Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2006, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. júlí 2006
V
elgengni Jóhönnu
Katrínar Rawlings og
Harry Potter bóka hennar
er öllum kunn og það eru
ekki aðeins börn og bók-
menntafræðingar sem
gleypa í sig hverja nýja bók um galdra-
strákinn með kringlóttu gleraugun.
Mig minnir að Potterbækurnar hafi verið vin-
sælasta lesefnið á fyrsta farrými lesta og flug-
véla fyrir tveimur árum og sjá má rígfullorðið
fólk niðursokkið í Potterbækurnar í lestum og
rútum erlendis. Bækur Philipp Pullman hafa
verið lesnar upp til agna af öll-
um kynslóðum og túlkaðar
fram og til baka. Narnia-
bækur C.S. Lewis og klass-
íkerar eins og Pétur Pan og Lísa í Undralandi
hafa komið til okkar í óteljandi formum – „ým-
ist buff eða steik eða glás“ eins og skáldið sagði
og nýjum og nýjum stjörnum skýtur upp í
fantasíubókum og vísindaskáldsögum fyrir
börn og unglinga. Oft má sjá í þessum bókum
harðari samfélagsádeilu og pólitískara tiltal en
sjá má í bókmenntum fyrir fullorðna. Það er
sennilega í barna- og unglingabókunum og
sakamálasögunum sem við fáum snörpustu
gildisumræðu í bókmenntunum í dag.
Jacqueline Wilson
Í Englandi eru bækur Jacqueline Wilson enn
vinsælli en bækur J.K. Rawlings. Þær hafa
selst í yfir 10 milljónum eintaka og eru mest
lánuðu barna- og unglingabækurnar á bóka-
söfnunum bæði þar og víðar.
Jaqueline Wilson fæddist í Bath í Englandi
árið 1945 en ólst upp í Kingston-on-Themes og
býr þar enn. Hún er fráskilin og á eina dóttur.
Faðir hennar vann hjá bænum og móðirin var
líka útivinnandi og lítið um peninga í kotinu.
Jacqueline var einkabarn og byrjaði snemma
að búa til ímyndaða leikfélaga og vini. Heim-
ilislífið var ekki alltaf friðsælt því að faðirinn
átti til ofsafengin reiðiköst og sambandið á
milli móður og dóttur var frekar kalt. Í viðtali
við blaðið Guardian (29.9. 04) segir Jacqueline
Wilson að þeim móður hennar, þá 81 árs, komi
orðið betur saman: „hún er orðin tiltölulega
ánægð með mig núna“ segir hin fræga dóttir
sem hefur fengið fjölmörg bókmenntaverðlaun
og var kosin lárviðarskáld barnanna 2005–
2007.
Jacqueline Wilson hafði skrifað í meira en
tuttugu ár, sakamálasögur og barnabækur,
þegar hún sló í gegn með bókunum um Tracy
Beaker árið 1991.
„Einu sinni var lítil stelpa sem hét Tracy
Beaker. Þetta hljómar asanalega, eins og upp-
hafið á asnalegu ævintýri. Ég hata ævintýri.
Þau eru öll eins. Ef maður er mjög góður og
mjög fallegur með sítt ljóst hár þá getur maður
sópað saman smáösku eða sofið smástund í höll
með kóngulóarvefjum og þá á kannski prins
leið hjá og þá verður maður hamingjusamur til
dauðadags. Og það er gott og blessað, ef mað-
ur er dyggðablóð og fallegur líka. En ef maður
er óþekkur og ljótur á maður ekki sjens … Ég
hef stappað niður fótunum og öskrað mikið um
mína daga. Og ég hef mjög oft verið læst inni.“
Svo mælir Tracy Beaker, tíu ára sem býr á
upptökuheimili af því að mamma hennar getur
ekki haft hana hjá sér, föður sinn hefur hún
aldrei þekkt. Hún er stundum tekin í fóstur en
venjulega skilað aftur af því að hún er ofstopa-
full og á erfitt með að einbeita sér og þó að sag-
an af Tracy endi vel er það hvorki einföld né
endilega varanleg lausn sem okkur er gefin. Til
þess eru vandamálin sem eru til umræðu of al-
varleg. Samt er engan bilbug á Tracy að finna.
Hún er fyndin og uppátektasöm eins og svo
margar söguhetjur Jacqueline Wilson. Kok-
hreysti þeirra minnir svolítið á Möggu Stínu,
sögumann sem allir lesendur elska í bókinni
Peð á plánetunni jörð eftir Olgu Guðrúnu
Árnadóttur. Á íslensku hafa komið út ser-
íubækurnar Stelpur í stuði, Stelpur í stressi,
Stelpur í sárum og stöku bækurnar Vinkonur
að eilífu og Lóla Rós.
Drykkkja, ofbeldi og geðveiki
Lóla Rós (2003) segir frá því hvernig mamma
Janey vinnur peninga á skafmiða og ákveður
að segja pabbanum ekki frá því. Hann kemst
að því og gengur í skrokk á henni eins og hann
er vanur en í fyrsta sinn gengur Janey, 12 ára,
á milli og í fyrsta sinn ber faðirinn hana líka.
Þá ákveður móðirin að strjúka með börnin tvö
og þau taka lestina til London. Þau taka öll upp
ný nöfn til að undirstrika að nýtt líf sé hafið,
Janey velur sér nafnið Lóla Rós. Þó nafnið sé
stórbrotið hlífir það eigandanum ekki við því
að þurfa að aðlagast nýjum skóla, passa litla
bróður sinn og hlúa að mömmu sinni sem er
barnaleg og brotin manneskja. Peningarnir
gufa fljótt upp, mamman fær sér vinnu á krá
en hún hagar sér eins og glyðra, drekkur og
daðrar á milli þess sem hún iðrast, grætur og
biður Lólu að fyrirgefa sér hvað hún sé vond
móðir. Sagan er sögð í fyrstu persónu og Lóla
er bæði fyndin og hugrökk stelpa sem nær um-
svifalausu sambandi við lesandann. Sagan af
henni flokkast undir „vandamálasögur fyrir
börn/unglinga (ca 10–12 ára) en í sögum sínum
talar Jacqueline Wilson aldrei niður til barna
og ungir lesendur kunna að meta það að talað
sé við þá um hluti sem, því miður, eru alltof al-
gengir í samfélagi nútímans. Lóla Rós verður
að taka að sér hlutverk móður móður sinnar,
hún er ábyrgi aðilinn í fjölskyldunni og það er
ekki fyrr en í harðbakkann slær að hún
„bregst“ móðurinni og kallar á hjálp.
Þetta myndi söguhetjan Dolphin, 10 ára,
aldrei gera móður sinni í bókinni Tattóveraða
mamman (The illustrated Mum). Hún tilbiður
móðurina og tekur alltaf málstað hennar gegn
eldri systurinni Star sem gagnrýnir móðurina
harðlega og þolir ekki hinn skrautlega, mynd-
skreytta líkama hennar, þolir ekki geðhvörfin,
drykkjuna, ruglið og óttann sem þær systurn-
ar búa við. Veruleiki Dolphin litlu breytist úr
vondu í verra megnið af bókinni og fullorðnum
lesanda er oft nóg boðið. Á meistaralegan hátt
dregur Jacqueline Wilson upp myndina af
meðvirkni barna sem þurfa að lifa við öryggis-
leysi og umönnunarbrest. Móðir Dolphin er
sjálf alin upp á upptökuheimili og hún getur
ekki að því gert hvernig hún er. Hún á líka sína
góðu spretti, leikur góða móður ef sá gállinn er
á henni og leikur við stelpurnar eins og lítil vin-
kona ef hún er í því horninu. Stelpurnar eru
framlenging á henni sjálfri, ábyrgð hennar á
þeim er ekki meiri eða öðruvísi en ábyrgð
hennar á sjálfri sér. Það er því ekki furða þó að
eldri systirin Star noti tækifærið þegar pabbi
hennar skýtur allt í einu upp kollinum og
ákveði að flytja til hans. Eftir situr Dolphin
litla sem þá hefur misst sína raunverulegu
móður – eina sambandið innan fjölskyldunnar
við einhvers konar eðlileika. Eins og venjulega
verður eitthvað til að brjóta upp hið illa mynst-
ur barninu í hag.
Gelgjur
Bækurnar um hina ómótstæðilegu Ellíu taka
fyrir ýmis af þeim vandamálum sem brenna á
unglingsstelpum; einkum til stráka og viðhorfs
til líkamans og því næst stráka og viðhorfs til
líkamans. Í Stelpur í stressi fer sögumaður
okkar, Ellí, í megrun og missir stjórn á henni
smám saman og megrunin er að breytast í lyst-
arstol þegar gripið er inn í hana. Upphaf máls-
ins er að Ellí fer að kaupa jólagjafir með bestu
vinkonum sínum Mögdu og Natalíu og þær
þvælast inn í samkeppni um fyrirsætustarf.
Ein ergileg stelpa í biðröðinni spyr Ellí hvað
hún sé að þvælast þarna fyrir svona feit og ljót
– hún muni aldrei eiga sjens. Heim komin
ákveður Ellí að hætta að borða og nokkrum
vikum síðar finnst henni hún enn vera spikfeit,
hún er orðin máttfarin, hugsar ekki um annað
en mat, einangrar sig og keppir ómeðvitað við
stelpu sem er orðin fárveik af lystarstoli, varla
neitt nema beinin. Sálfræðingurinn Louise J.
Kaplan segir að sjálfsmynd stelpnanna sem
lenda í þessum hremmingum á gelgjuskeiðinu
sé of bundnin mæðrum þeirra og þegar lík-
amlegur þroski þeirra sé að breyta þeim í kon-
ur, mál til komið að skilja sig frá mæðrunum
og velja sér mann eins og þær (þó ekki þann
sama) geti dæturnar ekki afborið aðskilnaðinn
og kjósi heldur að afturkalla kvenleikann,
neita að yfirgefa bernskuna. Þær neita að láta
bernskunni lokið og syrgja hana, neita að við-
urkenna að ekkert af því sem hefur gerst verð-
ur aftur tekið og engu verður aftur lifað. Í Ellí-
ar tilfelli dó móðir þegar Ellí var lítil og
unglingsstelpan getur ekki leyft sér að losa sig
frá henni af því að það væru slík svik við hana.
Í bókinni er töluverð umræða um lystarstol en
hin sálfræðilega mynd Ellíar fest í und-
irtextum bókarinnar og fullorðinn lesandi fær
trúlega meira út úr þessum bókum en börnin.
Og þó virðast þau furðunösk á þjáningar ann-
arra barna.
Einelti
Í bókinni Óþekkum stelpum (Bad Girls) er ein-
elti til umræðu. Emma White er 10 ára, lítil og
bústin og mamma hennar lætur hana vera í af-
ar hallærislegum og gamaldags blúndufötum í
skólanum. Þetta bætist við fléttur og gleraugu
og vesalings Emma á sér ekki viðreisnar von.
Hún er lögð í einelti af þremur stelpum, ein
þeirra var áður vinkona hennar og hefur því
allar upplýsingar um líf hennar og drauma.
Leiðtogi stelpnanna er Karólína ofurtöffari og
daginn sem upp úr sýður veitast þær þrjár að
Emmu og stríða henni á foreldrum hennar sem
eru gömul og hallærisleg. Þau höfðu gefið upp
alla von um barn þegar „kraftaverkið“ þeirra
fæddist og móðirin ofverndar hana eins og hún
sé fimm ára en ekki tíu.
Í þetta sinn reynir Emma að kaupa sér
stundarfrið með því að ljúga, segja að hún sé
ættleidd, hin raunverulega móðir hennar sé
fyrirsæta og gömlu hjónin hindri móður og
dóttur í að hittast. Þessu bunar hún upp úr sér
og samstundis gerist tvennt: sektarkenndin yf-
ir svikunum við mömmuna hellist yfir hana og
vinkonan fyrrverandi afhjúpar lygarnar á
staðnum. Píningarnar í skólanum versna en þá
hefur Emma kynnst nýrri stelpu í næsta húsi,
vandræðaunglingi sem tekur hana undir sinn
verndarvæng. Hún heitir Tanja og milli þeirra
Emmu verður til vinátta sem minnir meira á
ástarsamband en rólega vináttu.
Þessum tilfinningaríku stelpnasamböndum
lýsir Jacqueline Wilson víða, t.d. í bókinni Vin-
konur að eilífu. Þar flytur besta vinkonan
burtu og litla söguhetjan, Gemma, neitar að
taka aðskilnaðinn gildan. Valdaleysi barnsins
yfir eigin lífi og aðstæðum er efni í langa um-
ræðu og í raun er uppreisn Gemmu litlu eins
og frumsagan af eldri og fegurri söguhetjum
eins og Öldu í Tímaþjófi Steinunnar Sigurð-
ardóttur sem neitar að gefa sína „grand
passion“ upp á bátinn og neitar að versla við
samfélagið um að fái maður ekki þann sem
maður vill núna geti maður samið um að fá
annan jafngóðan seinna. Sama þema en frá
öðrum sjónarhóli er tekið upp í bókinni Ferða-
töskukrakkinn (The Suitcase Kid, 1992) þar
sem Andrea neitar í raun að viðurkenna skiln-
að foreldranna sem deila forræði yfir henni.
Hún er viku til skiptis hjá þeim í þeirra nýju
fjölskyldum og er bókstaflega að klofna í
tvennt yfir tvöföldum aðlögunarvandamálum
og tilfinningunni um að hún eigi í raun hvergi
heima. Þó að þetta sé ekkert fyndið er Andy
litla mjög skemmtilegur sögumaður og bókin
skemmtileg. Allt fer vel að lokum vegna þess
að Andy Pandy tekur til sinna ráða og kemur
sér upp þriðju fjölskyldunni sem er hennar
eigin.
Undantekning frá hinum farsæla endi eru
þó örlög Tönju í Óþekkum stelpum því að
Emmu til mikillar hrellingar er hún búðaþjóf-
ur. Þegar þær fara saman í búðir og Tanja er
staðin að verki eru allir búnir að fá nóg, telpan
er fjarlægð af nýja fósturheimilinu og út úr lífi
Emmu. Spennan er byggð upp í sögunni á
mörgum plönum og spennan í hinum unga
sögumanni líka. Alla söguna bíður Emma og
lesandinn til dæmis eftir að ofsækjendur henn-
ar segi hinni viðkvæmu og ofverndandi móður
Emmu frá svikum og afneitun dótturinnar á
henni – en það gerist ekki. Hvað eftir annað
varð mér hugsað til Sögunnar af Hjalta litla
eftir Stefán Jónsson sem lýsti börnum af sams
konar innsæi og Jacqueline Wilson og þó að
langt virðist vera milli Borgarfjarðar á öðrum
áratug tuttugustu aldar og London hundrað
árum seinna falla bæði Hjalti og margar af
sterku stelpunum hennar Jacqueline Wilson
undir það sem kallað hefur verið „hin hæfu
börn“. „Hæfu börnin“ eru vitsmunalega og til-
finningalega fær um að velja og hafna því sem
ekki er gott fyrir þau ef þau eru styrkt og
studd af „hæfum uppalendum“. Þau geta haft
vit fyrir fullorðnum. Sumir segja að þessi hug-
mynd um hið hæfa barn komi sér afar vel fyrir
foreldra sem vilja ekki taka að sér hlutverk
foreldranna yfirleitt en það er önnur umræða.
Síðustu tvo áratugina hefur bilið á
milli fullorðins- og barnabóka verið
að minnka. Það er hvergi slakað á
listrænum kröfum til rithöfunda
sem skrifa fyrir börn og faglegur
metnaður þeirra stendur ekkert
að baki metnaði þeirra sem
skrifa fyrir fullorðna. Og um
leið fjölgar þeim fullorðnu les-
endum sem fylgjast jöfnum
höndum með því sem gerist í
barna- og unglingabókum og
því sem gerist í bókmenntum fyrir
fullorðna. Það er lesið þvert á
og yfir kynslóðabilið, „cross
reading“ hefur þetta verið
kallað. Og hvernig ber að
skilja þetta? Er kynslóðabilið
líka orðið minna?
Eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
dagny@hi.is
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Stelpur í stressi Þannig sér og teiknar Ellí sjálfa sig, frá upphafi bókar til söguloka.
Sterkar stelpur og
listin að lifa af