Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.2006, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. júlí 2006 | 11
Þ
egar bókablað New York Times
birti í maí síðastliðnum lista yfir
bestu bandarísku skáldsögur síð-
ustu 25 ára vakti það einkum at-
hygli hversu fáir rithöfundar af
yngri kynslóðum komust þar á
blað. Listinn birti niðurstöðu könnunar sem blað-
ið gerði meðal fjölda rithöfunda, gagnrýnenda og
bókmenntaritstjóra sem spurðir voru hver væri
besta bandaríska skáldsaga síðustu 25 ára og
fékk skáldsagan Ástkær (Beloved) eftir Toni
Morrison flest atkvæði. Í kjölfarið fylgdu skáld-
sögur höfunda á borð við Don DeLillo, Cormac
McCarthy, John Updike og Philip
Roth, en Roth og DeLillo voru
með flestu skáldverkin á lista. Í
skrifum sínum um niðurstöðu
könnunarinnar benti A.O. Scott
m.a. á að allir ofangreindir höfundar væru fæddir
fyrir seinna stríð, þ.e. upp úr 1930, og aðeins örfá-
ir höfundanna á listanum væru undir fimmtugu.
Þannig gætu þeir höfundar sem merkastir þykja í
bandarískri skáldsagnagerð síðasta aldarfjórð-
ungs tæpast talist fulltrúar ungu kynslóðarinn –
en slíkir höfundar væru með öllu fjarverandi á
listanum og mætti velta fyrir sér hvort niður-
staðan benti til lægðar í bandarískri skáldsagna-
gerð.
Rithöfundurinn Lev Grossman tekur þessa
spurningu til athugunar í grein sem birtist nýver-
ið í Time Magazine, en þar lýsir Grossman eftir
„rödd vorrar kynslóðar“ meðal bandarískra
skáldsagnahöfunda. Þannig færir Grossman rök
fyrir því að síðan árið 1991 hafi ekki komið fram
höfundur í bandarískum bókmenntum sem fagn-
að hafi verið sem rödd sinnar kynslóðar, líkt og
gerst hafi með reglulegu millibili frá því snemma
á 20. öldinni. Þannig megi í gegnum kynslóðirnar
rekja samfellda slóð höfunda sem með skáldverk-
um sínum orðuðu tilfinningar og tíðaranda nýrrar
kynslóðar, veittu henni rödd sem miðlað var í
gegnum skáldsagnaformið. Hér nefnir hann til
hafi verið til sögunnar komi úr röðum hvítra
karlamanna. Ef spurt yrði til að mynda um raddir
kynslóðanna í sögu svartra Bandaríkjamanna
kæmu nöfn Zoru Neale Hurston og Ralphs Elli-
sons vafalaust upp ásamt Toni Morrison – og svo
mætti lengi telja.
Þá má taka upp spurningu A.O. Scott og velta
fyrir sér hvort skáldsagnaformið sé enn sá mið-
lægi miðill sem það áður var. Hvað ef „rödd kyn-
slóðar vorrar“ sem Grossman lýsir eftir hefur
splundrast í óteljandi raddir í hinu vaxandi sam-
skiptarými bloggsins? Eða er kannski líklegra að
við finnum rödd vorrar kynslóðar í höfundi nýj-
asta tölvuleiksins sem unga kynslóðin þyrpist
um? Grossman gengur ekki svo langt að hafna
eiginleikum skáldsögunnar til þess að miðla tíð-
aranda og vangaveltum, þó svo að vissulega hafi
hún glatað miðlægni sinni í sjónrænu og marg-
miðluðu fjölmiðlaumhverfi nútímans. Af niður-
stöðu Grossmans má ráða að hann telji „rödd“
bandarískra samtímabókmennta ekki rúmast
lengur í einum höfundi. Bókmenntir samtímans
takist nú á við knýjandi umbyltingar hnattvæð-
ingarinnar og hún feli í sér samræðu fulltrúa
margvíslegra menningarheima um þá árekstra,
þær mótsagnir og þá nýsköpun sem verður á
landamærum þeirra. Raddir hins hnattvædda
heims séu margar og splundraðar, og engin ein
rödd sé fær um að „orða“ eða skilgreina þá
reynslu. Eða ef til vill verður spurningu Grossm-
ans einfaldlega svarað með tíð og tíma, þegar
bókmenntafræðingar framtíðarinnar krýna eitt-
hvert ungskáldið, sem ekki hefur enn komist inn
á radar bókmenntaelítunnar, sem rödd „okkar“
kynslóðar.
sögunnar skv. tímaröð höfundana F. Scott Fitz-
gerald (The Great Gatsby), Ernest Hemingway
(The Sun Also Rises), J.D. Salinger (The Catcher
in the Rye), Jack Kerouac (On the Road), Joseph
Heller (Catch-22), Kurt Vonnegut (Slaughter-
house-Five), Jay McInerney (Bright Lights, Big
City), Bret Easton Ellis (Less than Zero) og
Douglas Coupland (Generation X).
Frá því að Generation X kom út árið 1991 hafi
hins vegar ekki bólað á rödd þeirrar kynslóðar
sem nú lifi umbreytingatíma árdaga 21. aldar-
innar. Vissulega standi nokkur nöfn upp úr þegar
þeir sem þykjast hafa vit á bókmenntum tala um
fremstu unghöfunda samtímans, nöfn höfunda á
borð við David Foster Wallace, Johnathan Fran-
zen, Jonathan Lethem og Michael Chabon, en
enginn þessara höfunda geti hins vegar talist
rödd kynslóðar sinnar, né sé hægt að líta á þá
sem fulltrúa ungskálda – enda allir komnir á
fimmtugsaldurinn.
Grossman hefur ekki fyrr lýst þessu yfir en
hann tekur að stinga niður varnöglum og leitast í
því samhengi við að svara því hvers vegna ekki sé
hægt að benda á einn tiltekinn höfund sem rödd
bandarísks samtíma. Hvað ef bandarískir sam-
tímahöfundar vilja ekkert með það hafa að kallast
fulltrúar sinnar kynslóðar? Þegar betur er að gáð
er nefnilega enginn skortur á góðum rithöfundum
í bandarísku bókmenntalífi og ekki er endilega
beint orsakasamhengi milli þess að skrifa „tíma-
mótaskáldsögu“ og að skrifa góða skáldsögu. Þá
megi spyrja hvernig höfundar öðlist sess sem
„fulltrúar sinnar kynslóðar“ og kynslóðir hverra
sé þar með talað fyrir? Þannig veki það athygli að
allir þeir kanóníseruðu lykilhöfundar sem nefndir
Raddir kynslóða
Erindi
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Hvað ef bandarískir samtímahöfundar vilja ekkert meðþað hafa að kallast fulltrúar sinnar kynslóðar? ‘
Sjöunda og nýjasta skáldsagaDaniel Woodrells fær góða
dóma hjá gagnrýnanda breska
blaðsins Observer, sem segir hana
stutta að hætti Woodrells en búa
engu að síður yfir
miklum, og á köfl-
um allt að því
ofsafengnum,
krafti. Bókin
nefnist Winter’s
Bone og er sögu-
sviðið Ozark-
fjöllin sem komið
hafa við sögu í
þremur öðrum
skáldsögum höf-
undar og kynnir hann hér til sög-
unnar Ree, 16 ára stúlku úr hinni
ógnvekjandi Dolly-
fjölskyldu, sem
dreymir um að ganga
í herinn – hina klass-
ísku flóttaleið þeirra efnaminni frá
lítt spennandi heimaslóðum.
Winter’s Bone fetar að sögn gagn-
rýnandans slóðina milli sigurs sak-
leysisins og útrýmingar. Illska
heimsins er þar vel skynjanleg en
ekki síður sú staðreynd að enn ger-
ast kraftaverk og þrátt fyrir jákvæð-
an endi gerir hún lesandann óþægi-
lega meðvitaðan um hversu fallvölt
tilveran er.
  
Eftir tvo áratugi af sælkerafæðuog blóðugum drápum sest
dannaðasta sakamálahetja Norð-
manna í helgan
stein, en rithöf-
undurinn Gert
Nygårdshaug
ætlar að gera
bókina Rødsonen
sem út kemur nú
í haust að þeirri
síðustu um lög-
regluforingjann
og meistarakokk-
inn Frederic
Drum. Sögusvið Rødsonen er Nýja-
Gínea og í þessari tíundu sögu um
Drum eru það regnskógaglæpir sem
tekið er á.
  
Bók metsöluhöfundarins PaulsKennedy um Sameinuðu þjóð-
irnar fær ekki góða dóma hjá gagn-
rýnanda Washington Post sem segir
bókina svo leiðinlega og uppfulla af
varkárni að hún
hljómi líkt og hún
væri skrifuð af
skýrsluhöfundum
stofnunarinnar –
sem í raun gæti
verið ekki fjarri
lagi, enda á hún
rætur sínar að
rekja til
„óháðrar“
skýrslu sem ósk-
að var eftir í tilefni að því að 50 ár
voru liðin frá ritun sáttmála Samein-
uðu þjóðanna. Bókin nefnist The
Parliament of Man: The Past, Pre-
sent and Future og fer vel af stað og
sú tilraun höfundarins að beina at-
hygli að áður lítt þekktum hluta
starfseminnar er lofsverð. Að mestu
leyti er bókin hins vegar rituð líkt og
frá sjónarhóli ritara samtakanna og
skortir alveg á að þar sé nægri at-
hygli beint að mannlega þættinum,
þrátt fyrir að fjölmargar og tilþrifa-
miklar slíkar sögur sé að finna innan
stofnunarinnar.
  
Paddy Meehan er á næturvakt-inni hjá skoska dagblaðinu The
Scottish Daily News, hún borðar af
því að hún er stressuð og sætindin
hverfa ofan í hana. Þéttholda vaxt-
arlag hennar er karlkyns kollegum
hennar sífellt tilefni nýrra brandara
á meðan að Paddy bítur á jaxlinn –
21 árs gömul þá er hún eina fyrir-
vinna fjölskyldu sinnar og verður að
halda vinnunni sama hvað á dynur,
en hún er heldur ekki smeyk við að
svara fyrir sig. Rithöfundurinn
Denise Mina kynnti Paddy fyrst til
sögunnar í Field of Blood og í nýj-
ustu bók hennar The Dead Hour
gefst lesendum tækifæri til að rifja
upp kynnin við þessa skemmtilegu
konu í spennusögu sem endar með
svo æsilegum hætti að telja má lík-
legt að heil ritröð verka um Paddy
Meehan sé væntanleg.
Erlendar
bækur
Daniel Woodrell
Gert Nygårdshaug
Paul Kennedy
Þ
að var öllum ljóst þegar Goodbye
Columbus kom út að þar færi full-
þroska rithöfundur sem ætti eftir
að láta mikið að sér kveða. Roth
hlaut hin eftirsóttu National Book
Award fyrir smásagnasafnið en
samfélagi gyðinga í Bandaríkjunum var ekki
skemmt. Roth var fljótlega úthrópaður fyrir and-
gyðinglegan áróður í sögum sínum og skipti þá
engu máli að Roth var og er gyðingur sjálfur.
Zuckerman-þríleikur
Philips Roths hefst á
nóvellunni The Ghost
Writer sem kom út árið 1979. Umfjöllunarefnið
er, eins og í svo mörgum skáldsögum Roths, gyð-
ingdómurinn, en einnig fer mikið fyrir spurning-
unni hvað felist í því að vera rithöfundur og hver
sú ábyrgð er sem rithöfundar verða að axla þeg-
ar ritlistin er annars vegar. Skáldsagan segir frá
Nathan Zuckerman, ungum og upprennandi rit-
höfundi sem dvelst í sólarhring á heimili annars
rithöfundar, E.I. Lonoff, eiginkonu hans Hope og
ungrar stúlku sem hjónin hafa tekið að sér og
reynist vera hin eina og sanna Anne Frank, eða
það vill sögumaður alla vega sannfæra lesandann
um. Samræður Lonoffs og Zuckermans eru
dásamlega skrifaðar eins og Roths er von og vísa
og þá sérstaklega þegar Lonoff og Zuckerman
fikra sig á hálli braut kurteisishjalsins sem reyn-
ist mörgum erfið við fyrstu kynni. Þegar líður á
kvöldið og söguna sjálfa fer þó að örla á dýpri
samræðu sem öðru fremur snýst um iðju rithöf-
undarins. Stuttu eftir að skáldsagan kom út voru
bókmenntafræðingar fljótir að eigna rithöfund-
inum Bernard Malamud persónu E.I. Lonoffs og
sjálfur viðurkenndi Roth í viðtölum að persóna
Lonoffs væri eins konar bræðingur Malamuds og
annars rithöfundar sem Roth dáði, Sauls
Bellows. Hins vegar er margt í karakter Lonoffs
sem rennir stoðum undir þá kenningu að ef
Lonoff er byggður á Malamud og Bellow þá sé
heldur stóran hluta af Roth sjálfum að finna í
þeim bræðingi. Ágætt dæmi um það er þegar
Lonoff útskýrir fyrir hinum unga Zuckerman
hvað það raunverulega sé sem hann geri:
„I turn sentences around. That’s my life. I
write a sentence and then I turn it around. Then
I look at it and I turn it around again. Then I
have lunch. Then I come back in and write
another sentence. Then I have tea
and turn the new sentence around.
Then I read the two sentences
over and turn them both around.
Then I lie down on my sofa and
think. Then I get up and throw
them out and start from the
beginning.“ (18)
Sannleikurinn er að þessi
skondnu en um leið vægðarlausu
vinnubrögð eru mjög lík þeim sem
Roth hefur sjálfur viðurkennt að
hann stundi og það sem meira er,
Roth hefur sagt í viðtölum að fyrir
hverja bók sem hann gefi út skrifi
hann iðulega aðra sem endi í rusla-
tunnunni.
Þá segir ástkona Roths á þessum tíma, leik-
konan Claire Bloom, í ævisögu sinni, Leaving a
Doll’s House, að þrátt fyrir að Roth hafi ekki við-
urkennt það opinberlega að Lonoff væri í raun
hans annað sjálf hefði það skinið í gegn þegar
hún las söguna.
Sá hluti ævisögu Claire Bloom sem snýr að
Roth er ákaflega upplýsandi um persónu rithöf-
undarins, sem virðist eins og svo margir andans
menn hafa verið gjörsamlega óþolandi í einkalíf-
inu og líkari ofdekruðum krakka en fullorðnum
manni. En ævisagan gefur manni einnig áhuga-
verða innsýn í vinnubrögð Roths sem vaknaði
ávallt mjög snemma til að skrifa og skrifaði svo
fram að kvöldmat áður en hann lauk deginum
með lestri skáldsagna. Þessi rútína var honum
allt að því heilög og andleg heilsa hans var undir
þessu vinnulagi komin, eins og Claire Bloom fékk
að finna fyrir. Önnur frásögn Bloom frá því þeg-
ar Roth vann að The Ghost Writer og varpar
ljósi á vinnubrögð Roths segir frá því þegar hann
kom einn daginn óvenjusnemma heim frá vinnu-
stofu sinni og spyr Bloom hvort hún sé til í að
lýsa því fyrir honum hvernig það sé að búa með
rithöfundi uppi í sveit. Bloom segir í bókinni að
hún hafi ákveðið að halda hvergi aftur af skoð-
unum sínum enda orðin langþreytt á líferninu.
Bloom ákveður að taka hann á orðinu og lætur
allt flakka sem hingað til hafði farið í taugarnar á
henni. Segir hún að þrátt fyrir að þau hafi bæði
hlegið að loknu harmakveini hennar hafi Roth
greinilega tekið hvert einasta orð til sín, því í
skáldsögunni birtust þau nánast orðrétt af munni
Hope, eiginkonu E.I. Lonoffs.
Eins og þetta dæmi sannar hafa skilin milli
eiginlegrar persónu Philips Roths og söguhetja
hans nánast aldrei verið skýr og Roth hefur alla
tíð alið á þessum sífelldu vangaveltum lesenda og
gagnrýnenda. Annað lítið dæmi um
þetta er að nokkrum árum eftir
bókin kom út var gerð sjónvarps-
mynd eftir The Ghost Writer og í
hlutverk Hope var ráðin engin önn-
ur en leikkonan og ástkona rithöf-
undarins, Claire Bloom. Þessi ráða-
hagur var eflaust undan rifjum
Roths runninn, því annars hefði
hann aldrei fallist á að Bloom tæki
að sér hlutverk í myndinni. Þegar
myndin var svo sýnd ýtti hún að
sjálfsögðu undir grun lesenda
Roths um að það sem gerðist í sög-
um hans væri endursögn úr hans
eigin lífi – sem er að vísu rétt, upp
að vissu marki. Hins vegar reynd-
ust tilgátur manna um að persóna
Hope hefði að öllu leyti verið skrifuð með Claire
Bloom í huga vera rangar, því eins og Bloom seg-
ir í ævisögu sinni var persóna hennar byggð á
skáldkonunni Janet Hobhouse sem Roth átti í
ástarsambandi við ári áður en hann kynntist
Bloom. Það sem gerir þessa Hobhouse enn
merkilegri í huga aðdáenda Roths er að ári áður
en Hobhouse lést árið 1991 hafði hún skrifað lyk-
ilskáldsöguna The Furies sem kom út að henni
látinni. Þar kemur Philip Roth við sögu og sam-
kvæmt Claire Bloom eru lýsingar Hobhouse á
Roth afar beinskeyttar en fyrst og fremst sann-
leikanum samkvæmar.
Lyginni líkast
Bandaríski rithöfundurinn Philip Roth hefur
verið í fremstu röð bandarískra rithöfunda allt
frá því að smásagnasafn hans Goodbye Colum-
bus kom út árið 1959. Í ár eru 25 ár frá því að
fyrsta bók hans í Zuckerman-þríleiknum svo-
kallaða kom út.
Eftir Höskuld Ólafsson
hoskuldur@mbl.is
Skáldið Philip Roth