Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Síða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2006 3
Þ
ór rekur sögu árekstra róttækl-
inga og yfirvalda megnið af
tuttugustu öld – en það er ef
til vill ein sönnun þess hve
friðsamlegt var hér á þessum
ófriðartíma í heiminum að
hægt sé í stuttri tímaritsgrein að rekja
næstum öll meiri háttar átök sem hér urðu á
öldinni. Hann byrjar á hreyfingu komm-
únista á 3. og 4. áratug aldarinnar og segir
að 25–30 Íslendingar hafi á 4. áratugnum
stundað nám í skólum í Moskvu „sem áttu að
ala upp einvalalið byltingarforingja í stal-
ínskum anda“ (56). Þeir hafi lagt stund á
„bókleg byltingarfræði“, verið „æfðir í
vopnaburði“, fengið „tilsögn í launráðum
(konspirasjón) og hernaðarlist“. Þessir menn
áttu að vera kjarni byltingarliðs innan
kommúnistaflokkanna að sögn Þórs.
Þetta er afar skrautleg lýsing á mun
hversdagslegri veruleika. Skólarnir tveir
sem vitað er með vissu að 19 Íslendingar
sóttu (þó ekki sé ólíklegt að þeir hafi verið
fleiri, jafnvel allt að 30 eins og Þór heldur
fram) voru skólar fyrir verðandi starfsmenn
kommúnistaflokkanna („funksjónera“). Slíkir
menn þurftu fyrst og fremst kunna línudans
réttrar útleggingar á hinum síbreytilega
boðskap Sovéska kommúnistaflokksins og
geta agað félaga sína til að fylgja hinni réttu
línu hverju sinni. Hlutverk þeirra var með
öðrum orðum pólitískt, en í þeim rann-
sóknum sem ég hef gert á þessari sögu (sjá
bók mína Kæru félagar, 1999) hef ég engar
heimildir fundið sem benda til þess að þjálf-
un þeirra í Moskvu hafi lotið að öðru en póli-
tísku starfi í aðildarflokki Alþjóðasambands
kommúnista, Komintern.
Íslenski kommúnistaflokkurinn var, eins
og bræðraflokkar hans í Noregi, Svíþjóð og
Danmörku, löglegur flokkur og starfaði í
umhverfi sem var tiltölulega friðsamlegt
miðað við það sem gekk á víða annars staðar
í álfunni á sama tíma. Íslendingarnir fengu
að því er mér hefur virst enga beina „bylt-
ingarþjálfun“ í Moskvu, þótt vafalaust hafi
þeir lært meðferð skotvopna, þar sem slíkt
var nánast hluti sovésks barnaskólalærdóms
á þessum tíma. Verkefni þeirra var að skipu-
leggja og vinna í kommúnistaflokki innan
friðsamlegs stjórnmálaumhverfis og því fer
fjarri að Komintern hafi gefið Íslending-
unum ráð eða fyrirmæli um að beita ofbeldi.
„Launráð“ þeirra voru einkum í því fólgin að
halda fundum sínum og ráðagerðum leynd-
um fyrir pólitískum andstæðingum heima á
Íslandi, en þegar til Moskvu kom að leyna
nöfnum sínum fyrir skólafélögunum og verj-
ast njósnurum sem talið var að leyndust í
hverju skúmaskoti.
Þór tengir meinta byltingarþjálfun ís-
lensku kommúnistanna í Moskvu við óeirðir
sem hér urðu oftar en einu sinni á kreppuár-
unum og gefur þannig í skyn að slíkar uppá-
komur hafi í raun verið verk þjálfaðra bylt-
ingarmanna, frekar en fyrirsjáanlegur
fylgifiskur kreppu og atvinnuleysis. Sömu-
leiðis heldur hann því fram að kommúnistar
hafi stofnað vopnaða sveit eftir fyrirmælum
frá Komintern („Komintern ætlaðist til að
kommúnistaflokkar hefðu slíkum liðssveitum
á að skipa“ (58)). Fyrst hafi sveitin verið
leynileg en síðar verið gerð opinber sem
Varnarlið verkalýðsins og hafi haft 60–80 fé-
laga þegar mest var en þeir hafi meðal ann-
ars stundað „japanska glímu“. Þetta lið hafi
svo leikið lykilhlutverk í Gúttóslagnum svo-
nefnda, 9. nóvember 1932. Þannig getur les-
andinn dregið þá ályktun að annaðhvort hafi
þessi slagsmál orðið fyrir beinan tilverknað
Kominterns eða óbeint með því að þar hafi
kommúnistar nýtt sér hina nýfengnu bylt-
ingarþjálfun félaganna. Staðreyndin er sú að
einu heimildirnar sem um þetta hafa fundist
í skjalasöfnum Sovétríkjanna sálugu eru
varnaðarorð og jafnvel bein mótmæli við
hvers kyns vopnuðum sveitum. Þór nefnir
meira að segja eina slíka heimild en túlkar
hana svo að um nokkurs konar taktískar
mótbárur hafi verið að ræða (58).
Þannig sé ég ekki betur en Þór dragi víða
rangar ályktanir af þeim heimildum sem
hann nýtir sér í grein sinni og geri miklu
meira úr fáeinum tilvísunum til skotþjálf-
unar og vopnaðrar baráttu en ástæða er til.
Það er líka mikilvægt að hafa í huga að
raunveruleg byltingarþjálfun krafðist miklu
meira trausts en nokkur Íslendinganna naut
í Moskvu (að einum ef til vill undanskildum)
og aðeins það hlýtur að vekja miklar efa-
semdir um að þeir hafi fengið slíka þjálfun.
Annað einkenni á grein Þórs vekur ekki
síður athygli en áhersla hans á að tengja
átök og óeirðir á Íslandi við þjálfun í
Moskvu. Honum tekst (hvort sem það er vís-
vitandi eða ekki ) að blanda markvisst saman
annars vegar mælsku um áform og hins veg-
ar raunverulegum áformum. Þannig telur
hann að digurbarkalegt tal kommúnista um
aðgerðir í óeirðum og verkföllum sé til sann-
indamerkis um að þeir hafi beðið færis að
taka völdin og ætlað sér að taka andstæð-
inga sína af lífi, ef af valdatöku þeirra yrði.
Þessi bókstafstúlkun á mælsku er oft æði
barnaleg. Þannig túlkar Þór orð Brynjólfs
Bjarnasonar í umræðum um aðild Íslands að
Atlantshafsbandalaginu 1949 svo að hann
hafi hótað pólitískum andstæðingum sínum
lífláti, með því að segja þá „kvislinga“ og
„landráðamenn“ (66). Á sama hátt túlkar
hann allar yfirlýsingar um valdbeitingu sem
áþreifanlega ógnun við öryggi samfélagsins
og þannig verður hið svokallaða Varnarlið
verkalýðsins „vísir að Rauðum her, og
stríðsyfirlýsing KFÍ [Kommúnistaflokks Ís-
lands] við „ríkisvald borgaranna““ (58).
Nú er erfitt að sakast við þau yfirvöld sem
hverju sinni þurfa að meta ógnun af þessu
tagi, þó að stöku sinnum hneigist þau til að
ofmeta hættuna, ekki síst ef málflutningur
er grófur og ofbeldiskenndur. En það er
ekki þar með sagt að þau hafi rétt fyrir sér
og eitt af því mikilvægasta í starfi sagnfræð-
inga sem fást við sögu síðustu áratuga er
einmitt að gera greinarmun á mælsku og
raunveruleika. Það er ekki sannfærandi að-
ferðafræði sem Þór beitir að túlka alla
mælsku bókstaflega.
Yfirvofandi landráð sovétvina
Óeirðirnar við Alþingishúsið 30. mars 1949
marka þáttaskil í skilningi ríkjandi yfirvalda
á þeirri hættu sem kunni að stafa af komm-
únistum og sósíalistum og eru upphafið að
þeirri leyniþjónustustarfsemi sem Þór segir
frá í grein sinni. Sú túlkun á mögulegri ógn,
ræðst sem fyrr að miklu leyti af meintum
tengslum sósíalista við Sovétríkin, ekki síst
af þeirri hugmynd að annaðhvort bylting-
arþjálfun í Moskvu eða bein fyrirmæli þaðan
hafi strax á fjórða áratugnum mótað allt
flokksstarf sósíalista og ráðið nokkru, jafnvel
mestu, um stefnu þeirra og aðgerðir eftir
það.
En það er rík ástæða til að efast um að
tengslin hafi í raun haft slík áhrif. Sovétríkin
höfðu strax árið 1943 afskrifað Ísland og gef-
ið sér að það yrði um næstu framtíð á
„áhrifasvæði“ Bandaríkjamanna. Þetta þýddi
til dæmis að Sovétstjórnin hafði litlar at-
hugasemdir við aðild Íslands að Atlantshafs-
bandalaginu og við Varnarsamning Íslands
og Bandaríkjanna og taldi hvorttveggja rök-
rétt framhald af hersetu Bandaríkjamanna
hér á stríðsárunum. Ljóst er að Sovétmenn
héldu uppi umtalsverðri njósnastarfsemi í
tengslum við herstöðina, og vafalaust hafa
einhverjir Íslendingar blandast inn í þá
starfsemi. Einnig var töluvert kapp lagt á að
halda tengslum við Sósíalistaflokkinn eins og
mikill fjöldi trúnaðarsamtala sendimanna
Sovétstjórnarinnar á Íslandi við for-
ystumenn í Sósíalistaflokknum sýnir glögg-
lega. En þær heimildir duga engan veginn til
að réttlæta þá umfangsmiklu upplýsinga-
starfsemi sem virðist hafa farið fram af hálfu
íslenskra yfirvalda og þaðan af síður, ef rétt
reynist að íslenskir embættismenn hafi deilt
upplýsingum sem safnað var um einstaklinga
á Íslandi með bandarískum yfirvöldum.
Af grein Þórs að dæma hefur ótti við að
liðsmenn Sósíalistaflokksins gripu til hermd-
arverka verið það afl sem knúði starfsemi
Öryggisþjónustunnar áfram og skapað þá
sannfæringu í innsta kjarna kerfisins að
sósíalistar kynnu, með fulltingi Moskvu-
valdsins, að skipuleggja hryðjuverka-
starfsemi þegar réttar aðstæður sköpuðust.
Enn þá hafa engar heimildir fundist sem
sýnt geti fram á að þessi ótti hafi verið rétt-
mætur. Það eina sem er nýtt í grein Þórs
eru heimildir hans um íslensku Öryggisþjón-
ustuna, einkum minnisblað Péturs Krist-
inssonar lögregluvarðstjóra sem fannst í fór-
um nágranna hans. Í þessu minnisblaði er að
finna drög að aðgerðaáætlun sem miða að
því að verjast, eða draga úr hættu af „inn-
lendum sovétvinum“. Að menn hafi borið
slíkan ugg í brjósti segir þó auðvitað ekkert
um réttmæti hans.
Nú er mjög líklegt að Sovétmenn hafi haft
innlenda njósnara á sínum vegum sem gátu
veitt upplýsingar úr innsta hring. Allt er
hins vegar á huldu um hverjir slíkir njósn-
arar gætu hafa verið. Það eru viss vonbrigði
að Þór skuli ekki hafa neitt meira um slíka
starfsemi uppi í erminni en hina margtuggnu
sögu af Ragnari Gunnarssyni sem sovéskir
leyniþjónustumenn reyndu að fá til starfa
fyrir sig snemma á sjöunda áratugnum. Það
er mikilvægt að hafa í huga, að ólíkt því sem
Þór gefur í skyn, er engin ástæða til að ætla
að KGB eða GRU (leyniþjónusta hersins)
hafi fremur sóst eftir kommúnistum til
starfa fyrir sig en öðrum. Það er reyndar af-
ar líklegt að reynt hafi verið að ráða fólk
sem tengdist ekki vinstrihreyfingunni af
þeirri augljósu ástæðu að slíkt fólk vekti síð-
ur grunsemdir. Eins og vel er þekkt úr
njósnasögu kaldastríðsins er mestu njósn-
arana oft að finna meðal þeirra sem fæstum
dettur í hug að gruna um græsku.
Ég vona að mér hafi tekist að gera kjarna
málsins ljósan í þessari grein: Hvað sem líð-
ur vafstri einstaklinga þá höfum við engar
heimildir sem leyfa okkur að draga þá álykt-
un sem Þór dregur í grein sinni, að íslenskir
kommúnistar hafi verið þjálfaðir í Moskvu til
ofbeldisverka. Ef til vill er hægt að fyrirgefa
mönnum að hafa á sínum tíma fyllst hræðslu
gagnvart stórveldinu í austri og óttast að
það væri í óðaönn að heilaþvo unga Íslend-
inga og gera úr þeim ofbeldismenn. En það
sama gildir ekki um sagnfræðinga nútímans
sem geta kynnt sér heimildir og dregið eigin
ályktanir. Við hljótum að búast við meiri
rökvísi af þeim.
Það er alltaf mikilvægt að huga að sam-
hengi hlutanna. Þór byrjar grein sína á að
gagnrýna þá sem reyni að „koma höggi“ á
dómsmálaráðherra fyrir að vilja búa til „með
löglegum hætti stofnun, sem flestum þykir
jafnsjálfsögð og umferðarlögregla eða
slökkvilið í öðrum ríkjum Evrópu“ (55).
Þessi „sjálfsagða“ stofnun er íslensk leyni-
eða öryggisþjónusta. En slík starfsemi býður
upp á fleiri hættur en slökkviliðið. Var-
hugaverðast við innlenda öryggisþjónustu er
að í staðinn fyrir að einblína á raunverulegar
hættur, fari hún að ofmeta þá hættu sem
kunni að vera af ýmsum hópum innanlands
og mikla fyrir sér möguleg tengsl þeirra við
erlend myrkraöfl. Það sem afhjúpanir Þórs
Whitehead nú gera ljóst er ekki að íslensk
yfirvöld hafi metið hættu af róttækum hreyf-
ingum hér á kreppu- og kaldastríðsárunum
rétt, heldur einmitt að íslensk yfirvöld féllu í
þá gryfju að ofmeta þessa hættu stórlega og
leiddust því út í vafasamar og hugsanlega
glæpsamlegar aðgerðir gegn saklausu fólki.
Íslensk stjórnvöld ættu að láta sér það að
kenningu verða og reyna eftir megni að forð-
ast að gera sömu mistök aftur.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Átök Á útifundi herstöðvaandstæðinga 20. september 1979. Fundurinn varð frægur fyrir að hesthaus úr plasti var komið fyrir á níðstöng.
Voru íslenskir kommúnistar hættulegir?
Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskólann
á Bifröst.
» Þessi bókstafstúlkun á
mælsku er oft æði barnaleg.
Þannig túlkar Þór orð Brynj-
ólfs Bjarnasonar í umræðum
um aðild Íslands að Atlants-
hafsbandalaginu 1949 svo að
hann hafi hótað pólitískum
andstæðingum sínum lífláti,
með því að segja þá „kvislinga“
og „landráðamenn“ (66).