Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Síða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar
sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
Þegar ég hóf störf sem blaðamaður áMorgunblaðinu árið 1999 voru rit-stjórar og aðstoðarritstjórar ís-lenskra dagblaða allir karlar, en satt
að segja datt mér ekki annað í hug en að það
myndi breytast áður en ég færi að hafa af því
miklar áhyggjur. Á þeim tíma var ég nýskriðin
út úr háskólanum og, eins og gjarnan á við um
ungar konur á þeim stað í lífi
sínu, á þeirri skoðun að jafn-
rétti kynjanna kæmi næst
örugglega og nokkurn veginn
af sjálfu sér með kyn-
slóðaskiptum. Við sem fæddumst í kringum
kvennafrídaginn og höfðum kvenforseta fyrir
augum og eyrum alla okkar barnæsku og ung-
lingsár, vorum að sjálfsögðu sannfærðar um
að okkur yrðu allir vegir færir. Glerþakið svo-
kallaða var eitthvað sem tilheyrði áttunda og
níunda áratugnum, rétt eins og rækjukokkt-
eilar og ísblóm, en þegar við yrðum sjálfar
fullorðnar: glætan að það yrði ennþá ójafn-
rétti.
Það tók tíma að átta sig á því og horfast í
augu við að sennilega varð þetta ekki alveg
eins og við gerðum ráð fyrir. Og enn er stund-
um langþægilegast að stinga hausnum bara í
sandinn og segja, já já, við höfum það nú alveg
ágætt samt. En öðru hverju er líka gott að
horfast í augu við staðreyndir. Og nú ætla ég
að taka saman nokkrar staðreyndir um þann
bransa sem ég hef unnið innan undanfarin sjö
ár. Í sumar var kona í fyrsta sinn ráðin aðstoð-
arritstjóri dagblaðs á Íslandi. Ef æðstu stöður
dagblaðanna á Íslandi eru skoðaðar eins og
þær liggja fyrir núna er staðan svona: Á
Morgunblaðinu er karl ritstjóri, tveir karlar
aðstoðarritstjórar og karl fréttaritstjóri. Á
Fréttablaðinu eru tveir karlar ritstjórar og að-
stoðarritstjórarnir eru tveir, kona og karl. Rit-
stjóri Blaðsins er karl. Þetta eru alls níu stöð-
ur, karlar skipa átta þeirra, kona skipar eina.
Ef ég hefði skrifað þennan pistil fyrir tveimur
mánuðum hefði staðan verið átta núll.
Áður en DV lagði upp laupana sem dagblað
nú í vor, voru ritstjórar þess tveir karlar sem
höfðu tekið við af tveimur öðrum körlum í árs-
byrjun. Fyrsti ritstjóri Blaðsins var karl, við
starfi hans tók svo annar karl fyrr á þessu ári
og enn annar karl nú í sumar. Eins og þessar
sviptingar bera með sér er ekki hægt að kenna
leifum af gamalli samfélagsskipan um einokun
karla á ritstjórastólum íslenskra dagblaða.
Þessir menn voru ekki ráðnir fyrir áratugum
heldur á undanförnum mánuðum og árum.
Ef við skoðum bara það sem hefur gerst frá
árinu 2001, þá hafa tveir karlar verið ráðnir
aðstoðarritstjórar og einn karl fréttaritstjóri á
Morgunblaðinu. Fjórir karlar hafa verið ráðn-
ir ritstjórar Fréttablaðsins, einn karl og ein
kona aðstoðarritstjóri. Sex karlar hafa verið
ráðnir ritstjórar DV, og þrír karlar ritstjórar
Blaðsins. Vissulega eru margar konur starf-
andi innan blaðanna sem blaðamenn, frétta-
stjórar og í öðrum ábyrgðarstöðum, en það er
einmitt í samræmi við lögmál glerþaksins ekki
svo forsögulega, að konur komast ákveðið
langt en síðan ekki lengra. Það eru fáeinar
vikur síðan ein kona bættist í hóp aðstoðarrit-
stjóra dagblaðanna, starf ritstjóra er enn al-
farið frátekið fyrir karla.
Jafnvel þó horft sé framhjá jafnréttissjón-
armiðum er í raun stórmerkilegt að í öllum
þeim ritstjórahrókeringum sem hafa átt sér
stað á íslenskum dagblaðamarkaði á und-
anförnum árum, að engum hafi dottið í hug að
prófa að fela konu starf ritstjóra. Hvað þá þeg-
ar litið er til þess að blöðin sem um ræðir hafa
á köflum átt í verulegum vandræðum – bæði
með ríkjandi ritstjórnarstefnu og það verkefni
að reyna að marka sér sérstöðu – og því virki-
lega þurft á því að halda að gera eitthvað nýtt
og róttækt.
Ég veit að mikil umræða hefur átt sér stað
innan blaðamannstéttarinnar og vinnustað-
anna sjálfra um jafnréttismál og í þeim um-
ræðum fá jafnréttissjónarmið yfirleitt tals-
verðan hljómgrunn. Fólk virðist almennt
sammála um mikilvægi þess að jafnrétti sé í
heiðri haft, bæði fyrir andann á vinnustaðnum
og fyrir útkomuna – blöðin sjálf. En þegar lítið
sem ekkert breytist vaknar sú spurning hvort
viljinn sé raunverulega til staðar. Hann þarf
nefnilega að sýna á borði, en ekki bara í orði.
Karlar eru ritstjórar
’Eins og þessar sviptingar bera með sér er ekki hægt aðkenna leifum af gamalli samfélagsskipan um einokun
karla á ritstjórastólum íslenskra dagblaða. Þessir menn
voru ekki ráðnir fyrir áratugum heldur á undanförnum
mánuðum og árum. ‘Fjölmiðlar Eftir Birnu ÖnnuBjörnsdóttur
bab@mbl.is
Afstaða manna til hættunnar sem stafar af hlýnun jarðar sökum gróð-urhúsaáhrifa er mjög mismunandi. Margir eru sannfærðir um aðgróðurhúsaáhrifin muni hafa alvarlegar afleiðingar á næstu áratug-
um og öldum á meðan aðrir telja alls óvíst að gróðurhúsaáhrifin séu til stað-
ar hvað þá að þau hafi alvarleg áhrif. Það er í sjálfu sér eðlilegt að skoðanir
séu skiptar um jafn flókið mál. Það er hins vegar nokkuð undarlegt hversu
sterk fylgni virðist vera milli afstöðu fólks til gróðurhúsaáhrifanna og al-
mennra stjórnmálaskoðana viðkomandi. Hægrimenn virðast einhverra hluta
vegna vera mun vantrúaðri á gróðurhúsaáhrifin en vinstrimenn. Þetta er
einkennilegt þar sem um hreina vísindaspurningu er að ræða. Það er vita-
skuld eðlilegt að hægrimenn og vinstrimenn greini á um hvernig samfélag
mannanna eigi að bregðast við gróðurhúsaáhrifunum ef þau eru til staðar og
munu valda verulegum usla. En af hverju skyldi afstaða manna til þess
hvort gróðurhúsaáhrifin séu á annað borð til staðar ráðast af stjórmálaskoð-
unum þeirra?
Ég hygg að ástæðan sé að hluta þessi: Hægrimenn jafnt sem vinstrimenn
vita að ef gróðurhúsaáhrifin eru til staðar munu þau líklegast leiða til þess
að hlutverk ríkisins í samfélaginu mun vaxa. Þessi vitneskja litar afstöðu
hægri- og vinstrimanna til vísindanna sem þeir lesa. Hægrimenn gefa nið-
urstöðum þeirra sem efast um gróðurhúsaáhrifin meira vægi en þau eiga
skilið á meðan vinstrimenn gera hið gagnstæða.Þetta er vitaskuld af-
skaplega bagalegt fyrir vitræna umræðu um jafn mikilvæga spurningu. En
þetta er ef til vill skiljanlegt í ljósi þess hversu sterkar skoðanir margir hafa
á gagnsemi ríkisvaldsins. Það er erfitt fyrir frjálshyggjumann að horfa upp
á heiminn taka breytingum sem valda því að frjálshyggja verður ekki jafn
ákjósanlegur kostur fyrir þá sem vilja hámarka velmegun manna. Alveg eins
og það var erfitt fyrir kommúnista og sósíalista að horfa upp á heiminn
breytast þannig að veikleikar kapítalismans valda ekki jafn alvarlegum af-
leiðingum fyrir verkafólk og þeir gerðu fyrir 150 árum.
Jón Steinsson
www.deiglan.is
Morgunblaðið/Ómar
Baldursbrárnar vísa veginn.
Hægri, vinstri og vísindin
I Hvaðan fá andans menn sinn innblástur?Er allt af öðru sprottið, – ekkert nýtt?
Björn Þór Vilhjálmsson skrifar í dag um
Nabokov og skáldsögu hans Lólítu.
Björn Þór segir frá
nýrri bók eftir Michael
Maar, þar sem fram
kemur að til sé eldri saga með nafninu Lólíta,
smásaga eftir þýska rithöfundinn Heinz von
Lichberg. Björn leiðir lesendur inn í rök-
færslu Maars sem dregur fram ýmiss konar
líkindi og textatengsl með sögum skáldanna
tveggja, sem að auki bjuggu á sama tíma í
Berlín.
II Jafnvel bestu listamenn fá hugmyndir aðláni frá kollegum sínum. Lengi vel þótti
þessi iðja nánast goðgá, enda verk listamanna
nútildags varin af höfundarrétti. En hug-
myndin um að vera „orginal“ í listsköpun er
ekkert óskaplega gömul, og fyrr á öldum þótti
það jafnvel sýna sérstakt listfengi að geta
betrumbætt og útfært verk annarra lista-
manna. Þetta breyttist með Beethoven sem
var fyrsta tónskáldið sem var „listamaður“ í
síðari tíma skilningi. Hann kaus að þjóna ein-
ungis listinni, og vera frjáls að sköpun sinni,
meðan fyrirrennarar hans voru bundnir á
klafa kirkjulegra og veraldlegra valdhafa, sem
réðu þá í vinnu eins og hverja aðra verka-
menn.
III En er ekki allt breytingum undirorpið?Er ekki ýmislegt í samtímanum sem
bendir til þess að hin rómantíska hugmynd
um „listamanninn“ og frelsi hans sé enn að
gerjast og mótast og taka á sig nýjar myndir?
Frelsi er hugtak sem getur staðið þvers í list-
inni, jafnt og að þjóna henni. Hversu frjálsir
eru listamenn í dag? – og skiptir það máli fyr-
ir listsköpun að listamenn hafi frelsi? Og enn
má spyrja: hvers konar frelsi – eða frelsi fyrir
hverju? Frelsi til að fæða hugmyndir, eða
frelsi til að taka hugmyndir? Hvað „má“ lista-
maður í frelsi sínu?
IV Hafi Nabokov í raun kynnst Lólítusinni fyrst í sögu Lichbergs verður það
sennilega látið gott heita; – hvers ætti hann
svosem að gjalda? Það man enginn hvort eð er
eftir Lichberg. Sennilega hugsa margir þann-
ig við lestur greinar Björns. Fjarlægðin drep-
ur tilfinningasemina, og trúlega einnig sam-
úðina með listamanninum sem fékk hugmynd
sem hlaut þau örlög að verða betur mótuð í
höndum annars. Enn annar spurningaleikur
er svo sá hvort Nabokov þyki setja niður við
að hafa hugsanlega orðið uppvís að hug-
myndahnupli. Þá er bara að muna að seint var
það talið Bach og samtímamönnum hans til
hnjóðs og lasts að útfæra góðar hugmyndir og
gera betri. Þeir gerðu það sem Nabokov gæti
hugsanlega hafa gert – að grípa leiftrið á lofti
og kasta á það sinni persónulegu töfrabirtu.
V Ef til vill er þessi gerjun mest áberandi ímyndlistinni. Hver man ekki umræðuna
sem spannst af sýningu Vignis Jóhannssonar
þar sem meðal annars gat að sjá Sumarnótt-
ina; lómana frægu sem Jón Stefánsson málaði
á sínum tíma, en í persónulegri og nýrri túlk-
un Vignis. Í dag þykir „endurtúlkun“ af þessu
tagi varla tiltökumál, þótt mörgum spurn-
ingum sé ósvarað um erindi listamannsins og
frelsi hans.
Neðanmáls
!
Ég trúi á sitt af hverju í þessu
landi; ég trúi á mosa, ég trúi á
björt miðnætti, ég trúi á Gunn-
ars mayones (250 ml), him-
brima og Kauphöllina, ég trúi á
rústaða gítara, barnavagna á
svölum, ég trúi á Jórunni í
sængurveraversluninni (hún er
á tíræðisaldri), lögregluna á Blönduósi,
Jökulsá á Fjöllum og nú trúi ég líka á ís-
lensk þjóðlög.
Ég var sumsé á Siglufirði um daginn.
Það er að segja, vígsludaginn góða í
Siglufjarðarkirkju þeg-
ar forseti Íslands benti
á að þjóðlagasöfnun
séra Bjarna Þorsteins-
sonar á Siglufirði fyrir rúmri öld jafn-
aðist á við lífsnauðsynlegan eltingaleik
Árna Magnússonar við handritin – og því
myndi þjóðalagasetrið verða jafnmik-
ilvægt á Siglufirði og Árnastofnun í
Reykjavík.
Þetta var snjöll samlíking og vakti
marga gesti til umhugsunar. Út í þetta
hafa nefnilega fáir hugsað. Um áratuga-
skeið hefur íslenskum tónlistararfi verið
sýndur minni áhugi en efni standa til,
jafnvel svo jaðrar við fálæti. Börnum er
ekki kennt nándar nógu mikið af þjóð-
lögum, lögunum er ekki hampað sem
skyldi og mun markvissar og betur væri
hægt að rannsaka þau. Gunnsteinn
Ólafsson, formaður félags um Þjóðlaga-
setur, greindi frá því í ávarpi við vígsluna
að oft fái hann til sín tónlistarnemendur
sem prófa þurfi í söng. Þá biðji hann ung-
mennin gjarnan að raula fyrir sig lag.
Hvaða lag, spyrja þau. Eitthvert lag sem
þú kannt. En ég kann ekkert lag. Þú
hlýtur að kunna eitthvert lag, kannski ís-
lenskt þjóðlag, Krummi svaf í klettagjá
eða eitthvað. Neei.
Þetta dapurlega ástand sagði Gunn-
steinn hafa verið helstu kveikjuna að
draumnum um setrið.
Og margar fleiri ástæður blasa við,
þjóðlögin eru partur af listsköpun og líð-
an þjóðarinnar í þúsund ár – við höfum
ekki efni á að glata þeim niður. Þess
vegna er opnun Þjóðlagaseturs sr.
Bjarna Þorsteinssonar á Siglufirði gleði-
efni. Og eins og ég sá nú eftir því að
skrifa ekki um setrið í vikunni sem það
var opnað, held ég að það sé enn mik-
ilvægara að vekja athygli á því núna. Um
helgina streymir fólk á Siglufjörð vegna
Síldarævintýrs og þá er upplagt að
leggja leið sína í Maðdömuhúsið og
leggja eyrun við þjóðlög. Um leið má
ímynda sér það grettistak sem aðstand-
endur safnsins hafa lyft. Þeir hafa látið
gera upp Maðdömuhúsið af kostgæfni
(húrra fyrir smiðunum!), sett þar upp
myndir og hljóðfæri, tölvuskjái og hús-
gögn og síðast en ekki síst leitt inn í hús-
ið lifandi flutning þjóðlaga, rímna og
barnalaga. Þeir sendu kvikmyndagerð-
armanninn Dúa Landmark í sveit og
borg og fólk á öllum aldri kvað fyrir
hann, söng fyrir hann og sýndi hvernig
arfurinn lifir, hvernig þjóðlögin hljóma í
dag. Órafmagnað, eins og rokkararnir
segja.
Svo er Þjóðlagahátíðin kafli útaf fyrir
sig, hún var haldin í sjöunda sinn í sumar
og á svið stigu hljómlistamenn allt frá
norska skerjagarðinum til Mexíkó. Á
torginu blöktu litríkir þjóðfánar og Siglu-
fjörður varð einn syngjandi suðupottur.
Setur sem þetta er ekki komið til að
lifa af eitt sumar. Ef marka má aðstand-
endur er opnunin bara byrjunin; í kjöl-
farið munu fylgja viðameiri sýningar,
meiri rannsóknir, áframhald þjóðlagahá-
tíðar, hvatning til tónskálda og hver veit
hvað fleira. Flest hlýtur það að kosta
pening, við sjáum til hversu hressilega
hann berst, en á undan peningnum kem-
ur samt hugsjónin og af henni er Siglu-
fjörður vel ríkur. Þar hefur verið byggt
upp Síldarminjasafn á heimsmælikvarða
sem í upphafi var ekki nema hugsjónin
ein. Þar hafa verið haldin Síldarævintýr í
16 ár, sem þurrpumpur héldu að væri
einnar verslunarmannahelgar bóla.
Þess vegna vil ég taka fram að ég trúi
líka á Siglfirðinga. Þeir sjálfir, ásamt
Ólafsfirðingum, trúa í dag á Fjallabyggð,
sem að sínu leyti treystir á Héðinsfjarð-
argöng. Héðinsfjarðargöng trúa svo á
framtíðina, en eins og við vitum verður
framtíðin einmitt ekki neitt nema fólkið
hér og nú eigi hugsjónir.
Hvaða lag
kanntu?
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is