Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2006, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annae@mbl.is
Íbókum PeterAckroyds eiga
skáldskapur og
raunveruleikinn
það til að tvinnast
saman enda vill
höfundurinn helst
byggja bækur sín-
ar á raunverulegu
fólki og lífga síðan
upp á æviatriði þess með ímynd-
unaraflinu. Og Ackroyd er yfirleitt
nógu hæfileikamikill rithöfundur til
að komast upp með þetta. Nýjasta
bók hans The Fall of Troy er engin
undantekning frá þessu. Þar segir
frá hinum sérvitra og sömuleiðis um-
deilda þýska fornleifafræðingi Hein-
rich Schliemann, sem eltir uppi af
sannkallaðri þráhyggju þær hug-
myndir sínar að hann hafi fundið
Tróju Hómers.




Heiti nýjustuskáldsögu
norska rithöfund-
arins Lars Saabye
Christensen Mod-
ellen býr yfir
margvíslegri
merkingu, ekki
hvað síst er varðar
þá kunnuglegu
sögu sem felst í til-
vistarkreppu listamanns á miðjum
aldri. Berlingske Tidende telur
Christensen þó ganga of langt í
táknmyndasköpuninni með þessari
sögu sem allt að því svigni undan
samlíkingunum. Anne B. Ragde er
einnig í hópi vinsælustu höfunda
Noregs og vakti bók hennar Berl-
ínaraspirnar, sem nýverið kom út
hjá Máli og menningu, töluverða
lukku í heimalandinu. Hún varð í
kjölfarið margföld verðlaunasaga og
skákaði Da Vinci lyklinum á sölulist-
um. En í Berlínaröspunum leitast
Ragde við að svara spurningunni
hvernig hægt sé að sættast við til-
veruna í stað þess að flýja hana.




Bandarískispennu-
sagnahöfundurinn
John Grisham
sendi nýlega frá
sér sína fyrstu bók
sem ekki fellur í
skáldsagnaflokk-
inn þótt viðfangs-
efnið sé réttar-
drama í sönnum Grisham-stíl. The
Innocent Man fjallar um fjóra venju-
lega menn úr venjulegum fjölskyld-
um sem lenda á skjön í réttarkerfinu
og hljóta fyrir vikið samanlagt 33 ára
fangelsisdóm. Og þótt veruleikinn sé
oft fáránlegri en nokkur skáld-
skapur fer ekki hjá því að skáldsagn-
arformið hefði hentað sögunni betur.
Lögfræðingadrama setur einnig svip
sinn á bók Roberts Dugonis, Sá sem
valdið hefur, sem nýlega kom út hjá
Jentas-útgáfunni, en þar leitast lög-
maðurinn David Sloane við að svara
ótal spurningum í tengslum við þrjá-
tíu ára gamalt samsæri.




Þó fantasíu- og ævintýrabækurhafi oft á tíðum nokkurs konar
barnabókastimpil á sér er það ekki
algengt að söguhöfundarnir sjálfir
séu ekki nema börn að aldri. Chri-
stopher Paolini, höfundur bókanna
um Eragon, er líklega ein fárra und-
antekninga frá þessu. Hin kínverska
Yi Fan, sem tekið hefur sér engil-
saxneska nafnið Nancy, virðist þó
ætla að feta í fótspor hans, en ein-
ungis ellefu ára gömul hefur Yi Fan
náð að selja Harper Collins-útgáf-
unni ævintýrasöguna Swordbird,
sem auk þess að koma út á ensku í
febrúar á næsta ári er líka ætlað að
bæta tengsl Harper Collins við kín-
verska bókamarkaðinn. Drekafræði
þeirra Wayne Anderson, Douglas
Carrel og Helen Ward, sem kemur
út hjá Bjarti um þessar mundir,
geymir þá ekki síður sagnir af ævin-
týralegum skepnum. En þar segir
frá drekameistaranum doktor Ern-
est Drake sem lengi lifði meðal þess-
ara fornu skepna …
BÆKUR
Peter Ackroyd
Johns Grisham
Lars Saabye
Christensen
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Íslendingar ættu að taka tyrkneska rithöf-undinn Orhan Pamuk í guðatölu eða aðminnsta kosti gera hann að heiðursborgaravegna þess að hann hefur sýnt að hann er
jafnsjálfstæður í hugsun og jafnóhræddur við að
láta skoðanir sínar í ljós og Íslendingar hafa ætíð
verið.
Þetta sagði kanadíska skáldkonan Margaret
Atwood í opnunarræðu við setningu Bók-
menntahátíðar í Reykjavík 12. september í fyrra í
Norræna húsinu. Á fimmtudaginn urðu Svíar fyrri
til, Pamuk var þá útnefndur til Nóbelsverðlauna í
bókmenntum. Og þó að Pamuk sé vissulega frábær
höfundur er erfitt að bægja þeirri hugsun frá að
hann hafi ekki síst fengið verðlaunin vegna þess að
hann hefur orðið að eins konar tákni um baráttuna
gegn ritskoðun og hvers konar kúgun þeirra sem
vilja beita mætti orðsins og halda sannleikanum til
haga. Fyrr á þessu ári féllu tyrknesk yfirvöld frá
kæru á hendur Pamuk fyrir að hafa „móðgað tyrk-
neska þjóðarvitund“, eins og það var kallað, með
ummælum sínum um fjöldamorð á Armenum í
fyrri heimsstyrjöld. Tyrknesk yfirvöld halda því
fram að ummælin eigi ekki við rök að styðjast. Í
september sl. féllu yfirvöld í Tyrklandi síðan einn-
ig frá kæru sama efnis á hendur skáldkonunni Elif
Shafak.
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem sænska nób-
elsnefndin notar verðlaunin sem pólitíska at-
hugasemd af einhverju tagi. Harold Pinter hlaut
verðlaunin í fyrra þrátt fyrir að hafa ekki fengist
mikið við skáldskap undanfarin ár og raunar ekki
sent frá sér viðamikið leikrit síðan á níunda ára-
tugnum. Pinter hefur hins vegar verið ötull bar-
áttumaður gegn utanríkisstefnu Bandaríkja-
stjórnar síðustu ár. Nóbelsnefndin var líklega ekki
síður að senda Bush tóninn með því að veita Pinter
verðlaunin en þakka leikskáldinu fyrir framlag sitt
til heimsbókmenntanna þó að enginn efist svo sem
um mikilvægi þess. Á sama hátt mætti líta á út-
nefningu austurrísku skáldkonunnar Elfriede Jel-
inek til verðlaunanna árið 2004 en hún hefur tekið
skýra afstöðu gegn uppgangi öfgahægrimanna í
heimalandi sínu. Og áfram mætti telja, til dæmis
suður-afrísku höfundana Nadine Gordimer og
J.M. Coetzee sem fengu verðlaunin 1991 og 2003.
Þessi túlkun á bókmenntaverðlaunum Nóbels er
ekki endilega á skjön við upphafleg markmið
þeirra. Í erfðaskrá sinni var Alfred Nóbel mjög
óljós um þær viðmiðanir sem ætti að hafa við út-
hlutun verðlaunanna. Hann talar þar um að við-
komandi höfundur verði að hafa „orðið mannkyni
til góðs“ með skrifum sínum og skrifað fram-
úrskarandi verk sem færði bókmenntirnar í „ídeal-
íska“ átt. Allar götur síðan verðlaunin voru veitt í
fyrsta sinn árið 1901 hafa staðið umræður og deil-
ur um það hvernig ætti að túlka þessi fyrirmæli,
ekki síst hugtakið „ídealískur“. Í fyrstu áttu
raunsæisbókmenntir til dæmis ekki upp á pall-
borðið. Tolstoy, Ibsen og Émile Zola fengu þannig
ekki verðlaunin. Á fjórða áratugnum var sjónum
beint að höfundum sem náðu til fjöldans („mann-
kyns“) en eftir seinna stríð voru frumkvöðlarnir
verðlaunaðir eða þeir sem ruddu nýjum formum
og hugmyndum („ídeölum“) braut inn í bókmennt-
irnar svo sem Hesse og Beckett. Eftir 1978 hefur
áherslan að stórum hluta legið á „óþekkta“ en
„mikilvæga“ höfunda um leið og fleiri höfundar ut-
an Evrópu hafa fengið verðlaunin.
Á heimasíðu Nóbelsstofnunarinnar segir í grein
um túlkun fyrirmæla Alfreds Nobels að pólitík hafi
aldrei haft neitt með úthlutun verðlaunanna að
gera. Öllum vangaveltum í þá átt er vísað á bug.
En kannski er stofnunin fullviðkvæm fyrir þessari
útleggingu á störfum hennar. Bókmenntir eru ekki
og hafa aldrei verið algjörlega ópólitískar og hvers
vegna ættu bókmenntaverðlaun þá að vera það?
Margir telja einmitt að bókmenntir eigi að minnsta
kosti öðrum þræði að gegna samfélagslegu hlut-
verki, þær eigi að vera gagnrýnin, pólitísk rödd.
Margaret Atwood sagði í fyrrnefndri ræðu sinni í
Norræna húsinu í fyrra: „Að segja sögu þjóðar
sinnar eins og hún var í raun og veru er hugrekki
vegna þess að sannleikurinn er aldrei sléttur og
felldur; þeir sem leiða hann í ljós eru heldur aldrei
vinsælir meðal ríkjandi valdamanna. En rithöf-
undar eins og Orhan Pamuk og Halldór Laxness
eru ekki hér til þess að skjalla okkur og fela sann-
leikann.“
Pólitískur Nóbel?
» Þetta er ekki í fyrsta skipti
sem sænska nóbelsnefndin
notar verðlaunin sem pólitíska
athugasemd af einhverju tagi.
Harold Pinter hlaut verðlaunin í
fyrra þrátt fyrir að hafa ekki
fengist mikið við skáldskap und-
anfarin ár …
ERINDI
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
villhjalmsson@wisc.edu
H
ryllingsbókmenntahefðin hefur
vaxið og dafnað í Bandaríkj-
unum undanfarin ár og áratugi.
Ég leyfi mér þó að efast um að
það sem hæst ber í geiranum
nái yfirleitt eyrum hins al-
menna bókakaupanda, nema þá að viðkomandi
verk sé samið af Stephen King en hann er sá
hryllingsbókahöfundur sem vinsælastur hefur
orðið. Þar sem nú er komið sögu getur King tal-
ist vel taminn innan meginstraumsins og því
hættulaus hinum venjulega neytanda. Sama
verður ekki sagt um höfunda á borð við Thom
Piccirilli, Bentley Little, Kathe Koja eða hinn
undurfurðulega Edward Lee en þessir höfundar,
og fjöldinn allur til viðbótar að sjálfsögðu hafa
verið að gera afar athyglisverða hluti innan teg-
undarinnar undanfarin tíu til fimmtán ár. Ég
leyfi mér þó að ganga skrefinu lengra og halda
því fram að það sé afar sjaldséð að sú hryllings-
bókmennt líti dagsins ljós sem ögrar forminu og
hlýtur á sama tíma náð fyrir augum almennra
áhugamanna um bókmenntir, kannski gerðist
það síðast þegar Clive Barker sló í gegn á ní-
unda áratugnum. En þau undur og stórmerki
hafa þó átt sér stað í sumar að skáldsaga sem
sannarlega er fréttnæm, jafnvel í augum þeirra
sem telja sig sjóaða í hryllingsbókmenntum, hef-
ur skotið upp kollinum á metsölulista New York
Times, einhverjum þeim besta mælikvarða sem
til er um almennan bókmenntasmekk banda-
rísku þjóðarinnar. Þar á ég við skáldsöguna The
Ruins eftir Scott Smith en um bók þessa er að
mínu mati vart hægt að halda nægilega langa
lofsræðu.
Hér tengir Smith sig hryllingshefðinni á
markvissan hátt. Þetta gerir hann meðal annars
með góðlátlegum vísunum til áðurnefnds Kings,
sem og með því að fá lánuð nokkur vel þekkt
verkfæri til að reisa formgerð sögunnar. En sem
nýgræðingur leyfir Smith sér líka að snúa út úr
og afbyggja væntingar þeirra sem einmitt kann-
ast við sumar grófrissaðar línur í sögulandslag-
inu og hryllingshefðinni. Auk þess leggur Smith
á vogarskálarnar eitthvert það fínpússaðasta vit
á snarpri sögubyggingu og flóknum en samt
rökréttum þræði sem ég minnist að hafa séð
undanfarin ár.
Hér er ekki um höfund að ræða sem á langan
feril að baki því The Ruins er önnur skáldsaga
Smiths. Áhugamenn um sakamálasögur, eða þá
kvikmyndaáhugamenn, kunna þó að kannast við
verkið A Simple Plan en bók þessi kom út um
miðjan tíunda áratuginn og var gerð að eft-
irminnilegri kvikmynd árið 1998. Smith skrifaði
sjálfur kvikmyndahandritið og var hann til-
nefndur til Óskarsverðlauna fyrir. Enda þótt
kvikmyndin væri afar vel heppnuð tóku lesendur
bókarinnar eftir því hvernig upprunalegi sögu-
þráðurinn var mildaður og úr slagkrafti hans
dregið. Sennilega var það gert vegna þess að
svartnætti bókarinnar þótti eilítið yfirdrifið fyrir
Hollywood-mynd.
The Ruins er ekki kaflaskipt. Þetta er e.t.v.
það fyrsta sem lesandi tekur eftir og þessi hátt-
ur eða aðferð höfundar er engin tilviljun. Fram-
vinda bókarinnar er slík að hætt er við að kafla-
skipti hefðu virkað sem óþarft hangs, töf eða
athvarf fyrir lesanda. Öll bókin, allar óslitnar
þrjú hundruð síðurnar, er einn flaumur, stríður
straumur atburða sem gerast á skömmum tíma
en er lýst í slíkum smáatriðum að lesanda finnst
sem persónurnar hljóti að hafa upplifað atburða-
rásina á vikum, ef ekki mánuðum. Hið rétta
tímaflæði bókarinnar er hins vegar tæpir þrír
dagar.
Fjögur bandarísk ungmenni, tvö pör, fara í
sólarlandaferð til Mexíkó. Sólin er sleikt, legið
er á ströndinni og bjór er þjóraður. Ódýru verð-
lagi er fagnað. Þar sem svamlað er í volgum
sjónum rétt utan strandar rekast ungmennin á
hjálpsaman og viðkunnanlegan Þjóðverja. Vin-
skapur myndast og áður en langt um líður segir
Þjóðverjinn nýjum vinum sínum frá sínu helsta
áhyggjuefni. Bróðir hans varð skotinn í ungum
fornleifafræðingi sem var að halda til forn-
leifagraftrar rétta dægurleið frá þessum sama
strandbæ. Hann ákvað að fylgja henni en ekkert
hefur spurst til þeirra og síðan eru liðnar um
þrjár vikur. Þjóðverjinn hefur í hyggju að elta
bróður sinn, finna hann og draga á asnaeyrunum
aftur til Berlínar. Vilja þau slást í hópinn? Jú,
það vilja þau. Þau koma að svæðinu sem gröft-
urinn hafði átt sér stað, það er afskekkt og þau
eru ekki ein. Innan skamms eiga þau í baráttu
upp á líf og dauða við forsögulegt skrímsli.
Skrímsli þessu kýs ég að lýsa ekki nánar en at-
hygli skal vakin á einu eftirminnilegasta and-
artaki sumarbókmennta síðustu ára en það er
þegar skrímslið hlær. Ég segi ekki meira. Það
hlær, en lesandi ekki.
Stílbrögð Smiths í bók þessari einkennast af
þremur hlutum. Fyrst ber að nefna nákvæmni
höfundar þegar kemur að tungumálinu. Setn-
ingar syngja ekki beinlínis, en þær eru svo hnit-
miðaðar að lýsingar og persónusköpun líkjast
helst fullkomlega tálguðu listaverki. Svo gripið
sé til einhvers ástsælasta lýsingarháttar ís-
lenskrar bókmenntaumræðu mætti jafnvel segja
að engu sé ofaukið. Smith er dagfarslegur í mál-
fari en notkunin minnir einna helst á svokallaða
síðfagurfræði, þá fagurfræði skálda sem hafa
skrifað og upplifað svo mikið að næstum ekkert
af því reynist nauðsynlegt í bókinni. Hann veit
nákvæmlega hvað hann vill og hver setning end-
urspeglar ásetning. Í öðru lagi er það persónu-
sköpunin. Að einhverju leyti er Smith að vinna
með staðalpersónur en hann blæs þær lífi með
vel völdum endurminningabrotum. Persónurnar
verða ljóslifandi og það sem reynist kannski
mikilvægara, þjáningar þeirra verða líka ljóslif-
andi. Í þriðja lagi verður að minnast á sama kost
og einkenndi A Simple Plan – söguþráðurinn,
snúinn sem hann er, gengur eins og klukka,
gangverkið er svo útpælt, finnst lesanda, að ekk-
ert getur í raun verið öðruvísi. Það sem á sér
stað er fjarskylt veruleikanum sem maður þekk-
ir, en innan ramma skáldverksins verður at-
burðarásin allt að því hversdagsleg, svo rökvís
er hún. Harmleikurinn er jaðrar við að vera
grískur í ófrávíkjanleika sínum. Það er síðan ná-
kvæmlega þessi rökvísi sem gerir hryllinginn
jafnáhrifaríkann og raun ber vitni.
Stundum er sagt að sumar bækur, eða strand-
arbækur, skuli lesa til dægrastyttingar. Mér
segir svo hugur að sumum muni þykja bók þessi
falla í þennan hóp. En trúðu mér, upplifun bók-
arinnar er eins fjarri dægrastyttingu og hugsast
getur. Ég er ekki einu sinni viss um að þú viljir
fara í frí eftir að hafa lesið þessa bók, allra síst á
sólarströnd.
Síðasta sumarfríið
Um skáldsöguna The Ruins eftir Scott Smith er
að mati greinarhöfundar vart hægt að halda
nægilega langa lofræðu. Í henni tengir Smith sig
hryllingshefðinni á markvissan hátt. Þetta gerir
hann meðal annars með góðlátlegum vísunum til
Stephens Kings.
Strandarbók? Greinarhöfundur er ekki viss um
að lesendur vilji fara í frí eftir að hafa lesið
þessa bók, allra síst á sólarströnd.