Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Síða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006
Á
tökin fyrir botni Miðjarð-
arhafs, eins og þau heita
svo oft í fréttum, hafa
fylgt okkur flestum frá
blautu barnsbeini. Ekki
hefur liðið sá mánuður
áratugum saman að þessi
átök hafa ekki verið í
fréttum. Meira að segja deilurnar á Norður-
Írlandi, sem eiga sér margra alda forsögu,
blikna við hliðina á þessum átökum sem senni-
lega hafa þakið flesta dálksentímetra og tekið
flestar fréttamínútur allra frétta yfirleitt und-
anfarna hálfa öld.
Þetta er sorglegt, á báða bóga hafa þúsundir
og aftur þúsundir týnt lífi, og alltaf snúast frétt-
irnar um átök og mannfall,
oftast eru fórnarlömbin
óbreyttir borgarar, oft
börn. Tilgangsleysið virð-
ist okkur, hér í öryggi norðurhjara, vera al-
gjört, meðan skilja má á þeim sem í hlut eiga að
þetta snúist um allt eða ekkert. Okkur sýnist og
oft að þetta svæði, botn Miðjarðarhafsins, sem
að mörgu leyti er vagga siðmenningar okkar,
ekkert síður en Grikkland hið forna, sé eitt alls-
herjar stríðssvæði þótt auðvitað vilji allir sem
þar búa lifa einhverju sem við köllum eðlilegt
líf, lífi án stríðsátaka við bæjardyrnar.
En það er til önnur Palestína, samfélag þar
sem fólk er að reyna byggja upp borgaralega
tilveru. Ég hafði tækifæri til að heimsækja Pal-
estínu á síðasta ári, á meðan nokkuð rólegt var
á herteknu svæðunum, og eyddi þar viku í
heimsókn hjá gömlum skólafélaga mínum,
Mutasem Alasjab, en hann er túlkur og þýð-
andi hjá þýsku sendiskrifstofunni í Ramallah.
Mutasem er, eins og milljónir annarra Palest-
ínumanna, að reyna að byggja upp líf í kringum
fjölskyldu sína með konu sinni, Faten, sem er
kennari og eiga þau tvö börn.
Við fórum þrír í þessa heimsókn, ég og Andr-
eas F. Kelletat, prófessor, og Manfred Peter
Hein, skáld. Erindið var auðvitað að skoða her-
teknu svæðin og þá menningararfleifð sem þau
geyma, Austur-Jerúsalem, Jeríkó, Nablus,
Hebron og Ramallah voru borgirnar sem við
heimsóttum.
Til Tel Aviv með Peres
Við flugum frá Vín til Tel Aviv og það var kunn-
uglegur maður sestur á undan öðrum inn í flug-
vélina, Símon Peres, handhafi friðarverðlauna
Nóbels um leið og Jassír Arafat og Jitsak Rab-
ín. Það kom okkur dálítið á óvart að sjá varafor-
sætisráðherra Ísraels um borð í austurrískri
farþegavél.
Eftir lendinguna og hinar eilífu biðraðir tek-
ur maður fyrst eftir ísraelskum fánum alls stað-
ar og síðan, þegar nálgast Jerúsalem, aðskiln-
aðarmúrnum mikla, en einn endi hans er við
Khalandia varðstöðina þar sem hægt er að fara
inn á herteknu svæðin, þótt hún sé raunar inn-
an þeirra. Áður en komið var að varðstöðinni
sjálfri þar sem Palestínumenn og aðrir verða að
ganga í gegn vorum við stöðvaðir af ungri ísr-
aelskri herkonu í fullum herklæðum og vildi
hún sjá skilríkin okkar. Bak við hana stóð eldri
maður, kannski að nálgast fimmtugt, einnig í
herklæðum, og vakti það furðu mína; klipping
og gleraugu bentu fremur til einhvers sem væri
hátt settur í fyrirtæki eða hjá hinu opinbera;
skýringin er sú að menn eru kallaðir til skyldu
langt fram eftir aldri í hinu hervædda ríki, jafn-
vel forstjórar verða að mæta annað veifið og
skoða skilríki ferðamanna á einhverri af þeim
tugum varðstöðva sem Ísraelsríki hefur innan
og utan herteknu svæðanna.
Í gegnum varðstöðina fara menn fótgang-
andi með vörurnar sem þeir hafa keypt í Jerú-
salem og er allt skoðað af hermönnum, skilríki
og kirnur allar sem menn hafa með sér. Sama
gildir um alla vöruflutninga innan herteknu
svæðanna, hver einasta melóna er skoðuð,
stundum oft og mörgum sinnum á stuttri leið
innan svæðanna og má nærri geta hvaða efna-
hagslegu áhrif fylgja slíkum hindrunum í versl-
un. Þótt þetta sé að mörgu leyti rútína þegar
kyrrt er yfir, má vel skynja fjandskapinn sem
liggur í loftinu.
Ramallah
Ramallah er í raun höfuðborg herteknu svæð-
anna og þar hafa helstu opinberar stofnanir
Palestínumanna aðsetur sitt, þótt vafalaust
vildu þeir fremur hafa þær í Austur-Jerúsalem.
Ramallah er, eða var a.m.k., allvestræn að yf-
irbragði, klæðnaður fólks, húsin, bílarnir og út-
lendingarnir, aðallega starfsmenn send-
iskrifstofa og alþjóðastofnana og erlendra
stórfyrirtækja.
Í borginni búa um 120 þúsund manns og þar
af mun um helmingur íbúanna vera kristinnar
trúar. Vorið 2005 var mikið um bygging-
arframkvæmdir og nokkuð bjart yfir bæj-
arbúum þrátt fyrir að erfitt væri að fara á milli
staða í landinu, en það eru tugir varðstöðva inni
á herteknu svæðunum og einnig milli múrsins
og grænu línunnar svokölluðu, en hún markar
landamærin eins og þau voru eftir vopnahléið
1949.
Einkennilegast er þó að sjá bæjarfélög land-
tökumanna í kring, girt með háum gaddavírs-
girðingum og með aðliggjandi sérstökum veg-
um, bönnuðum Palestínumönnum. Á
Vesturbakkanum, sem er um 5.500 ferkílómetr-
ar að flatarmáli og fer minnkandi, eru um 140–
150 landtökubyggðir sem viðurkenndar eru af
Ísraelsríki, en einnig munu vera vel á annað
hundrað svokallaðra ólöglegra landtöku-
byggða, sem oftast eru samsafn nokkurra
skúra og hjólhýsa, en afgirtar og oft aðeins
gætt af vopnuðum mönnum. Þær eru yfirleitt
fyrsta stigið í landnáminu og einkennast af
miklu fánablakti eins og reyndar allt sem teng-
ist landtökumönnum, en þeir aka flestir um
með ísraelska fánann og það ekki aðeins eftir
fótboltaleiki.
Við heimsóttum nokkrar stofnanir og aðila,
þ.á m. kristinn barnaskóla, the Evangelical
Lutheran School of Hope, með túlkinum okkar
og las skáldið nokkur barnaljóða sinna fyrir
krakka sem voru að læra þýsku. Gleði þeirra
yfir gestakomunni var óblandin og var eft-
irtektarvert hvað þau gátu fylgst með af mikilli
athygli og spurt spurninga á þýsku og ensku.
Við heimsóttum einnig frjáls félagasamtök
sem vinna að skráningu og viðhaldi bygginga í
Palestínu, RIWAQ, og vinna þau að þessari
hugsjón undir stjórn dr. Nazmi Al-Jubeh með
það að leiðarljósi að varðveita byggingarlist og
borgir Palestínumanna. Það eru einkum Svíar
sem stutt hafa við bakið á þessum samtökum og
sáum við árangur verka þeirra bæði í Hebron
og Nablus. Fjöldi slíkra samtaka starfar í Pal-
estínu og stundar þannig friðsamlegt viðnám
gegn útþurrkun eigin menningar.
Styttri var heimsóknin til samtaka rithöf-
unda þar sem formaðurinn sjálfur, Al-
Mutaúakel Taha, tók á móti okkur með allnokk-
urri viðhöfn. Ungskáldin á staðnum færðu okk-
ur te inn á skrifstofuna, en formaðurinn var
ekki mjög glaður í sinni. Tilkynnti hann okkur
að þetta væri sorgardagur í sögu Palest-
ínumanna sem kenndur væri við „nakba“ eða
hamfarirnar miklu þegar mörg hundruð þús-
und Palestínumenn lögðu á flótta frá bæjum
sínum og þorpum. Oft hefur fjöldamorðunum í
bænum Deir Jassín verið kennt um að hafa
komið þessu af stað, en að baki þeim stóðu hin
svonefndu Irgun-samtök, sem þá voru kölluð
hryðjuverkasamtök, en einn af leiðtogum
þeirra var Menagem Begín, síðar handhafi frið-
arverðlauna Nóbels. Mikið hefur verið deilt um
þessa atburði og ýmsir aðilar reiknað fjölda
fórnarlamba upp og niður, en reyndar þótti
mörgum gyðingum nóg um á sínum tíma og rit-
uðu málsmetandi menn í þeirra hópi, þ.á m.
Hannah Arendt og Albert Einstein, opið bréf til
New York Times þar sem þau mótmæltu komu
Begíns til Bandaríkjanna og kenndu samtök
hans við hryðjuverk og fasisma. Staðreyndin er
hins vegar sú að hundruð þúsunda Palest-
ínumanna flúðu frá heimilum sínum á árunum
1947–1949 og er það grunnurinn að flótta-
mannavandamáli þeirra, bæði þeirra sem hafa
frá þeim tíma hafst við í ömurlegum flótta-
mannabúðum og þeirra sem fóru úr landi.
Nablus
Borgin Nablus er ein helsta borgin í norður-
hluta vesturbakkans og var nokkrum örð-
ugleikum bundið að komast þangað. Við hina
svonefndu Húara varðstöð voru menn eitthvað
taugaveiklaðir, margir hermenn stóðu tilbúnir
með mundaðar byssur og vildu ekki hleypa
okkur Evrópubúunum í gegn. Mutasem var
með pappíra frá sendiskrifstofunni sem voru
meira virði en palestínsk skilríki, en okkur
skyldi ekki hleypa í gegn „öryggis okkar
vegna“ eins og það var orðað. Mutasem hafði
samband við þýsku sendiskrifstofuna sem ætl-
aði að gera eitthvað í málinu, en á meðan urðum
við að bíða. Sólin brann heit og við hliðina á
varðhliðunum var ofurlítil opin rétt, ef svo má
segja, með þaki og opnu hliði. Við Evrópubú-
arnir fórum inn í skuggann af þessari rétt á
meðan Mutasem var að síma fyrir okkur, nokk-
uð sem við hefðum betur látið ógert. Ekki leið á
löngu áður en nokkrum Palestínumönnum var
fleygt þangað inn og var einn í dálitlu uppnámi
yfir því og veifaði hann einhverjum skjölum
eins og hann teldi sig eiga rétt á að fara í gegn,
en næsti hermaður öskraði á hann, greip um
axlir hans og skallaði hann í framan með hjálm-
inum. Okkur varð dálítið brugðið við slíkt op-
inbert ofbeldi og mannfyrirlitningu og sáum að
þessi blessaða rétt var ekki biðstofa til skjóls
fyrir sólinni, heldur fremur til að halda mönn-
um föngnum. Við ætluðum út, en þá veifaði einn
hermaðurinn byssunni og bannaði okkur það.
Skáldið reiddist og tjáði honum að við færum
héðan út sem við og gerðum, en þá sagði dátinn
okkur vera handtekna, þótt hann léti vera að
skalla svona hvíta menn eins og okkur. Eftir
nokkra rekistefnu kom einhver liðsforingi og
sagði að við mættum fara í gegn; hvort sem það
var vegna þess að þýska sendiskrifstofan hefði
þrýst á rétta hnappa, eða hann hafi talið að það
væri óheppilegt að standa í þrasi við þessa Evr-
ópubúa.
Hinum megin við varðstöðina tóku á móti
okkur tveir fulltrúar „Framtíðarsamtaka Pal-
estínu“ sem einkum hafa fullorðinsfræðslu á
sviðum lýðræðis og félagsstarfs að markmiði.
Eftir stutta skoðunarferð um nýrri hverfi borg-
arinnar og tesopa var haldið niður í bæinn. Mið-
bær borgarinnar, þar sem markaðurinn er, var
fremur fámennur, fáar verslanir opnar og ekki
reyndi neinn að selja okkur neitt eins og maður
er vanur í arabalöndum. Miklu fremur var litið
til svo sjaldséðra gesta eins og maður minnist
að gert var í kaupfélögum úti á landi hér áður
fyrr, af kurteislegri forvitni; hver er þar og
hvaðan kemur hann?
Við sáum nokkrar nýlega endurnýjaðar
byggingar sem kunningjar okkar hjá RIWAQ
höfðu tekið að sér, en leiðsögumenn okkar
sýndu okkur líka för eftir skriðdreka á götum
og byssukúlur í veggjum, og loks minnismerki
um 9 manna fjölskyldu sem drepin var er skrið-
dreki stytti sér leið inn á eitt torgið í gegnum
húsið þeirra til að ná Hamas-liðum. Andspænis
ofureflinu verða þeir líka að píslarvottum, þrátt
fyrir að þeir berjist með vopnum og eru mörg
lítil minnismerki um þá á götuhornum þar sem
þeir féllu eða náðust.
Þrátt fyrir glaðlegar móttökur og ókeypis
falafel á einum matstað markaðarins var ein-
hvern veginn ekki hægt annað en að finna ein-
angrun og þunga hernámsins í þessari lokuðu
borg sem menn fá varla að heimsækja. Skáldið
orti síðar ljóð um hinar þurrkuðu sítrónur sem
einn búðareigandinn sýndi okkur, en sítrónur
verða svartar við að þorna.
Hebron
Hafi það verið sjokkerandi að koma til Nablus
og kynnast valdbeitingu hernámsins á leiðinni
þangað var ferðin til Hebron miklu verri.
Markmiðið var að skoða Abrahamsmoskuna
fornu sem er yfir hellum þar sem Abraham og
fjölskylda eru sögð grafin. Moskan komst í
fréttir fyrir tólf árum þegar Baruch Goldstein
framdi þar fjöldamorð á múslímum við bænir
sem fordæmt var af öllum að Ísraelsríki með-
töldu. Leiðin að moskunni liggur um fornar og
þröngar markaðsgötur Hebron sem ekki er í
frásögur færandi. Hins vegar búa ofan við þess-
ar götur nokkrir heittrúaðir landtökumenn
gyðinga sem hafast við í Hebron vegna trúar-
legrar þýðingar borgarinnar þótt þar búi að
öðru leyti nánast engir Ísraelar. Reyndar var
okkur tjáð að þessir landtökumenn væru oft
heittrúaðir Bandaríkjamenn sem kæmu tíma-
bundið á víxl til að „halda víginu“ ef svo má
segja. Ísraelsku fánarnir út úr gluggunum
sögðu svo sem ekkert nýtt, en eitt sýndi þó
mannfyrirlitningu þessara landtökumanna
meira en annað og það er ruslið sem þeir henda
út úr gluggum sínum á arabana fyrir neðan. Við
öll húsin sem þessir ofsatrúarmenn halda sig er
búið að setja upp vírnet ofan við götuna til að
forða vegfarendum frá því að verða fyrir heim-
ilisúrgangi íbúanna fyrir ofan og liggur hann
Miðausturlönd - vígvöllur í vöggu menningar
Hin Palestína
Hér er fjallað um heimsókn Íslendings og ferðafélaga til annarrar og um leið þeirrar sömu
Palestínu sem við heyrum af í fréttum ár eftir ár. Hér er þó ekki horft á átökin sjálf heldur
hvernig það er að ferðast örstutt milli bæja, hvað menn eru að reyna að gera til uppbyggingar
í eigin landi, hvernig það er að stunda atvinnurekstur í herteknu landi og yfirleitt að búa við
hersetu annars ríkis.
Eftir Gauta
Kristmannsson
gautikri@hi.is
Hjá Aröbunum Heimilisúrgangur ísraelskra landtökumanna í Hebron í vírneti yfir höfðum arabískra
íbúa borgarinnar.
Aðskilnaður Múrinn séður af Olíufjallinu,
landtökubyggð á bak við sem hann á að skýla.