Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Blaðsíða 6
6 LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ lesbók Eftir Baldur Arnarson baldur@mbl.is B ókin Collapse, eða Hrun, eftir bandaríska vísinda- manninn Jared Diamond vakti mikla athygli þegar hún kom út síðla árs 2004. Þrátt fyrir að slaga hátt í 600 síður og innihalda mikið magn upplýsinga um ólík menningarsamfélög varð bókin að met- sölubók vestanhafs. Diamond þekkir vel til aðstæðna á Íslandi, sem hann notar sem stuðningsdæmi fyrir þeirri tilgátu sinni að maðurinn taki almennt ekki eft- ir hægfara eyðingu á landkostum. Fellur sú tilgáta inn í þá röksemdafærslu Diamonds, sem er prófessor í landafræðum og lífeðlisfræðum við Kaliforníuháskóla (UCLA), að ofnýting á náttúruauðæfum hafi oftar en ekki leitt til hnignunar samfélaga. Greining Diamonds á árekstrum fyrirtækja og umhverfisverndarsinna á mörgu leyti vel við samfélagsumræðuna á Íslandi í dag. Umfjöllun hans ristir þó dýpra en hefðbund- inn samanburður á afstöðu manna til nátt- úruverndar samkvæmt pólitískum víglínum. Áhugi hans beinist miklu frekar að því hvers vegna samfélög breyta rangt, óháð sjálfri sam- félagsgerðinni og þeirri hugmyndafræði sem þar kann að vera lögð til grundvallar. Hann tekur hvorki afstöðu með eða á móti auðhyggjunni og hrósar og lastar fyrirtæki fyr- ir umgengni sína við náttúruna eftir því sem við á hverju sinni. Diamond liggur mikið á hjarta enda telur hann að þetta sé í fyrsta sinn í sögunni sem mannkynið standi andspænis hnattrænni hnignun vistkerfisins, vandamál á borð við loftslagsbreytingar muni fyrr en síðar hafa al- varlegar afleiðingar. Tólf atriði til grundvallar Collapse skiptist í fjóra hluta sem gegna því hlutverki að rökstyðja þá kenningu að hnignun og hrun samfélaga megi iðulega rekja til fimm þátta: slæmrar umgengni við náttúruna; lofts- lagsbreytinga; fjandsamlegra nágranna; minnkandi stuðnings nágrannaríkja og (rangra) viðbragða samfélaga við aðstæðum sínum. Þau samfélög sem fjallað er um í bókinni gegna þannig því meginhlutverki að skýra með reynsludæmum hvernig hver og einn af þessum fimm þáttum hafi átt þátt í hruni þeirra. Gerð er tilraun til að varpa ljósi á þessa uppbyggingu frekar í þeim köflum sem hér er vísað til. Með hruni á Diamond við samdrátt í mann- fjöldanum og eða í pólitískum, efnahagslegum og félagslegum margbreytileika samfélaga á umtalsverðu svæði í lengri tíma. Hann nefnir átta atriði í samhengi við hvern- ig eldri samfélög hafi grafið undan sjálfum sér með því að skaða umhverfið: skógareyðingu og eyðingu vistkerfa; jarðvegsvandamál; vanda- mál við vatnsdreifingu, ofveiði, ofnýtingu fiski- stofna, neikvæð áhrif aðfluttra dýra á umhverf- ið, aukning mannfjöldans og aukin áhrif hvers einstaklings á umhverfi sitt. Þegar um er að ræða samfélög í samtím- anum segir hann fjögur atriði hafa bæst við: loftslagsbreytingar af mannavöldum; upp- söfnun eiturefna í umhverfinu; orkuskortur og hámarksnýting á getu lífríkis jarðarinnar til ljóstillífunar. Eðli málsins samkvæmt er nálgun Collapse afar víðfeðm og ber að líta á þetta greinarkorn sem lauslega kynningu á söguþræði hennar. Skiptist í fjóra kafla Alls skiptast fjórir hlutir bókarinnar í sextán kafla og verður gripið niður í nokkrum þeirra hér á eftir. Í fyrsta hlutanum persónugerir höfundur um margt viðfangsefni bókarinnar með því að lýsa reynslu sinni af umhverfisvandamálum í suð- vesturhluta Montana-ríkis. Jafnframt gegnir sá hluti þeim tilgangi í frá- sögninni að færa efni bókarinnar að bandarísk- um lesendum, með því að sýna hvernig Bittero- ot-dalurinn í ríkinu er dæmi um öll umhverfisvandamál landsins, skógareyðingu, vatnsskort, jarðvegseyðingu og eitur- efnamengun sé unnt að rekja til mistaka í ár- anna rás. Að samanlögðu eigi mörg af þeim fimm meg- inatriðum er leitt hafi til hnignunar samfélaga við Montana. Þar er einnig fjallað um áralanga togstreitu námafyrirtækja og íbúa ríkisins og hvernig óá- byrg umgengni við umhverfið hafi oftar en ekki kallað á rándýrar hreinsiaðgerðir sem hafi oft- ar en ekki fallið á samfélagið. Annar hlutinn skiptist svo í átta kafla, þar sem dæmi eru tekin af þætti ofnýtingar nátt- úruauðæfa í hnignun samfélaga. Harmur Páskaeyja táknrænn Fyrsti kaflinn fjallar um hinar dularfullu Páskaeyjar í Kyrrahafi sem Diamond telur dæmi um samfélag þar sem skógareyðing átti hlut í félagslegum óstöðugleika er smátt og smátt leiddi til átaka og að lokum árása á stein- drangana frægu sem eyjarnar eru þekktar fyr- ir. Næstu þrír kaflar færa svo frekari rök fyrir áhrifum landeyðingar á hnignun samfélaga með sögulegri umfjöllun um endalok búsetu á Pitcairn- og Henderson-eyjunum á Kyrrahafi, og hnignun Anasazi-samfélaganna í Norður- Ameríku, sem miklir þurrkar um 1130 gerðu endanlega út af við, og Maya-siðmenninguna í Suður-Ameríku, þar sem þurrkar áttu einnig þátt í hnignun og loks hruni samfélagsins. Diamond telur mikla aukningu mannfjöldans í síðastnefnda tilvikinu hafa leitt til ofnýtingar náttúruauðlinda, sem hafi, líkt og í Rúanda og Haítí, haft skelfilegar afleiðingar. Verður nánar vikið að þætti mannfjölgunar í þjóðarmorðinu í Rúanda árið 1994 síðar í þessari grein. Í sjötta, sjöunda og áttunda kafla annars hluta bókarinnar er vikið að Íslandi og Græn- landi og skulum við nú bera niður í þeim hluta frásagnarinnar. Örlög víkinganna áhugaverð Að mati Diamonds eiga örlög víkinga á Íslandi og Grænlandi sér áhugaverða sögu, enda upp- fylli hnignun búsetu landnema á Grænlandi öll fimm atriðin er hann telur tengjast hnignun samfélaga og vikið var að hér að ofan. Hann segir víkingana meðal annars hafa unnið spjöll á nátturunni; orðið fyrir afleiðingum loftslags- breytinga og að menning þeirra hafi haft áhrif á viðbrögð þeirra við þessum aðstæðum. Viðskipti víkinga við aðrar þjóðir eru sögð hafa haft sitt að segja sem og árásir ínúíta á Grænlandi. Það skal tekið fram, að minnst er á Fær- eyjar, Orkneyjar, Vínland og Hjaltlandseyjar í þessu samhengi. Sú umfjöllun er hins vegar nokkuð utan alfaraleiðar í þessari frásögn og verður ekki gerð nánari skil hér. Loftslag á Grænlandi er sagt hafa hlýnað í lok síðustu ísaldar fyrir um 14.000 árum. Þá hafi firðir eyjarinnar orðið „kaldir“ en ekki „mjög kaldir“ líkt og áður. Af þessu leiðir að hlýindaskeiðið fram að Litlu ísöldinni var for- senda búsetu víkinga á Grænlandi, eftir að segl- skipatækni barst til norðurhálfu á sjöundu öld. Höfundur telur að norskir landnemar á Grænlandi hafi rýrt landkosti landsins með þrí- þættum hætti. Þeir hafi eyðilagt plöntu- og jurtalíf þess, raskað jarðvegi og skorið torf úr grassverðinum. Þeir hafi brennt skóg til að rýma fyrir beit, höggvið svo niður fleiri tré til að smíða verkfæri og aðra gripi og til að nota sem eldivið. Ofnýting á Grænlandi Að mati Diamonds leiddi þetta til alvarlegs timburskorts sem aftur leiddi til þess að land- nemar urðu meðal annars að reiða sig á reka- við. Af þessum sökum urðu þeir að brenna bein sem hefðu ella getað orðið fóður. Skorturinn hafi einnig dregið úr öryggi þeirra með því að koma í veg fyrir eldsneytisfreka vopnasmíði úr járni. Eins og fyrr segir höfðu loftslagsbreytingar veruleg áhrif á landnám á Grændlandi, loftslag hafi verið hlýtt í Norður-Evrópu á 9. öld þegar siglingaleiðir opnuðust vegna hlýinda. Þær hafi síðar lokast aftur. Vísar Diamond hér til upphafs Litlu ísald- arinnar um 1300 þegar byrjaði að verða kaldara við Ísland, þróun sem hafi um árið 1420 náð há- marki og verið stöðug fram á 19. öld. Kólnandi veðurfar er sagt hafa haft áhrif á verslun land- nema, síðasta kaupskip á vegum Noregskon- ungs – sem hafði einkarétt á verslun – hafi komið til landsins árið 1368. Síðasti biskupinn í Grænlandi hafi svo farið til feðra sinna um tíu árum síðar. Jafnframt segir hann skort á vilja til að eiga samneyti við ínúíta hafa haft sitt að segja, þeir hafi ekki lært að nota hval- og selspik til hit- unar af þessum sökum. Þá er minnt á þann hátt höfðingja að bruðla með fé til kaupa á lúx- usvörum, í stað þess að kaupa mikilvægari hluti á borð við járn. Endalok 450 ára búsetu norskra innflytjenda eru því rakin til nokkurra sam- verkandi þátta. Gróðureyðing á Íslandi sú mesta í Evrópu Með líku lagi vísar Diamond til sögu Íslands til að rökstyðja þá ályktun sína að gríðarlega land- eyðingu megi oftar en ekki rekja til þekking- arskorts á landkostum. Þetta er nokkuð mik- ilvægur liður röksemdafærslunnar, enda er fátt jafnórökrétt fyrir samfélög og að leggja gróð- urlendi sitt í rúst. Fyrstu kynni Diamonds af Íslandi voru þeg- ar honum var fyrir mörgum árum boðið á ráð- stefnu Atlantshafsbandalagsins, NATO, hér á landi þar sem rætt var um leiðir til að bæta vist- kerfi sem hafi orðið fyrir raski. Hann segir staðarval ráðstefnunnar hafa verið einkar við- eigandi, þar eð Ísland hafi orðið fyrir mestri jarðvegseyðingu allra þjóða í Evrópu. Landið sé víða brún eyðimörk. Skóglendi landsins hafi þannig horfið frá landnámi og helmingur jarðvegsins ýmist runnið út í sjó með ám eða fokið á haf út. Minnt er á að loftslag hafi kólnað á Íslandi við upphaf Litlu ísaldarinnar og að aðstæður til akuryrkju hafi því verið takmarkaðar eftir að hún hófst. Þá er bent á þá staðreynd að jarðvegur hafi myndast hægar og eyðst hraðar á Íslandi en í Noregi og Bretlandi. Skógi landsins eytt Ennfremur gefur Diamond í skyn að Íslend- ingar hafi ekki umgengist þau auðæfi sem fól- ust í frjósömum jarðvegi af ábyrgðartilfinningu og að það hafi átt sinn þátt í hvernig fór. Um 80 prósentum af skóglendi landsins hafi verið eytt á fyrstu áratugum landnámsins og svo 96 prósentum þess skógar sem eftir var á síðari tímum. Þetta þýði að aðeins eitt prósent af upphaflegum skógi landsins sé eftir. Til varnar Íslendingum segir Diamond að þeir hafi ekki getað vitað að jarðvegur hér væri viðkvæmari en í Noregi og Bretlandi – hverir og eldfjöll hafi verið framandi en sjálfur gróð- urinn verið kunnuglegri – og að smátt og smátt hafi skapast vítahringur sem þeir réðu ekki við. Því telur hann aðgerðir landnema á Íslandi dæmi um röng viðbrögð samfélags við að- stæðum sínum. Án þess að djúpt sé í það farið minnir Dia- mond á, að eyðing landkosta hafi átt þátt í óstöðugleika Sturlungaaldar og því væntanlega undirritun Gamla sáttmála 1262, þótt það ártal sé umdeilt líkt og áður hefur komið fram á þessum vettvangi. Að grafa sér gröf Bókin Collapse eftir bandaríska vísinda- manninn Jared Diamond fjallar um tengsl landeyðingar og hnignunar samfélaga. Hér er stiklað á stóru í víðfeðmri nálgun bók- arinnar. Ljósmynd/Andrés Arnalds Hrun Talið er að jarðvegseyðing hafi átt þátt í hruni Páskaeyja. Stein- drangarnir eru því táknrænir fyrir sóun, vanþekkingu og skammsýni. Reuters Harmleikur Diamond færir rök fyrir því að landeyðing hafi átt hlut að máli í þjóðarmorðinu í Rúanda árið 1994. Eyðing Myndin sýnir gríðarlega jarðvegseyðingu við Hlöðufell, sunnan Langjökuls. Rannsóknir benda til, að losun gróðurhúsalofttegunda - einkum á koltvísýringi og metan - úr lífrænu efni á Íslandi í mýrum og á illa förnu landi sé meiri en sem nemur losun af mannavöldum. Land- græðsla bindur því ekki aðeins kolefni í gróðri heldur kemur hún einnig í veg fyrir losun þess úr íslenskum vistkerfum. Landgræðsla er því mjög virk leið til að sporna gegn loftslagsbreytingum. Áhugafólk um umhverfisvernd ætti að gefa slíkum staðreyndum miklu meiri gaum.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.