðurrifs-
manneskja í svo bókstaflegri merkingu að hún
endar á því að tortíma sjálfri sér. Það er karlmað-
urinn í Heddu sem eyðir henni, sá sem óttast
hneykslið svo mjög að hann rekur sig út í ysta
hneyksli, sjálfsmorð – eða má ekki halda því fram
að óttinn við hneyksli sé frekar karllegt en kven-
legt einkenni – enda hafi þeir úr hærra sessi að
detta. Það er karlmaður, Brack dómari, sem hefur
síðasta orðið í Heddu Gabler: Svona gerir maður
ekki! Endurómandi nánast orðrétt það sem
Hedda (karlmaðurinn í henni) hefur áður látið út
úr sér. Það er óneitanlega spámannlegt hjá Ibsen
að gera Heddu svo karlmannlega úr garði. Hún er
ekki bara nýja konan heldur líka fyrirboði ennþá
nýrri konu sem heldur áfram að bæta við sig eig-
inleikum sem áður voru í karlmannlegri einka-
eign.
Hedda segist vera heigull. Hvers vegna ekki að
taka hana á orðinu – annar eiginleiki sem er oftar
notaður um karlmenn en konur – að minnsta kosti
í ástum. Og væntanlega er það eitt böl Heddu að
hún (karlmaðurinn í henni kannski!) er of mikill
heigull til að giftast Lövborg, manninum sem hún
Tvær nýjar konur
Eitt markverðasta afrek Henriks Ibsens, og það
sem virðist ætla að halda okkur einna lengst við
efnið, er brautryðjandastarf hans við að skapa
nýju konuna. Að hrinda þeirri gömlu út úr eld-
húsi og kirkju, og taka af henni börnin, svo úr
verður ný og flókin vera, í stríði við karlmann-
inn, þjóðfélagið sem er hann, í stríði við sjálfa
sig. Og bókmenntalega jafnfætis stórbrotnustu
karlkyns söguhetjum.
Ibsen Þönkum Noru og ákvörðun hennar er ætlað
að hafa uppeldislegt gildi fyrir viðtakandann.
Eftir Steinunni
Sigurðardóttur
steinunn@mac.com
Höfundur er rithöfundur.
Noam Chomsky er sá núlifandirithöfundur sem hvað oftast
er vitnað í og raunar sjá áttundi vin-
sælasti á slíkum tilvitnunarlistum í
sögunni allri. Í kjöri á vegum tíma-
ritsins Prospect
var hann enn-
fremur kjörinn
sem sá hugsuður
á heimsvísu sem
hefði hvað mest
áhrif. Í nýjustu
bók sinni Failed
States fjallar
Chomsky um þau
neikvæðu áhrif
sem stórfyrir-
tæki hafa á lýðræðið og raunar, svo
vitnað sé í gagnrýnanda Daily Tele-
graph, hvernig þau hafi gengið af
lýðræðinu dauðu. Stórfyrirtækin
hafi nefnilega lítinn áhuga á hinum
hefðbundna lýðræðisstrúktúr. Og í
Bandaríkjunum á síðustu áratugum
hafi hin blekkjandi fyrirtækjamask-
ína svo gjörsamlega náð að valta
yfir kjörskipulagið að það sé orðið
hlutverk einstaka
sjónvarpsþátta á
borð við Vesturálm-
una að uppfræða al-
menning um hvernig heilbrigt
lýðræðisþjóðfélag líti út – reynist
slíkt þjóðfélag einhvern tímann vera
möguleiki á ný. Að mati Chomsky
eru aðstæður nefnilega orðnar svo
öfgakenndar að lýðræði er ekki
lengur virkt í Bandaríkjunum, og í
bók, sem Telegraph segir sannfær-
andi rökfærða, fullyrðir hann að
fyrirtækja-alræðishyggja sem full-
komlega hafi einangrað sig frá al-
menningi sé komin í þess stað.




Tveir konungar, klaufinn Dannyog hinn klóki frændi hans
Howie, eru sameinaðir á ný í rúst-
um evrópsks kastala. Howie ætlar
sér að gera kastalann upp og breyta
honum í lúxushótel. Nýjasta bók
Jennifer Egan The Keep er samin í
kringum drauga og færnina í að
notafæra sér leikreglurnar og býr
yfir skemmtilegum húmor höfund-
arins, þó draugaleg sé að mati gagn-
rýnanda New York Times. En
draugaleiki bókarinnar er einmitt
hennar besti og djöfullegasti kostur
að mati gagnrýnandans.




H. P. Lovecraft, höfundurMountains of Madness var – í
samræmi við smekk lesandans –
annaðhvort framsýnn snillingur eða
einn fáránlegasti rithöfundur sem
uppi hefur verið.
Rithöfundar á
borð við Stephen
King og Joyce
Carol Oates hafa
lofað Lovecraft
og nú hefur ekki
ómerkari höf-
undur en Michel
Houellebecq
bæst í hópinn og
segir hann í nýút-
kominni ævisögu Lovecraft hann
hvorki meira né minna en einn af
mikilvægustu höfundum 20. aldar.
Bókin nefnist H. P. Lovecraft:
Against the World, Against Life og
er bók Houellebecq að mati gagn-
rýnanda Guardian frábærlega góð
umfjöllun um alveg einstaklega
slæman rithöfund.




Nýjasta bók Howard JacobsonKalooki Nights er ofsafengin,
sprenghlægileg, þrasleg, skýr, helg
og tragísk að sögn gagnrýnanda
Daily Telegraph sem segir bókina
einfaldlega falla í hóp bestu skáld-
verka. Í Kalooki Nights segir frá
Max Glickman, gyðingi sem er
kvennamaður og teiknimynda-
sagnahöfundur, sem skeytir ekki of
mikið um trúna. En lífið breytist er
Glickman rekst á æskuvin sinn
Manny Washinsky, strangtrúaðan
gyðing sem tekur á sig þjáningar
hinna helgu og foreldramorð. Og í
gegnum sameiginleg hjartansmál
þeirra félaga, í góðu sem slæmu,
skynjar Glickman þjáningar kyn-
þáttarins. Eru þeir fáir, að mati
blaðsins, sem næðu jafn vel og
Jacobson að fjalla um jafn við-
kvæmt mál og samskipti gyðinga
við granna sína geta verið.
Erlendar
bækur
Noam Chomsky
Michel Houellebecq
M
yndasöguútgáfan Fantagrap-
hics heldur upp á þrjátíu ára
starfsafmæli sitt nú í sumar
og er þar sannarlega um stór-
viðburð að ræða því fyrir-
tækið er leiðandi á sínu sviði.
Að vísu hefur það stundum þurft að berjast í
bökkum, enda er Fantagraphics staðsett á jaðri
myndasögumarkaðarins, en í gegnum tíðina hefur
fyrirtækið haft veruleg áhrif á þróun myndasagna
vestanhafs. Einkum hefur útgáfan gegnt mikil-
vægu hlutverki þegar kemur að færslunni frá allt
að því einsleitri áherslu á frásagnartegundir sem
kenna má við ofurhetju-
sögur að persónulegri og að
mörgu leyti djarfari tján-
ingu innan miðilsins, tján-
ingu sem í auknum mæli
hefur leitast við að vera félagslega meðvituð og
gagnrýnin. Til hliðar við meginstraum mynda-
söguformsins hefur reyndar lengi mátt finna
kraftmikla jaðarmenningu og Fantagraphics er
aðeins einn afmarkaður kafli í þeirri sögu en gildi
útgáfunnar er kannski fyrst og fremst fólgin í því
að henni tókst að færa gildin og fagurfræðina sem
einkenna jaðarinn í skipulegra umhverfi sem bauð
bæði upp á ákveðið starfsöryggi fyrir listamenn-
ina, öryggi sem fólst fyrst og fremst í skýrari og
sanngjarnari höfundarréttarsamningum, og stór-
aukinni dreifingu á viðkomandi menningar-
afurðum.
Segja má að hlutverk Fantagraphics sem eins-
konar málsvara fyrir listgreinina sé sjálfskipað.
unda á borð við Peter Bagge, skapara hinnar
sígildu unglingaþroskasögu, Hate; bræðurna Gil-
bert og Jaime Hernandez, en langlíf raunsæisri-
tröð þeirra Love and Rockets, sem nú er um 20
bindi, er með því söluhæsta sem Fantagraphics
hefur gefið út; Joe Sacco, höfund sjálfsævisögu-
legra ferðasagna um stríðshrjáð svæði líkt og
Palestínu og fyrrum Júgóslavíu; Chris Ware, Dan
Clowes og Jessicu Abel. Ekki er að undra að
bandaríska tímaritið Utne Reader hafi haldið því
fram að Fantagraphics væri eins konar arftaki
bókaútgáfunnar City Lights, að kraftinn og fjöl-
breytileikann sem einkenndi útgáfustarfsemi síð-
arnefnda fyrirtækisins á sjötta og sjöunda ára-
tugnum, þegar „beat“-skáldin áttu sínar
heimastöðvar hjá útgáfunni, væri nú að finna í
myndasagnabransanum, nánar tiltekið hjá Fan-
tagraphics.
Þá er sjálfsagt að geta þess að í tilefni af stór-
afmælinu er nú í sumar von á bókinni Comics as
Art: We Told You So (Myndasögur sem list: Eins
og við höfum alltaf sagt) sem nýtir sér form
munnlegrar sögugeymdar (e. „oral history“) til að
segja sögu Fantagraphics frá upphafi, en bókina
tekur saman Tom Spurgeon. Spurgeon er einn af
þekktari söguskýrendum myndasöguformsins en
eftir hann liggja bækur á borð við Stan Lee and
the Rise and Fall of the American Comic Book. Í
nýju bókinni munu raddir áðurnefndra lista-
manna hljóma, sem og stofnenda og aðstandenda
fyrirtækisins, og verður þar vafalaust um forvitni-
legan minnisvarða um mikilvæga bókaútgáfu að
ræða.
Árið 1976 hóf fyrirtækið, sem stofnað var af þeim
Gary Groth og Mike Catron, útgáfu tímaritsins
The Comics Journal en ritið þótti fljótt skapa sér
ákveðna sérstöðu sökum áherslu sinnar á gildi
myndasöguformsins sem alvarlegs listforms.
Ekki dugði þó til að skrifa harðvítugar greinar og
kynna athyglisverða listamenn til sögunnar á síð-
um tímaritsins. Næsta skref var að hefja útgáfu á
myndasögum sem uppfylltu þær kröfur sem að-
standendur tímaritsins gerðu til formsins, og haf-
ist var handa við myndasagnaútgáfu sem aðskilin
var frá tímaritinu árið 1981. Fantagraphics fékk á
sig orð fyrir að hafa uppi á því nýjasta og fersk-
asta í myndasöguheiminum og gefa efnið út með
glæsibrag. Eins og áður segir hefur þó gengið á
ýmsu í rekstri fyrirtækisins. Nú síðast var Fanta-
graphics hætt komið árið 2003 þegar dreifiaðili
þeirra varð gjaldþrota. Fyrirtækið bjargaðist þó
fyrir horn, að hluta til sökum þess að áhugamenn
um myndasögur brugðust við neyðarkalli og
sendu inn pantanir í gríð og erg. Þá var rekstrar-
grundvöllur fyrirtækisins lengi vel bundinn vel-
gengni útgáfu erótískra myndablaða (sem gefnar
voru út undir fyrirtækjanafninu Eros) en sala
þeirra var víst tryggari en annars efnis.
Þegar litið er yfir höfundartal fyrirtækisins
gefur að líta marga fremstu og mikilvægustu höf-
unda í myndasögugeiranum, bæði nú um mundir
sem og undanfarna áratugi. Fantagraphics tók til
að mynda við útgáfu á verkum Roberts Crumbs,
þessa myrka og kaldhæðna þjóðfélagsgagnrýn-
anda og hefur búið þeim veglegan búning. Þá hef-
ur fyrirtækið komið á framfæri og gefið út höf-
30 ára afmæli myndasögurisa
Erindi
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu