Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2006 11
George W.Bush
Bandaríkjaforseti
er túlkaður sem
fórnarlamb eigin
sannfæringa í
nýjustu bók Bob
Woodwards,
State of Denial,
sem beðið hefur
verið eftir með
nokkurri eftirvæntingu – enda Wo-
odward áhrifamikill einstaklingur og
Bush meira en lítið umdeildur á for-
setastóli svo ekki sé meira sagt. Sá
Bush sem Woodward sýnir okkur er
leiðtogi sem er óvirkur, óþol-
inmóður, heimskvitur og skortir all-
an fróðleiksþorsta, sem fyrir vikið
hvetur hann á engan hátt til að end-
urskoða afstöðu sína til stríðsins.
Með þessum skrifum sínum hefur
Woodward heldur betur breytt um
tón því myndin af Bush er gjörólík
þeirri sem Woodward sjálfur hafði
áður dregið upp af honum í bókinni
Bush at War frá 2002 – þar sem for-
setinn var sýndur sem yfirvegaður
og einbeittur leiðtogi með framtíð-
arsýnina sem föður hans skorti. Þó
Bush fái það um margt óþvegið hjá
Woodward að þessu sinni eru ekki
allir Bandaríkjamenn jafnneikvæðir
í garð forsetans, a.m.k. ef bók Rich-
ards A. Posner, dómara við áfrýj-
unardómstól, er eitthvað til að fara
eftir. En í bókinni Not a Suicide
Pact: The Constitution in a Time of
National Emergency ber dómarinn
fram rök sín fyrir því að beygja
stjórnarskrána, sem er í huga
margra Bandaríkjamanna flestu
heilagri, í þágu baráttunnar gegn
hryðjuverkum.




Sovétríkin,ekki síður en
Bandaríkin, hafa í
gegnum tíðina
verið tilefni
margs konar
vangaveltna fyrir
bæði fræðimenn
og rithöfunda. Og
á síðustu öld var
það e.t.v. ekki
hvað síst fyrir tilstilli Jóseph Stalíns.
Hinn danski Niels Erik Rosenfeldt
hefur nú bæst í hóp þeirra fjölmörgu
sem ritað hafa ævisögu einræð-
isherrans. En bókin, sem nefnist
Stalin: Diktaturets anatomi, hefur
fengið góða dóma í dönskum fjöl-
miðlum sem fagna því að loksins sé
komin út dönsk ævisaga Stalíns.
Sovéttíminn er síðan litinn með aug-
um fantasíunnar – eða e.t.v. frekar
hrollvekjunnar í nýjustu bók Martin
Amis, House of Meetings. Þar rann-
sakar höfundurinn örlög ein-
staklingsins mótuð af hryllingi sov-
éska gúlagsins, eðli minnisins og
ábyrgð einstaklingsins. Hrylling-
urinn sem fangar í útrýming-
arbúðum nasista upplifðu var síst
minni þeim sem í gúlaginu var að
finna og helförin er vissulega þunga-
miðja bókar Daniel Mendelsohn,
The Lost: A Search for Six of Six
Million. Þar segir Mendelsohn frá
tilraun sinni til að fylla í eyðurnar
sem frásögn afa hans af lífinu í Pól-
landi á tímum síðari heimsstyrjald-
arinnar skyldi eftir, m.a. með því að
leiða í ljós sannleikann í tengslum
við lát sex gyðinga sem voru innilok-
aðir í pólskum bæ sem var hernum-
inn af nasistum.




Heimspeki-bækur
prýða kannski
sjaldan efstu sæti
bóksölulista, en
sá fróðleikur sem
þær hafa að
geyma er engu að
síður meira en vel
vangaveltnanna
virði. Hversdags-
heimspeki er ný bók eftir Róbert
Jack sem kemur út hjá Háskóla-
útgáfunni þar sem, líkt og nafnið
gefur til kynna, áherslan er lög á
tengsl heimspekinnar við daglegt líf.
BÆKUR
Bob Woodward
Martin Amis
Róbert Jack
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Eftir Sigurbjörgu Þrastardóttur
sith@mbl.is
Einmitt. Þarna náði ég þér, ágæti auð-trúa lesandi, að minnsta kosti eittaugnablik. Náði þér.Ég er hins vegar ekki svo viss um
að höfundurinn að baki Stellu Blómkvist myndi
tilkynna um ídentítet sitt í aumum blaðapistli,
hann hlýtur að hafa meira krassandi innkomu í
huga. Já, hvernig ætli það verði? Kannski
einkaviðtal í Kastljósi. Eða fagnaður í Smára-
lind. Kannski verður hann/hún glimmeraður
leynigestur á Bókaballi eða fær óvænta tilnefn-
ingu til Glerlykilsins og neyðist til að stíga
fram.
En er þessi brandari ekki annars að verða
búinn? Hversu margar ágiskanir hafa ekki
gengið manna á meðal í kokteilboðum og jóla-
glöggum; ný bók eftir Stellu Blómkvist komin
út, en hver skrifar hana – Halldór Guðmunds-
son eða Auður Haralds? Gerður Kristný eða
Davíð Oddsson? Halli & Laddi? Fólk er hætt að
nenna að giska, Stella Blómkvist er orðin eins
og hver annar höfundur sem gefur út bók annað
hvert ár og þær virðast seljast þótt hvergi sé
efnt til upplestra með höfundinum. Á tímum
ímyndarsmíðar og skemmtiiðnaðar sætir í raun
furðu að einhver kjósi að halda leynd sinni
svona lengi. Eða er ekki Höfundurinn á okkar
tímum orðinn markaðsvara; innréttingarnar
heima hjá honum, fjölskyldustærð, vinnuað-
staða, föt, ferðalög og fælni? Hver nennir að
brasa við bókaskrif án þess að fá nokkurt per-
sónulegt kredit fyrir?
Ekki síst af þessum sökum er Stella Blóm-
kvist áhugavert tilfelli. Höfundur sem hugsar
meira um textann sinn en frama sinn. Auðvitað
eru til fleiri þannig höfundar, flestir í stéttinni
myndu raunar segjast vera þannig stemmdir, en
sumir fjölmiðlar eru hins vegar öðruvísi
stemmdir. Og margir falla í gryfjuna.
Hver er Stella Blómkvist? Munum að „stella“
merkir stjarna á latínu og þannig snýr hún/
hann enn frekar upp á stjörnuhugmyndina um
sýnileika og athygli. Og Blómkvist. Er þetta
garðyrkjumaður? Af erlendu bergi brotinn? Er
þetta Uffe blómaskreytir? Er þetta Marentza í
Café Flóru? Er þetta náunginn sem þýddi
barnabækurnar um Karl Blómkvist? Kannski er
þetta Silvía Nótt, og hennar fólk, sem skrifar
veruleikann á haus með tiltækum ráðum.
Það er annars furðulegt að í okkar smáa sam-
félagi skuli vera hægt að halda einu nafni
leyndu svona lengi. Í níu ár. Að minnsta kosti
tveir menn vita hið sanna, útgáfustjórar Máls
og menningar síðustu ár. Kannski líka próf-
arkarlesarinn. Kápuhöfundurinn? Maður veit
ekki. En ekki virðist neitt hafa lekið út.
Besta ágiskunin er að höfundurinn að baki
Stellu sé alls ekkert frægur, kannski maður á
lyftara í Grundarfirði, en vegna – enn og aftur –
stjörnudýrkunaráráttunnar hafi útgefanda hans
þótt vonlítið að starta ferli með hefðbundnum
hætti. Leyndarmál draga að sér athygli. Að
minnsta kosti fyrstu misserin.
Eða af hverju kýs fólk yfir höfuð að skrifa
undir dulnefni á 21. öld? Einu sinni þóttust kon-
ur vera karlhöfundar, til þess að vera lesnar. Er
það orðið öfugt? Eða er þetta pólitík, eðlileg
feimni eða hvort tveggja? Kannski ein, stór
könnun á því hvort verk geti notið sannmælis
án truflandi nærveru Höfundarins? Já, er þetta
doktorsrannsókn í viðtökufræðum? Það væri þá
göfugur og snjall tilgangur, en býsna ótrúleg
þolinmæðisvinna.
Ég og presturinn sem býr við hliðina á mér
erum jafnsennilega Stella Blómkvist þar til ann-
að kemur í ljós. Hvar og hvernig verður hulunni
svipt af? Hvenær? Og munu vinsældir Stellu-
bóka aukast eða fjara út þegar í ljós kemur að
maðurinn á lyftaranum heitir Kjartan og er frá-
skilinn?
Ég er Stella Blómkvist
»Eða er ekki Höfundurinn á
okkar tímum orðinn markaðs-
vara; innréttingarnar heima hjá
honum, fjölskyldustærð, vinnu-
aðstaða, föt, ferðalög og fælni?
Hver nennir að brasa við bóka-
skrif án þess að fá nokkurt per-
sónulegt kredit fyrir?
ERINDI
Eftir Jón Þ. Þór
jonthor@akademia.is
M
argt hefur verið ritað um
sögu seinni heimsstyrjald-
arinnar, gang hennar, ein-
staka viðburði og fólk, sem
þar kom við sögu með einum
eða öðrum hætti. Oft hlýtur
svo að virðast sem flest er máli skiptir hafi
þegar verið sagt um þessi efni, en sífellt skýtur
upp nýjum heimildum, ritum og frásögnum
sem áður voru lítt eða ekki þekkt og bjóða upp
á ný sjónarhorn. Eftir fall Sovétríkjanna og al-
þýðulýðveldanna í Austur-Evrópu fengu fræði-
menn aðgang að skjalasöfnum og ýmislegum
gögnum sem áður voru lokuð og þá kom sitt-
hvað hnýsilegt í ljós. Það hafa margir notfært
sér á undanförnum árum og oft er afraksturinn
býsna hnýsilegur.
Meðal þeirra vestrænu fræðimanna sem
einna ötulastir hafa verið í rannsóknum í rúss-
neskum söfnum er enski sagnfræðingurinn
Antony Beevor. Hann hefur skrifað mikið um
sögu síðari heimsstyrjaldarinnar og eru met-
sölubækurnar um orrustuna við Stalíngrað og
fall Berlínar líkast til þekktustu verk hans á
þessu sviði. Þegar Beevor vann að bókinni um
Stalíngrað fékk hann afnot af minnisbókum
sovéska rithöfundarins Vasily Grossman frá
stríðsárunum. Þær voru þá nánast óþekktar
heimildir, þótt margir þekktu vel til annarra
höfundarverka Grossman. Beevor hagnýtti sér
minnisbækurnar við samningu rita sinna um
orrustuna við Stalíngrað og fall Berlínar og
þegar hann hafði lokið við þá síðari hófst hann
ásamt Lubu Vinogradovu, rússneskri sam-
starfskonu sinni, handa við að þýða þessar
bækur á ensku og búa þær til prentunar. Á
síðasta ári kom svo út hjá The Harvill Press í
Lundúnum bók sem hefur að geyma mikið af
efni minnisbókanna og nefnist á ensku: A Wri-
ter at War. Vasily Grossman with the Red
Army, 1941–1945.
Vasily Grossman var Úkraínumaður að upp-
runa, fæddur árið 1905 í borginni Berdichev.
Hann tók ungur að fást við skriftir en þegar
Þjóðverjar réðust inn í Sovétríkin árið 1941
hugðist hann leggja frá sér pennann og gaf sig
fram til herþjónustu. Hann var hins vegar tal-
inn óhæfur til bardaga vegna sjúkleika og
gerðist þá stríðsfréttaritari við Rauðu stjörn-
una, blað Rauða hersins. Hann var sendur til
vígvallanna og fylgdi hernum, fyrst á und-
anhaldinu allt austur til Stalíngrað þar sem
hann var á meðan orrustan um borgina geisaði.
Síðan fór hann með hersveitunum vestur á
bóginn og var með þeim allt til Berlínar. Hann
upplifði marga helstu viðburði styrjaldarinnar
á austurvígstöðvunum, vörn Moskvuborgar,
orrustuna um Stalíngrað, skriðdrekabardagann
mikla við Kúrsk, töku Varsjár og loks fall
Berlínar. Um allt þetta og miklu fleira skrifaði
hann rækilegar og um margt merkar greinar í
blað sitt og í stríðslok var hann þekktastur
allra stríðsfréttaritara í Sovétríkjunum, að Ilya
Ehrenburg kannski einum undanskildum.
Grossman hafði næmt auga fyrir áhrifum
stríðsins á óbreytta borgara og á hermennina
sem börðust í fremstu víglínu. Hann lýsti lífi
þeirra, örlögum, hetjudáðum og daglegri önn
og hlaut fyrir almennt lof. Frásögn hans er
vitaskuld lituð á köflum og fjarri því að geta
talist óhlutdræg. Hún opnar hins vegar nýja og
oft óvenjulega sýn á hildarleikinn og þá sem
þátt tóku í honum og Grossman skirrist ekki
við að gagnrýna sovésku hermennina og segja
frá hervirkjum sem þeir unnu, einkum í Þýska-
landi. Ráðamenn í Moskvu voru fráleitt hrifnir
af öllu sem hann skrifaði og átti það ekki síst
um það sem hann sagði um gyðinga og með-
ferðina á þeim en Grossman var sjálfur gyð-
ingur.
Antony Beevor og Luba Vinogradova hafa
búið minnisbækurnar til prentunar af list og
samið nauðsynlegar skýringar. Margir kaflar í
þessari bók eru afar fróðlegir aflestrar og oft
hrífur Grossman lesandann með sér. Það á
ekki síst við um lýsingarnar á orrustunni við
Stalíngrað og töku Berlínar en mögnuðust er
frásögnin af útrýmingarbúðunum í Treblinka.
Hún lætur engan ósnortinn.
Eftir stríðið fékkst Vasily Grossman einkum
við skáldsagnagerð og sótti þá gjarnan efni sitt
í atburði styrjaldarinnar. Mestu og þekktustu
skáldsögu sinni lauk hann árið 1960. Hún
fékkst ekki útgefin í heimalandi hans fyrr en
eftir fall kommúnismans en var gefin út í Sviss
árið 1981 og síðan víðar á Vesturlöndum. Á
ensku nefnist hún Life and Fate [Líf og örlög].
Hún hlaut frábærar viðtökur gagnrýnenda og
hafa sumir þeirra kallað hana mestu skáldsögu
rússnesks höfundar á 20. öld og jafnað henni
við Stríð og frið eftir Leo Tolstoy. Vasily
Grossman lést árið 1964.
Rithöfundur í stríði
Á síðasta ári kom út hjá The Harvill Press í
Lundúnum bók sem hefur að geyma mikið af
efni minnisbóka rússneska rithöfundarins Vasi-
lys Grossmans og nefnist á ensku: A Writer at
War. Vasily Grossman with the Red Army, 1941–
1945. Hann var sendur til vígvallanna sem
fréttaritari rauða hersins og fylgdi sovéska
hernum, fyrst á undanhaldinu allt austur til Stal-
íngrað þar sem hann var á meðan orrustan um
borgina geisaði en svo vestur á bóginn, allt til
Berlínar.
Stalíngrað Grossman var sendur til vígvallanna og fylgdi hernum, fyrst á undanhaldinu allt austur
til Stalíngrað þar sem hann var á meðan orrustan um borgina geisaði. Skriðdreki úr orrustunni.