Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2006, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
S
tærstu rannsóknarbóka-
söfn landsins, Lands-
bókasafn Íslands og
bókasafn Háskóla Ís-
lands, voru sameinuð
árið 1994. Þá var aðeins
einn stór háskóli í landinu, og hug-
myndin þótti mörgum rökrétt. Nú eru
átta háskólabókasöfn starfandi í land-
inu og ungu háskólarnir leggja metn-
að í uppbyggingu. Á meðan sætir Há-
skólabókasafn, sem þjónar Háskóla
Íslands, ýmiss konar gagnrýni – ekki
síst fyrir naumt framlag til ritakaupa.
Í pistli í Lesbók fyrir nokkru hélt Jón
Ólafsson, forseti félagsvísinda- og
hagfræðideildar á Bifröst, og fyrrver-
andi stundakennari við HÍ, því fram
að tómlæti HÍ um bókasafn sitt hefði
verið „smánarblettur á skólanum um
áratuga skeið“ enda hefði safnið
„aldrei stundað skipulögð eða kerfis-
bundin innkaup“ í því skyni að byggja
upp breiðan fræðibókakost.
„Ég er ekki bara að þeyta upp ryki,
ég meina þetta í alvöru,“ segir Jón.
„Það er svo ótalmargt sem sýnir að
málum bókasafnsins er alltaf ýtt til
hliðar. Í markmiði Háskóla Íslands
um að komast í hóp 100 bestu háskóla
heims er ekkert að finna um bóka-
safnið nema til málamynda, en þó eru
bókasöfnin eitt af því sem litið er til
þegar gæði háskóla eru metin.“
Jón vísar til stefnu Háskóla Íslands
2006–2011, sem samþykkt var á fundi
háskólaráðs í vor, en þar segir: „Fjár-
magn til kaupa á gagnagrunnum og
rafrænum tímaritum og bókum verði
aukið um 100% frá því sem nú er til
ársloka 2008.“
Með þessu telur Jón að Háskólinn
hafi reyndar, loksins, slegið nýjan tón
í málefnum bókasafnsins, en enn
skorti á stefnumótun. „Mér finnst
sjálf peningaupphæðin ekki aðal-
atriði, heldur að kerfisbundið sé
byggður upp safnkostur. Ég hef sjálf-
ur kennt heimspekikúrsa við skólann
og komist að því að rit sem maður
taldi gefið að væru til á háskólasafn-
inu eru það ekki. Hægt er að finna
ýmis jaðarrit og skemmtilegar sér-
útgáfur, en á sama tíma vantar ýmis
meginverk í heimspeki.“
Hugtakið sem helst nái yfir málefni
Háskólabókasafns sé „fálmkennt“.
„Það eru kannski settar á fót bóka-
safnsnefndir og haldnir fundir, en
engir peningar settir í neitt.“ Enn-
fremur sé ábyrgð iðulega velt á ein-
hvern annan, hvort sem litið sé til
bókasafnsins eða yfirstjórnar skólans.
„Innan safnsins sjálfs virðist vera ein-
hver fagfælni, eins og það vilji ekki fá
umboð til að reka faglega inn-
kaupastefnu og ýti því til háskólans,
sem ýtir því til deildanna sem aftur
ýta því til einstakra kennara og á leið-
inni leysist þetta upp.“
Áslaug Agnarsdóttir, sviðsstjóri á
þjónustusviði Lbs-Hbs, er spurð
hvort færa eigi ábyrgðina betur til
starfsfólks safnsins. „Um það eru
skiptar skoðanir. Það væri líka flókið,
því það er samningsatriði hvert ár
hversu mikið fé deildirnar leggja til
ritakaupa. Eins og er getum við ekki,
sem bókasafn Háskóla Íslands,
ákveðið hvað eigi að kaupa, deildirnar
hafa það hlutverk samkvæmt samn-
ingum. Sumir kennarar sinna því
mjög vel að byggja upp grunnkost í
sínu fagi, sumir ekki. Þess vegna eru
þessi göt í bókakostinum, það er alveg
rétt hjá Jóni. En einnig ber að hafa í
huga að deildirnar eru mjög ólíkar að
upplagi.“
Féð klárast á miðju ári
Tilhögun ritakaupa í Þjóðarbókhlöðu
hefur verið með ýmsum hætti síðustu
ár eftir að Landsbókasafn Íslands og
Háskólabókasafn voru þar sameinuð
árið 1994. Safnið fær árlega eyrna-
merkt fé frá ríkinu til kaupa á efni
fyrir þjóðbókahluta safnsins. Fyrir
fræðileg ritakaup Háskólabókasafns-
ins greiðir hins vegar HÍ. Á fyrstu
starfsárum sameinaðs safns var fé til
ritakaupa Háskólans sérstaklega
eyrnamerkt á fjárlögum, í nokkur ár
þar á eftir komu greiðslur í Rita-
kaupasjóð, en hann hefur verið lagður
niður og peningarnir koma nú inn til
Háskólans (frá ríkinu) sem hluti af
fjármagni deildanna út frá reiknilík-
ani. Það er svo í valdi deildanna að
ákveða hve mikið fé fer til ritakaupa,
og hve mikið í önnur útgjöld.
Þegar harðnar í ári hjá deildum há-
skólans skera margar þeirra niður fé
til ritakaupa, þótt Áslaug þori ekki að
fullyrða að ritakaup séu fyrst undir
hnífinn. „Félagsvísindadeild er býsna
vel stödd, hún setti níu milljónir í rita-
kaup í vetur og á enn afgang. Hugvís-
indadeild skar sitt framlag hins vegar
mjög niður, úr rúmum fimm í 1,6
milljónir. Tímaritaáskriftir deild-
arinnar einar og sér kosta 2,2 millj-
ónir, þannig að þessar 1,6 milljónir
hrukku ekki einu sinni fyrir þeim.
Hugvísindadeild fékk af þessum sök-
um 1,5 milljóna aukafjárveitingu frá
yfirstjórn skólans, en eins og nærri
má geta hefur þetta verið vandamál á
þessu ári.“
Jón Ólafsson lýsir ástandinu sam-
kvæmt fyrri reynslu: „Nú kemur
kennari á bókasafnið í ágúst með lista
yfir bækur sem hann vill láta kaupa
inn fyrir námskeiðið sitt. Hann fær
það svar frá starfsmanni safnsins að
peningarnir séu búnir og hann geti
ekki keypt eina einustu bók. Kenn-
arinn verður auðvitað öskureiður og
hellir sér yfir starfsmanninn, sem ber
samt enga ábyrgð. Það geta allir orðið
reiðir, en það er enginn sem hægt er
að vera reiður við. Í þessum málum
skortir bæði forystu og ábyrgð.“
En hvar er þá boltinn?
„Góð spurning. Ég býst við að
bókasafnsfólkið gæti sjálft sýnt
ákveðið frumkvæði. Af hverju ræður
Þjóðarbókhlaðan ekki til sín fólk sem
er sérfrótt á ákveðnum fræðasviðum
og leiðir faglegt starf og inn-
kaupastefnu? Nú gerir starfsfólkið
bara það sem því er sagt og innkaupin
ráðast af duttlungum kennara. Mér
finnst Lbs-Hbs því miður hafa sýnt
ákveðið forystuleysi. Mennta-
málaráðuneytið mætti líka móta skýr-
ari stefnu og svo erum við væntanlega
að tala um ábyrgð skólans sjálfs,“
segir Jón.
Áslaug er sammála því að enn betri
samvinna mætti vera milli deildanna
og safnsins en augljóslega þurfi að
auka féð verulega. „Ég veit að HÍ tel-
ur sig fjársveltan og hann er það
áreiðanlega,“ segir hún og bendir á að
nemendum við HÍ hafi fjölgað um
60% frá því söfnin tvö voru sameinuð.
Fjárveitingar HÍ til ritakaupa hafi
engan veginn aukist í líku hlutfalli.
„Skólinn þarf meiri pening svo deild-
irnar hafi meira fé til ritakaupa. Hins
vegar er álitamál hvort deildirnar eigi
að ákveða upphæðirnar, en mér skilst
að þetta hafi með sjálfstæði þeirra að
gera.“
En féð er ekki allt, það verður að
vera innkaupastefna. Er hún til?
„Við erum vissulega með okkar
stefnu, sem Landsbókasafn, en það er
ekki okkar að móta stefnu gagnvart
háskólanum. Það flækir málið að við
erum sjálfstæð stofnun, en pening-
arnir til ritakaupa koma frá Háskól-
anum,“ segir Áslaug.
Bókaverðir grípa í taumana
Fyrirkomulagið er því greinilega Há-
skólabókasafni fjötur um fót, auk fjár-
skorts. Hvernig skyldi málum vera
háttað í öðrum háskólum?
„Það hefur verið trú starfsmanna
bókasafnsins frá fyrstu tíð að þeir sem
mest eigi að hafa að segja um inn-
kaupin séu kennarar háskólans og
aðrir akademískir starfsmenn hans,“
segir Þorsteinn Gunnarsson, rektor
Háskólans á Akureyri. „Ef bókavalið
er í þeirra höndum tryggir það að
bækurnar sem keyptar eru séu not-
aðar. Ef kennarar hins vegar sinna
þessu ekki og fá rit eru til í ákveðnum
flokkum þá grípa bókaverðir í taum-
ana, hafa samband við viðkomandi
kennara og hafa áhrif á að ritum sé
fjölgað. Það er kostur að starfa í litlum
skóla og í nánum tengslum við nem-
endur og kennara þegar grípa þarf til
svona vinnubragða.“
Þorsteinn segir aðfangastefnu hafa
verið til við Bókasafn Háskólans á Ak-
ureyri frá upphafi, en uppbygging
safnsins hófst árið 1988. Fjárveitingar
til kaupa á safnefni hafa aukist úr
tæpum fimm milljónum árið 2000 í
11,7 milljónir á þessu ári og er efninu
ætlað að sinna þörfum háskóladeild-
anna fjögurra og rannsóknum.
„Kannanir sýna að mikil ánægja ríkir
innan háskólasamfélagsins með þjón-
ustu bókasafnsins,“ segir Þorsteinn,
„og safnið stefnir að því að vera til fyr-
irmyndar á landsvísu sem rannsókna-
og sérfræðibókasafn.“ Skólinn á um
22.500 bókatitla í Gegni og fær 221
tímarit í pappírs- og rafáskrift. Auk
landsaðgangs á hvar.is kaupir skólinn
séraðgang að 12 gagnasöfnum. Nem-
endur eru 1.476.
Nýskráningar eru verðmæti
Listaháskóli Íslands tekur að sögn
Hjálmars H. Ragnarssonar rektors
mjög alvarlega það hlutverk að
byggja upp öflugt listbókasafn. „Við
gerum ekki ráð fyrir að Þjóð-
arbókhlaðan eða aðrir sinni því fyrir
okkur, við öxlum þetta hlutverk,“ seg-
ir Hjálmar. „Ef hægt er að segja að
við „bruðlum“ á einhverju sviði, þá er
það í innkaupum okkar til safnsins.
Við fengum í arf ágætt myndlistarsafn
frá MHÍ, en á öðrum sviðum eins og
leiklist og arkitektúr höfum við þurft
að byggja upp frá grunni.“
Samkvæmt aðfangastefnu bóka-
safns og upplýsingaþjónustu LHÍ
2005–7 er stefnt að því að bókasafnið
standist kröfur um lágmarksstærð há-
skólabókasafna árið 2008.
Heildarfjöldi eintaka safnsins er nú
36.400. Við innkaup safnefnis veturinn
2004–5 voru 5,3 milljónir fengnar úr
rekstri skólans og átta milljónir frá
Styrktarsjóði Halldórs Hansen, sem
ánafnaði LHÍ fé til tónlistarsafns. Á
síðasta skólaári voru þessar tölur 6,3
millj. og 2,1 úr sjóðnum, alls 8,4 millj-
ónir. Nemendur við LHÍ eru 400.
Draumsýn rektors er að hægt sé að
ganga inn í „nýtt húsnæði Listahá-
skóla Íslands, á aðra hönd sé leiksvið
og á hina sýningarsalur og fyrir miðju
bókasafnið með hlustunaraðstöðu og
öllum búnaði, þar sem hægt er að
þvælast innan um bækurnar, snerta
þær og uppgötva …“ Þetta segir
hann, í gamni og alvöru, hafa verið
eina helstu ástæðu þess að hann léði
sameiningu listaskólanna krafta sína.
Samvinna milli háskólasafna er með
ágætum á mörgum sviðum, þau
greiða fyrir sameiginlega þjónustu á
borð við millisafnalán og notkun á
Gegni. „Reyndar hækkar upphæðin
eftir því sem maður skráir meira nýtt
efni í Gegni, sem okkur þykir öf-
ugsnúið. Skóli ætti frekar að fá afslátt
fyrir að bæta miklum verðmætum í
pottinn,“ segir Hjálmar, sem telur
bókasafn LHÍ vera með flestar ný-
skráningar, fyrir utan Þjóð-
arbókhlöðu. „Þetta er gríðarleg verð-
mætasköpun og í raun sameign allrar
þjóðarinnar.“ Hann áréttar að launa-
kostnaður við skráningu á flokkun sé
ekki inni í tölum um innkaupafé, því
veiti skólinn í raun meiru til safnkosts-
ins en aðfangaféð sýnir.
Lögberg lokar á aðra
Fyrst aftur er farið að ræða um fé
þykir starfsmönnum Lbs-Hbs ekki
réttlátt að safnið standi eitt straum af
notkun annarra háskólanema á safn-
kostinum. Áslaug Agnarsdóttir nefnir
að lagadeild HÍ hafi lent í mikilli sam-
keppni við aðra skóla og nemendur
þaðan hafi töluvert sótt í bókasafn HÍ,
ekki síst lagaútibúið í Lögbergi, og
nýtt sér bókakost á lesstofum. „Þetta
gat deildin ekki þolað lengur og hefur
nú lokað útibúinu fyrir öðrum en nem-
endum og kennurum HÍ. Þeim
gremst að þeir séu að kaupa þessar
bækur á meðan hinir skólarnir leggi
ekkert til.“
Hjarta hvers háskóla
Misskilningur Þjóðarbókhlaðan er ætluð 18 ára og eldri. „En við opnunina streymdi þjóðin inn og spurði hvar barnabókakrókurinn væri,“ segir starfsmaður. „Hlutverk safnsins var óljóst í huga margra.“
Jón Ólafsson Áslaug Agnarsdóttir
Í HNOTSKURN
» Á Landsbókasafni – há-skólabókasafni eru yfir 800
þúsund bindi bóka, tímarita og
annarra gagna. Starfsmenn
eru um 100.
»Safnkostur HÍ er að mestuí Þjóðarbókhlöðu, en
stærstu útibúin eru í Öskju,
Lögbergi og VR-II.
»Nemendur Háskóla Íslandseru 9.500.