Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2006, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Þorgrím Gestsson
torg@vortex.is
Í
huga þess sem hefur lagt sig eftir
staðfræði fornsagnanna í Noregi er
það ljóður á Egils sögu að þar er þess
ekki getið hvar var bú Kveld-Úlfs,
föður Skalla-Gríms. Hins vegar segir
í sögunni að Kári, víkingafélagi Úlfs
og tengdafaðir, hafi búið á Berðlu.
En nú hefur líklega verið ráðin bót á þessu.
Bústaður Kveld-Úlfs hefur líklega verið á bæn-
um Kvellestad við Førdefjörð. Það segir í það
minnsta í fornum munnmælum sem hafa líklega
hvergi varðveist nema þar.
Þessi arfsögn er ekki þekkt meðal fræði-
manna, hvorki í Noregi né á Íslandi. En fyrstu
viðbrögð fræðimanna við henni benda til þess að
hún þyki forvitnileg og verð nánari athugunar.
Tryggvi Gíslason, fyrrum skólameistari í
Menntaskólanum á Akureyri, heyrði þetta
fyrstur Íslendinga svo mér sé kunnugt, þegar
hann kenndi við háskólann í Björgvin á árunum
1968 til 1972. En hann gerði sögnina ekki heyr-
inkunna á Íslandi fyrr en snemma á þessu ári,
þegar hann flutti erindi hjá merku en fámennu
félagi, Nafnfræðifélaginu, og þetta erindi er nú
að finna á veraldarvefnum [slóð: http://
www.ornefni.is/n-greinar2.php?ID=14]
Tryggvi nefnir erindið „Norsk örnefni á Ís-
landi og torræð örnefni í Eyjafirði“ en þrátt fyr-
ir nafnið bindur hann sig alls ekki við það land-
svæði eitt og sýnir fram á að samsvaranir
staðanafna á Íslandi og í Noregi eru fleiri en
flestir gera sér líklega grein fyrir. Þó má vera
að það komi flatt upp á einhvern að örnefni eins
og Fannardalur, Flatey, Hegranes, Hekla,
Herðubreið, Skjaldbreiður, Hóp, Húsavík og
Kaldbakur, svo fá ein séu nefnd, eiga sér norsk-
ar samsvaranir – og líklega fyrirmyndir!
Arfsögnin um bústað Kveld-Úlfs fékk að
fljóta með í þessum nafnfræðifyrirlestri vegna
þess að hið norska Hegranes er sunnan Førde-
fjarðar, gegnt Kvellestad. Tryggvi hefur hana
eftir fyrrum nemanda sínum við háskólann í
Björgvin, Idar Stegane, sem ólst upp á þeim bæ
og er nú sjálfur orðinn prófessor í norrænum
fræðum við skólann.
Heimsókn til Kvellestad
Þegar ég var á ferð í Sogn og Fjordane í sept-
ember ákvað ég að leggja lykkju á leið mína og
koma við á Kvellestad í Førdefjorden. Vegurinn
að norðan liggur niður í fjörðinn innarlega, við
smábæ sem Naustdalur heitir, og þaðan út með
firðinum, oftast hátt uppi í skógi klæddri fjalls-
hlíð, og um nokkur jarðgöng. Þarna er lítið und-
irlendi en byggðin ýmist á eyrum og nesjum
sem ganga út í fjörðinn eða í litlum dalhvilftum.
Það reyndist vera rúmlega tuttugu mínútna
akstur frá Naustdal út í Kvellestad, sem er það
merkilegur staður að hann er merktur á venju-
legt þjóðvegakort. Dálítill tími fór í að hringsóla
og spyrja til vegar því Norðmenn eru ekki eins
duglegir og Íslendingar að merkja sveitabæi.
Ég knúði loks dyra á einu húsanna í snyrtilegri
bæjatorfu þriggja smábýla, sem mér hafði verið
sagt að væri Kvellestad, og hitti þar aldraða
húsráðendur, Ludvik Abelseth og konu hans
Liv; hún er fædd Kvellestad enda uppalin þarna
á bænum en hann er hins vegar frá næsta bæ og
tók skýrt fram að hann væri aðfluttur!
Hjónin staðfestu bæði tvö að þau hefðu heyrt
söguna um Kveld-Úlf en sögðust þó ekki kunna
hana, aðeins vita að hún fjallaði um að þarna
hefði Úlfur gamli búið.
– Eg har berre så vidt høyrt at den historien
finst og kan ikkje seia noko meir om det, sagði
Ludvik á firðamállýsku sinni, og kona hans tók
undir:
– Ja, eg hugsar at eg høyrde ei slik historie i
gamle dagar, sagði hún. [hugsa=muna]
Síðan sagði Ludvik frá því að Kvellestad hefði
eitt sinn verið stórbýli en nú væri löngu búið að
skipta jörðinni niður í þrjú smærri býli – þeirra
hús teldist vera býli númer eitt þannig að ein-
hvers staðar þar hefðu bæjarhús Úlfs líklega
staðið. Hann fræddi mig einnig á því að á Kvel-
lestad hefði verið ein af höfnum ferjunnar sem
gekk um fjörðinn fram til 1960, þegar vega-
samband komst á um jarðgöngin sem við höfð-
um ekið um stuttu áður.
Það eru því liðin 46 ár frá því ferjan hætti að
ganga um fjörðinn en hafnarinnar sér ennþá
stað; uppgróin kerrugata hlykkjast frá núver-
andi þjóðvegi niður nokkuð bratta brekku og
undir henni eru tvö hús, að falli komin, og hrör-
legur hafnargarður. Þar sást ekkert kvikt þenn-
an dag annað en þrjár norskar kvígur, sem voru
á stærð við fullvaxnar íslenskar kýr, og ákaflega
forvitnar um útlendinga sem skoðuðu þetta
gamla naust. Ef til vill er þetta naust Kveld-Úlfs
Bjálfasonar sem yfirgaf bæ sinn í fornöld eftir
að Þórólfur sonur hans hafði reitt Harald kon-
ung hárfagra svo til reiði að hann fór sjálfur að
honum norður á Sandnesi og drap hann.
Neðanmáls í upphafi Egils sögu Hins ís-
lenzka fornritafélags frá 1933 skrifar Sigurður
Nordal að auðsætt sé að Kveld-Úlfur hafi búið í
Fjörðum eða Firðafylki og líklega ekki langt frá
Dalsfirði „því að Ingólfur Arnarson og föru-
nautar hans eru kallaði vinir og kunningjar
þeirra feðga“. Þetta stendur heima því Dals-
fjörður er næsti fjörður fyrir sunnan Førde-
fjörð. En eftir sögunni að dæma má einnig ætla
að Berðlu-Kári hafi ekki búið langt frá Úlfi enda
er talið fullvíst að Berðla sé þar sem heitir nú
Berle, á innanverðri eynni Brimangri, sem heit-
ir nú Bremanger, um 50 kílómetrum fyrir norð-
an Førdefjörð. Þar er nú lítið, fallegt og friðsælt
þorp.
Kveld-Úlfur eða Hvell-Úlfur?
En hvað þýða svo þessi staðanöfn? Tryggvi
Gíslason gengur út frá því að Kvellestad þýði
einfaldlega Kveldstaðir enda sé eindæma kveld-
fagurt þarna við fjörðinn, sem veit mót vestri.
Þar með stendur viðurnefndi Úlfs eins og farið
er með það í sögunni. En þá verðum við jafn-
framt að hafna skýringu sjálfs höfundar Eglu á
viðurnefninu, sem er sú að „dag hvern, er at
kveldi leið, þá gerðist hann styggr, svá at fáir
menn máttu orðum við hann koma; var hann
kveldsvæfur“.
Í því mikla 21 bindis verki Norske gaar-
dsnavne eftir Oluf Rygh, sem kom út snemma á
síðustu öld, er þessi merking hins vegar ekki
nefnd en sett fram sú að flestra mati hæpna til-
gáta að bærinn sé nefndur eftir lítilli á sem fell-
ur þarna til sjávar og hafi heitið Hvellur; þannig
ætti nafnið að hafa verið Hvellstaðir en breyst
með tíð og tíma í Kvellestad. Elsta ritaða heim-
ildin um þetta nafn er frá 1563; þá var bærinn
nefndur Kullestadt en 1567 var bæjaranafnið
ritað Quallestad.
Nafnið á sjálfum firðinum er athyglisvert því
Førdefjorden þýðir einfaldlega Fjarðarfjörður.
Samkvæmt landabréfi Gerhards Munthe af
„Det gamle Norge efter gamle Sagaer, Jor-
deböger og Skind-breve“, sem var gefið út árið
1840, hét fjörðurinn áður fyrr Naustdalsfjörður
en í heimildum frá 1563 er hann aðeins nefndur
Fiorden. Árið 1667 var merkingin endanlega
týnd vegna skilningsleysis danskra embættis-
manna og lestrarkunnáttuleysis innfæddra og
farið að rita það Førre; núverandi nafn, Førde,
hafði fest sig í sessi árið 1723.
Førde eða Fjörður, höfuðstaður héraðsins,
stendur við botn Fjarðarfjarðar. Allmörg dæmi
eru um það í Noregi að bæir sem standa við
fjarðar- eða vatnsbotn séu nefndir þessu nafni
en eins og algengt er með staðanöfn í Noregi
hefur það staðnað í þágufalli. Ástæðan er ein-
faldlega sú að fyrr á tímum, meðan fallbeyg-
ingar voru enn viðhafðar í norsku, sögðu bænd-
ur dönsku embættismönnunum, þegar þeir
mættu til manntalsþings, að þeir væru frá sín-
um bæ; þannig var fólkið í Firði til að mynda
„frá Firði“. Dönsku embættismennirnir höfðu
hins vegar þá þegar týnt öllum fallbeygingum
úr sínu máli og héldu að bærinn héti Firði, sem
varð fyrst að Førre, síðan Førde, vegna fram-
burðarbreytinga. Þegar Førde var orðinn að
höfuðstað héraðsins (hugsanlega í stað Kveld-
staðar!) var farið að kenna fjörðinn við bæinn
svo úr varð Fjarðarfjörður.
Við Íslendingar getum ekki nógsamlega
þakkað fyrir að hér hefur fólk almennt kunnað
að lesa og skrifa frá upphafi vega. Því var unnt
að leiðrétta þá dönsku embættismenn sem
skrifuðu til að mynda „Reigevig“ eða „Havnef-
jord“, og Effersey í stað Örfiriseyjar, sem með-
al annars má sjá á gömlum landabréfum. En
þeir voru ekki látnir komast upp með það held-
ur stóðu Íslendingar fast á því að íslenska skyldi
töluð á Íslandi.
Er bústaður Kveld-Úlfs fundinn?
Bústaður Kveld-Úlfs, föður Skalla-Gríms og
afa Egils, hefur líklega verið á bænum Kvelle–
stad við Førdefjörð. Það segir í það minnsta í
fornum munnmælum sem hafa líklega hvergi
varðveist nema þar. Þetta gengur þvert gegn
skýringu sjálfs höfundar Eglu á viðurnefninu
sem er sú að hann hafi verið kveldsvæfur.
Kvellestad Bústaður Kveld-Úlfs hefur líklega verið á bænum Kvellestad við Førdefjörð.
Höfundur er blaðamaður.
Eftir Jakob Björnsson
jakobbj@simnet.is
Hjörleifur Guttormsson,fyrrverandi alþingis-maður og ráðherra, ritargrein í Lesbók Morgun-
blaðsins 30. september 2006 sem
nefnist „Ósjálfbær hagvöxtur og
loftslagsbreytingar“. Þetta er ítarleg
grein sem margt athyglisvert kemur
fram í og margar réttmætar ábend-
ingar. Í henni segir m.a: „Okkur ber
að taka fullan og ábyrgan þátt í al-
þjóðlegum aðgerðum til að hamla
gegn loftslagsbreytingum“. Þetta
held ég að allir hugsandi menn hér á
landi geti tekið undir. En nokkrum
línum neðar í greininni segir höfund-
ur: „Íslenskar orkulindir bjarga ekki
heimi sem er á gegndarlausu sólund-
arspori. Það væri hrapaleg skamm-
sýni að nýta þær frekar en orðið er til
mengandi stóriðju og fórna í leiðinni
öðrum náttúrugæðum sem gildi hafa
fyrir okkur og heimsbyggðina“.
Svo vill til að hver Íslendingur ræð-
ur yfir hundrað sinnum meiri efna-
hagslega nýtanlegri vatnsorku en
hver jarðarbúi að meðaltali og ríku-
legum jarðhita í ofanálag. Báðar
þessar orkulindir eru að heita má
lausar við gróðurhúsaáhrif. Og Ís-
lendingar eru í þeirri einstæðu stöðu
að geta nýtt þessar orkulindir án þess
að nokkur þurfi að flytja nauðugur
frá heimkynnum sínum eins og al-
gengt er í mörgum vatnsorkuríkum
löndum. Þegar Kárahnjúkavirkjun
kemst í gagnið höfum við nýtt 29%
okkar efnahagslegu vatnsorku og enn
minni hlut jarðhitans. Önnur iðnríki
hafa nýtt milli 65 og yfir 90% sinnar
efnahagslegu vatnsorku.
Að láta þau tækifæri sem felast í
nýtingu þessarar orku ónotuð getur
ekki með nokkru móti samrýmst því
að „taka fullan og ábyrgan þátt í al-
þjóðlegum aðgerðum til að hamla
gegn loftslagsbreytingum“. Vitaskuld
er það rétt hjá Hjörleifi að við getum
ekki einir „bjargað heiminum“, þ.e.
leyst gróðurhúsavandann. Það getur
ekkert eitt ríki. En ef allir hugsa eins
og Hjörleifur virðist vilja að við hugs-
um, þ.e. að færast undan að leggja
það af mörkum sem við getum lagt af
mörkum og mest munar um, með
allskyns afsökunum og undanslætti,
ja, þá er sannarlega ekki bjart fram-
undan.
Það er ómótmælanleg staðreynd
að álvinnsla á Íslandi dregur úr losun
gróðurhúsalofttegunda í heiminum.
Framleiðslu á 1 kg af áli á Íslandi
fylgir losun á 1,8 kg af koltvísýringi,
eða ígildi hans, samkvæmt gögnum
Umhverfisstofnunar. Notkun á 1 kg
af áli í bílum í stað þyngri efna sparar
andrúmsloftinu 20 kg af koltvísýringi
í útblæstri yfir endingartíma bílsins,
ca. 10 ár, vegna léttleika þess. Og
meira ef hluti álsins er endurnotaður
eins og nú verður æ algengara. Til að
vega upp losunina á Íslandi þyrftu 9%
hráálsins að vera notuð í bíla. Í reynd
fer miklu hærra hlutfall hrááls-
framleiðslunnar í heiminum til þeirra
nota. Bílaiðnaðurinn er nú það notk-
unarsvið áls sem er í örustum vexti.
Ennþá hagstæðari er útkoman fyr-
ir íslenska álvinnslu ef hún er borin
saman við álvinnslu með raforku úr
eldsneyti. Losunin á Íslandi er aðeins
13% þess sem hún er ef rafmagnið er
framleitt úr eldsneyti.
Íslenskur áliðnaður á því ekkert
erindi í Kyotó-bókunina. Það er m.a.
álvinnslu í löndum eins og Íslandi að
þakka að losun gróðurhúsaloftteg-
unda í heiminum er ekki enn meiri en
hún er. Vonandi verður hann ekki
með í næstu bókun. Í staðinn getum
við skuldbundið okkur til að nota í
hverju nýju álveri þá fullkomnustu
vinnslutækni sem er efnahagslega
nothæf.
Það er rétt að nýting íslensku
orkulindanna hefur áhrif á náttúruna
sem kallast mega neikvæð, skoðað út
af fyrir sig. Þetta er ekkert sérstakt
fyrir Ísland. En það er hrein bábilja
og fjarstæða að við verðum „nátt-
úrulaus“, eða eitthvað í námunda við
það, þótt við nýtum orkulindir okkar í
þeim mæli sem efnahagsleg rök eru
til. Þetta sýndi ég fram á í grein sem
birtist í Morgunblaðinu 13. júní s.l. og
nefnist „Gersamlega ástæðulaus
ótti“.
Forsjónin hefur fært hverjum Ís-
lendingi hreina og mengunarlausa
orku í ríkari mæli en flestum jarð-
arbúum öðrum. Af þeim sem mikið er
gefið verður mikils krafist. Undan
þeirri reglu sæmir okkur ekki að
reyna að víkjast með haldlausum
undanslætti. Síst af öllu þegar við
getum eftir sem áður notið stórfeng-
legrar náttúru landsins.
Undarlegur tvískinnungur Hjörleifs
„Svo vill til að hver Íslendingur
ræður yfir hundrað sinnum meiri
efnahagslega nýtanlegri vatnsorku
en hver jarðarbúi að meðaltali og
ríkulegum jarðhita í ofanálag,“ og
bendir á að með nýtingu þessara
auðlinda séum við að hamla gegn
loftslagsbreytingum.
Morgunblaðið/Helgi Garðarsson
Hálslón „Þegar Kárahnjúkavirkjun kemst í gagnið höfum við nýtt 29%
okkar efnahagslegu vatnsorku og enn minni hlut jarðhitans.“
Höfundur er fyrrverandi orkumálastjóri.