Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Blaðsíða 4

Eftir Inga Frey Vilhjálmsson
ifv@hi.is
Þ
egar stéttaskipting í íslensku
þjóðfélagi kemur til tals á
opinberum vettvangi er
gjarnan sagt að hún hafi
verið fremur lítil í gegnum
tíðina. Til að mynda kom
þessi skoðun fram í nýlegri
umræðu um aukinn ójöfnuð
í þjóðfélaginu, sem kviknaði eftir að fjölmiðlar
höfðu sagt frá himinháum launum stjórnenda í
fjármálaheiminum.
Þessi staðhæfing er yfirleitt ekki rökstudd
þegar hún er sögð, heldur virðast menn gefa sér
að hún sé sönn. En það er ýmislegt við hana að
athuga. Fyrsta spurningin sem vaknar er: Á
hvaða heimildum er hún byggð? Næsta spurn-
ing: Um hvaða tímabil er verið að tala? Er verið
að tala um stéttaskiptingu á Íslandi á fyrri hluta
tuttugustu aldar, allan seinni hluta hennar eða
kannski bara síðustu tvo áratugina? Vegna þess
hversu illa ígrunduð skoðunin virðist vera er
hægt að kalla hana: „kredduna um stéttaskipt-
inguna á Íslandi“.
Í greininni ætla ég að leiða að því rök að skoð-
unin sé röng þegar rætt er um stéttaskipt-
inguna í íslensku þjóðfélagi á fyrri hluta tutt-
ugustu aldarinnar. Ég dreg þessa ályktun með
því að alhæfa um stéttaskiptinguna í landinu á
þessum tíma út frá niðurstöðum rannsóknar á
stéttarstöðu nemenda Menntaskólans í Reykja-
vík á árunum 1904–1953. Rannsóknin er stofn-
inn í BA-ritgerð í sagnfræði sem ég skrifaði við
Háskóla Íslands. Helsta forsendan sem þessi al-
hæfing um stéttaskiptinguna í landinu byggist á
er sú að möguleikar manna á að komast til
mennta séu mælikvarði á stéttaskiptingu í þjóð-
félagi.
Í rannsókninni kom fram að frekar mörg
börn efnaðs fólks í íslensku þjóðfélagi komust
inn í Menntaskólann í Reykjavík á árunum 1904
til 1946, en heldur fá börn efnalítils fólks. Þetta
breyttist frá og með árinu 1946 þegar samþykkt
voru fræðslulög sem fólu í sér að tekið var upp
samræmt próf, landsprófið, sem var inntöku-
próf í menntaskóla á Íslandi til ársins 1974.
Eftir að byrjað var að nota landsprófið sem
inntökupróf í menntaskóla komust miklu fleiri
börn sem áttu efnalitla foreldra inn í Mennta-
skólann í Reykjavík.
Niðurstöðurnar benda til að ekki hafi verið
efnahagslegt jafnrétti til náms á Íslandi fyrir
upptöku landsprófsins. Skilningur minn á hug-
takinu ,,efnahagslegt jafnrétti til náms“ er sá að
ekki sé hægt að segja að slíkt jafnrétti ríki í
þjóðfélagi þegar efnahagsleg staða nemenda
eða foreldra þeirra stendur í veginum fyrir því
að þeir geti komist til mennta, en sú virðist hafa
verið raunin á Íslandi á fyrri hluta tuttugustu
aldarinnar.
1904–1927: Skóli hinna efnameiri
Í umfjölluninni um stéttarstöðu nemenda skipti
ég tímabilinu 1904–1953 í þrjú undirtímabil sem
eru afmörkuð af breytingum sem höfðu áhrif á
inntökufyrirkomulagið í Menntaskólanum í
Reykjavík á þessum árum.
Fyrsta tímabilið er afmarkað af því að árið
1904 var Lærði skólinn svokallaði gerður að al-
mennum menntaskóla, og árið 1927 kom Jónas
Jónsson frá Hriflu, þingmaður Framsókn-
arflokksins, sem var ráðherra kennslumála í
ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar 1927–1932, á
þeirri reglu að einungis þeir 25 nemendur sem
hlytu hæstu einkunnirnar í inntökuprófum skól-
ans skyldu teknir inn í fyrsta bekk hans á
hverju ári.
Á þessu tímabili voru rúm 38 prósent þeirra
nemenda sem teknir voru inn í skólann börn op-
inberra starfsmanna og háskólagenginna
manna. Þar á eftir komu börn bænda, sem voru
rúmlega 17 prósent af heildarfjöldanum. Þriðju
og fjórðu stærstu hóparnir voru börn manna í
þjónustu-, verslunar- og skrifstofustörfum og
börn faglærðra iðnaðarmanna, í hvorum hópi
voru um 13 prósent af heildarfjölda nemend-
anna. Tveir fámennustu hóparnir voru börn
manna í störfum sem ekki rúmast í öðrum
flokkum, tæp 4 prósent, og börn verkamanna,
sjómanna og annarra í svipuðum störfum sem
voru rúm 3 prósent af heildarfjölda. Stétt-
arstaða nemenda Menntaskólans breyttist ekki
mikið þann tíma sem 25 manna reglan var í
gildi, frá 1927 til 1946.
Afdrifaríkar ákvarðanir Jónasar
Þegar Jónas frá Hriflu tók við ráðherraembætti
árið 1927 vildi hann koma í veg fyrir að börn
efnaðra Reykvíkinga einokuðu Menntaskólann í
Reykjavík. Jónas gerði tvær breytingar til að
ná þessu markmiði sínu. Áðurnefnda takmörk-
un nemenda við skólann með 25 manna regl-
unni, auk þess sem hann veitti Gagnfræðaskól-
anum á Akureyri leyfi til að útskrifa stúdenta.
Eftir það voru tveir skólar á landinu sem höfðu
heimild til þess.
Ástæðurnar fyrir þessum ákvörðunum Jón-
asar voru þær að hefði skólinn á Akureyri leyfi
til að útskrifa stúdenta myndu flestir nemend-
urnir sem útskrifuðust þaðan ekki vera Reyk-
víkingar. Einnig, að væri fjöldi nemenda sem
fengi aðgang að skólanum í Reykjavík takmark-
aður við 25 kæmust einungis bestu nemend-
urnir inn, óháð ætterni þeirra eða efnahags-
stöðu. Margir voru óánægðir með þessar
ákvarðanir Jónasar.
Þá vakti Jónas einnig reiði íhaldssamra
Reykvíkinga árið 1929 þegar hann skipaði
,,kommúnistann“ Pálma Hannesson, sem þá var
náttúrufræðikennari við Gagnfræðaskólann á
Akureyri, rektor Menntaskólans í Reykjavík,
og gekk framhjá fimm af kennurum skólans
sem einnig sóttu um embættið. Pálmi átti eftir
að gagnrýna 25 manna reglu Jónasar frá Hriflu
og beita sér fyrir því á fjórða áratugnum að
skólakerfi landsins yrði breytt því hann taldi
tvenns konar aðstöðumun hafa verið til náms á
Íslandi á þessum tíma: búsetu manna á landinu
og stéttarstöðu þeirra.
Árið 1941, þegar Pálmi Hannesson gegndi
þingmennsku fyrir Framsóknarflokkinn, bar
hann, ásamt Bjarna Bjarnasyni flokksbróður
sínum, upp þingsályktunartillögu á Alþingi um
skipun milliþinganefndarinnar sem samdi frum-
vörpin er urðu að fræðslulögunum árið 1946.
Maðurinn sem Jónas frá Hriflu skipaði sem
rektor átti eftir að leggja sitt af mörkum til að
afnema reglu Jónasar, og stuðla að auknu efna-
hagslegu jafnrétti til náms á Íslandi.
1928–1946: Efnahagslegt misrétti
til náms í Menntaskólanum
Eftir að Jónas kom 25 manna reglunni á jókst
samkeppni um að komast inn í skólann, en að
meðaltali 75 nemendur á ári náðu inntökupróf-
inu næstu nítján árin. Kennarar skólans fóru að
bjóða upp á aukakennslu gegn greiðslu sem átti
að hjálpa nemendum að komast inn. Þessi þró-
un hyglaði efnuðum nemendum, en kom sér illa
fyrir þá efnaminni og má segja að mennta-
skólanám á Íslandi hafi enn verið forréttindi
hinna efnuðu í íslensku þjóðfélagi eins og eft-
irfarandi tölur sýna.
Af þeim 475 sem komust inn í fyrsta bekk
skólans eftir inntökupróf á tímabilinu 1928–
1946 voru 33,6 prósent börn manna úr stéttinni
háskólagengnir menn og opinberir starfsmenn;
18,7 prósent voru börn manna í þjónustu-, versl-
unar- og skrifstofustörfum og 17,7 prósent voru
börn atvinnurekenda. Í fjórða stærsta hópnum
voru börn faglærðra iðnaðarmanna og annarra í
svipuðum störfum: 13,8 prósent. Börnum
bænda í skólanum fækkaði um 10 prósentustig
á milli tímabila og voru 7,6 prósent af þeim sem
komust inn í skólann. Minnstu hóparnir voru
börn sem rúmast ekki í öðrum hópum: 6 pró-
sent af heildarfjölda, og börn sjó- og verka-
manna, alls 11 talsins af 434, eða 2,5 prósent.
Stéttarstaða nemenda Menntaskólans átti hins
vegar eftir að breytast mikið á næstu árum.
Aukið jafnrétti til náms með
fræðslulögunum árið 1946
Árið 1943 var skipað í milliþinganefndina sem
Pálmi og Bjarni höfðu borið fram tillögu um
tveimur árum áður. Hún átti að „rannsaka
kennslu- og uppeldismál þjóðarinnar og gera
tillögur um skipun þeirra“. Í nefndina voru
skipuð þau Jakob Kristinsson fræðslu-
málastjóri, sem jafnframt var formaður hennar,
Kristinn Ármannsson, Ingimar Jónsson, Ár-
mann Halldórsson, Sigfús Sigurhjartarson og
Aðalbjörg Sigurðardóttir. Milliþinganefndin
leitaði eftir skoðunum skólanefnda og kennara
um allt land og tók tillit til þeirra er hún samdi
fjögur frumvörp sem urðu að fræðslulögunum
árið 1946.
Stéttaskipting á Íslandi
á fyrri hluta 20. aldar
Rannsókn á stéttarstöðu þeirra sem komust
inn í Menntaskólann í Reykjavík á árunum
1904 til 1946 bendir til þess að stéttaskipting
hafi verið mikil hér á landi. Þetta gengur
þvert á þá kreddu að Ísland hafi verið land
þar sem stéttaskipting sé lítil. Rannsóknin
sýnir að Menntaskólinn var fyrst og fremst
skóli fyrir fína fólkið í Reykjavík fram eftir
síðustu öld eða allt þar til landsprófinu svo-
kallaða var komið á fót árið 1947 en það
stuðlaði að jafnrétti til náms.
4 LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Kristín E. Jónsdóttir fann fyrir stéttaskipt-ingunni í Menntaskólanum í Reykjavík
þegar hún hóf þar nám haustið 1940, þá 13 ára
gömul, eftir að hafa verið í hópi þeirra hæstu
á inntökuprófinu, sem hún kallar ,,mann-
skaðagil“: ,,Ég fann það strax að almennt til-
heyrði þetta fólk annarri stétt en ég, þó ég
hafi vissulega hætt að finna fyrir því með tím-
anum.“ Hún segir að flestar stúlkurnar í skól-
anum hafi verkað á sig eins og ,,kuldalegar
hefðarmeyjar“. ,,Ég fann kannski meira fyrir
stéttaskiptingunni en aðrir af því að ég var ut-
an af landi, því það þótt niðurlægjandi að vera
úr sveit, það var kallað að vera ,,sveitó“. Við
vorum talin vera annars flokks fólk; en ég lét
það nú ekki mikið á mig fá.“
Foreldrar Kristínar voru bændur á smábýli
,,utan í einu Vestfjarðafjallanna“ sem settu sér
það markmið í lífinu að koma Kristínu og
systkinum hennar tveimur í gegnum lang-
skólanám. Kristín segir meðal annars söguna
af þessari baráttu í hugleiðingu í bókinni
Minningar úr Menntaskólanum í Reykjavík.
,,Vegna fjárhagslegra aðstæðna var mjög
erfitt fyrir fólk utan af landi að koma börnum
sínum til náms í Menntaskólanum. Fyrsta
hindrunin var hvernig það ætti að borga húsa-
leiguna fyrir börn sín,“ segir Kristín. For-
eldrar hennar brugðu á það ráð að móðir
Kristínar fór með börnin til Reykjavíkur,
leigði ,,litlar risíbúðir“ og hélt þeim heimili í
borginni meðan þau sóttu skóla. ,,Síðasta árið
sem mamma gerði þetta var þegar ég var í
fyrsta bekk Menntaskólans því eftir að stríðið
skall á þá gat hún ekki gert þetta lengur því
húsnæði var orðið svo dýrt í Reykjavík. Eftir
það var ég hjá hinu og þessu fólki meðan ég
var í skólanum,“ segir Kristín.
Önnur hindrun fyrir fátækt fólk sem Kristín
minnist á var sú að til þess búa sig undir inn-
tökuprófið hafi mörg börn farið á námskeið
hjá Einari Magnússyni: ,,Það voru [...] aðallega
börn reykvískra foreldra með næg fjárráð til
að greiða fyrir námskeiðin, sem höfðu mögu-
leika á að standast prófið,“ segir Kristín sem
var í námskeiði hjá Einari í einn mánuð áður
en hún tók inntökuprófið, en flest þeirra
barna sem sóttu námskeið Einars voru hjá
honum í heilan vetur til að undirbúa sig fyrir
það og þurfti hver nemandi að greiða ákveðið
gjald á mánuði.
Kristín ,,Ég fann það strax að almennt til-
heyrði þetta fólk annarri stétt en ég.“
Fátæk sveitastúlka
sem komst yfir
,,mannskaðagilið“
Þegar ég fór inn í menntaskólann gilti súregla að aðeins mátti taka 25 nemendur
inn í skólann og því var mikil keppni um þessi
sæti, segir Adda Bára Sigfúsdóttir sem komst
inn í skólann árið 1940, þá fjórtán ára gömul,
eftir að hafa gengist undir inntökupróf. Í orð-
um sínum vísar hún til 25 manna reglunnar
sem Jónas frá Hriflu kom á. Það munaði hins
vegar litlu að Adda Bára kæmist ekki inn.
,,Fólk trúði því að eina leiðin til að komast
inn í skólann á þessum tíma væri að fara á
námskeið sem einn kennaranna við mennta-
skólann, Einar Magnússon, hélt á hverju ári.
Margir voru óánægðir með að nemendur
þyrftu að fara í gegnum þetta námskeið hjá
Einari til að komast inn. Einn hinna óánægðu
hét Steinþór Guðmundsson og var kennari við
Miðbæjarskólann. Hann fór í samkeppni við
Einar, tók að sér nokkur börn og kenndi þeim
til að búa þau undir inntökuprófið. Ég fór í
tíma hjá Steinþóri,“ segir hún.
Eftir inntökuprófið, þegar Einar Magnússon
tilkynnti hverjir kæmust inn í skólann, heyrði
Adda Bára ekki sitt nafn nefnt: ,,Hann hætti að
lesa upp nöfnin þegar hann var búinn að lesa
upp tuttugu fyrstu og sagði að þar á eftir væru
krakkar sem hefðu fengið alveg sömu einkunn
og að hann treysti sér ekki til að ráða fram úr
því hverja þeirra ætti að taka inn. Ég vissi því
ekki hvort ég hefði komist inn eða ekki,“ segir
Adda Bára og bætir því við að þegar hún kom
heim til sín þennan dag hafi hún beðið pabba
sinn, Sigfús Sigurhjartarson, að hringja í Ein-
ar til að spyrja hann hvort hún hefði komist
inn eða ekki: ,,Það kom svo á daginn að ég
hafði verið ein af þessum fimm sem komust inn
og Einar las ekki upp. Ég var númer 21. Svona
voru samskiptin í kringum þetta inntökupróf,
alveg rotin fannst mér. Af hverju í ósköpunum
átti að gera eitthvað mál úr því að ein stelpa
sem hafði farið á námskeið hjá öðrum en Ein-
ari Magg hefði komist inn í skólann?“
Að mati Öddu Báru einokaði efnamikið fólk
úr Reykjavík menntaskólann á þessum árum.
„Það var dýrt fyrir alla aðra en þá sem gátu
búið í Reykjavík að vera þar í skóla. Aðeins
einn af þeim nemendum sem hóf nám við
menntaskólann á sama tíma og ég var bæði fá-
tækur og utan af landi. Þetta fyrirkomulag
opnaði ekki neinar dyr nema fyrir þá sem
bjuggu í Reykjavík og gátu legið yfir náminu.“
Adda Bára „Svona voru samskiptin í kringum
þetta inntökupróf, alveg rotin fannst mér.“
Rotin samskipti
í kringum inn-
tökuprófið
Efnahagslegt jafnrétti til
náms í Menntaskólanum í
Reykjavík 1904–1953