Morgunblaðið - 23.01.2006, Síða 21

nga,
a
r tala við börn sín og lesa
góðri stærðfræðikunn-
ðu læsi einstaklingsins.
það reynst árangursríkast
sa meira sé markmiðið
fræðikunnáttu þeirra.
al þess sem fram kom í
r K. Björnssonar sálfræð-
i niðurstöður PISA-
ar á frammistöðu ung-
stærðfræði og nátt-
um að umtalsefni.
sem nemandinn er að
i er hann í að meðhöndla
etur hefur hann vald á
öðrum samsvarandi eig-
eru nauðsynlegir til þess
tærðfræði,“ sagði Júlíus
ð lestrargeta væri raunar
bóklegs náms. „Þannig
nn er slakur í lestri eru
íkur á því að hann sé líka
m greinum.“
nntir undirstaðan
Gunnarsdóttir rithöf-
tri og lestrarhæfni við
estur barna væri kjallari
í stórhýsi sem restin af
minum og lestri byggðist
rnabókmenntir sem und-
nntagreinina, grunninn
r greinar byggjast á og
“ sagði Kristín og tók
ætti miður hversu létt-
ókmenntir eru af mörgum
óklestri barnsins felist
fræðsla er hann þegar
miklu meira en bara það.
staða alls sem á eftir
kemur og byggir menningarsamfélag.
Bóklestur í æsku miklar og mótar
manneskjuna og hefur áhrif á heildar-
lífsstefnu,“ sagði Kristín og benti á að
lesi börn ekki í dag muni enginn lesa
bækur morgundagsins.
Að mati Kristínar er þessi þungavigt-
argrein bókmenntanna talin of léttvæg.
Benti hún í því samhengi á að sífellt
færri nýjar íslenskar barna- og ung-
lingabækur komi út fyrir hver jól.
Þannig komu aðeins níu nýjar íslenskar
skáldsögur fyrir börn út fyrir síðustu
jól, samanborið við 21 bók árið 1995, 22
bækur 1996 og 23 árið 1997. Velti hún
fyrir sér hvað valdi þessari þróun og
taldi sjálf að finna mætti svarið í því
hversu lítil endurnýjun sé að verða í
röðum barnabókahöfunda.
Benti Kristín á að þrátt fyrir allar
tækniframfarir væri bókin enn ein fær
um að þroska barnið á einstakan hátt.
„Hún leggur inn sjálfstæða hugsun,
hún örvar skoðanamyndun, tekur til
frumkvæðis, brúar kynslóðabil, kallar á
flóknar samræður, býr til nærveru,
leggur inn óendanlegt magn orða til að
grípa og smjatta á, geyma og kasta um
sig,“ sagði Kristín og kastaði fram
þeirri hugmynd að RÚV skipulegði
keppni á borð við Gettu betur fyrir 7.
bekk grunnskólans á landsvísu þar sem
íslenska og bókmenntir væru aðal-
viðfangsefnið.
Undirstöður tungumálsins
eru að bresta
Páll Valsson, útgáfustjóri hjá Eddu út-
gáfu hf., spáði því að eftir hundrað ár
verði ekki töluð íslenska á þessari jörð,
ef svo fari fram sem horfi. Fyrir tvö
hundruð árum spáði danski málfræð-
ingurinn Rasmus Christian Rask þessu
sama, en að mati Páls var sá vandi
tungunnar sem t.a.m. Fjölnismenn
stóðu frammi fyrir á sínum tíma dverg-
vaxinn í samanburði við þá hættu sem
nú steðjar að tungunni.
„Í mínum huga er tvennt sem gefur
okkur Íslendingum sérstöðu í veröld-
inni, ljær okkur tilvistargrundvöll og
réttlætir að þessi fámenni hópur sé
kallaður þjóð. Það er annars vegar
landið, náttúra Íslands, og hins vegar
þetta sérstæða tungumál, íslenskan. Á
allra síðustu árum höfum við orðið vitni
að vakningu, hugarfarsbreytingu í við-
horfi þjóðarinnar til náttúrunnar sem
ekki síst ber að þakka útlendingum.
Þeir hafa kennt okkur að meta náttúru
Íslands og sannfært okkur um sérstöðu
hennar og gildi. Í hinu tilvikinu er stað-
an miklu alvarlegri. Ég verð ekki var
við nokkra vakningu í sambandi við
móðurmálið, þvert á móti. Flest for-
dæmum við subbuskap gagnvart nátt-
úrunni, en málspjöll þykja ekki alvarleg
í okkar samfélagi,“ sagði Páll og lagði
áherslu á að breyta þyrfti öllu mál-
verndarstarfi hérlendis sem og kennslu
og máluppeldi.
Að mati Páls hefur of mikilli orku
verið eytt í smáatriði á borð við það að
leiðrétta þágufallssýki og amast við
slettum á sama tíma og stökkbreyting
sé að verða í þróun tungumálsins.
Dæmi um slíka stökkbreytingu nefndi
Páll brotthvarf viðtengingarháttar og
gekk Páll svo langt að segja að bar-
áttan fyrir viðtengingarhætti væri nú
þegar töpuð.
„Sjálfar undirstöður tungumálsins
eru að bresta. Beygingakerfið er í upp-
námi og setningafræðilegur grundvöllur
líka. Svo virðist sem tilfinning fólks fyr-
ir uppbyggingu eðlilegra og einfaldra
setninga sé á mjög hröðu undanhaldi,“
sagði Páll og benti á að kynslóðabilið í
tungutaki væri meira nú en nokkru
sinni og unglingar t.d. að einangrast í
eigin málheimi. Þannig flytjist orðaforði
og orðfæri ekki lengur milli kynslóða,
sem sé, að mati Páls, stóralvarlegt ef
fólk vilji halda íslenskunni lifandi.
„Lykillinn að allri okkar fortíð er
tungumálið. Ef við missum það er slit-
inn þráður sem ekki verður hnýttur aft-
ur. Það tjón er óafturkræft. En það er
misskilningur að slíkt tjón sé einkamál
okkar Íslendinga. Glatist íslenskan sem
þjóðtunga hverfur um leið merkilegt
framlag þessarar þjóðar til bókmennta
og menningar heimsins. Og hvað er þá
orðið okkar starf?“
Baráttan fyrir
viðtengingarhætti töpuð?
Nýir miðlar eins og bloggsíður, sms-
skeyti, tölvupóstur og spjallrásir hafa
gert það að verkum að aldrei í Íslands-
sögunni hafa jafnmargir ritað jafn mik-
ið og nú um stundir. Á sama tíma er
mikið af því efni sem til verður full-
komlega ósnortið af málhreinsun og
málrækt, sem sést á því að málið í
þessum miðlum líkist meir talmáli en
ritmáli. Þetta kom fram í erindi Jó-
hannesar Bjarna Sigtryggssonar mál-
fræðings. Sagði hann ýmis merki á lofti
um að staða íslenskunnar fari hægt
versnandi og nefndi hann í því sam-
hengi ensk áhrif í skiltum, heitum og
auglýsingum fyrirtækja.
Að mati Jóhannesar leggur fólk
minna upp úr því en áður að vanda
stafsetningu og framburður einkennist
af sífellt meira óskýrmælgi. Nefndi
hann í því samhengi að margir sleppi
stafnum g í orðum á borð við „og“, „al-
veg“ og „ég“, en riti þess í stað aðeins
„o“, „alve“ og „é“. Einnig virðist þróun
í þá átt að stutt tvíhljóð einfaldist í rit-
un þannig að skrifað sé „hakka“ í stað
„hækka“ og „skonna“ í stað „skónna“.
Áhrif enskunnar á setningauppbygging-
una væri einnig afar áþreifanleg og
sem dæmi heyrðist sífellt oftar „Hafðu
góða helgi“.
Jóhannes sagði viðtengingarháttinn
vera á hröðu undanhaldi, en í hans stað
kæmi framsöguháttur. Þannig væri í
stað „henni var sama þótt hann færi“
sagt „henni var sama þótt hann fór“,
auk þess sem þolmynd á borð við „það
var lamið mig“ væri að aukast. Að sögn
Jóhannesar er komið að ögurstund í
þróun íslenskunnar. „Horfurnar eru
dökkar en enn er von og með róttækum
aðgerðum og samstilltu átaki gæti
ástandið fljótt breyst til hins betra.“
Eðlilegt að helmingur
efnis RÚV sé íslenskt
Sveinn Einarsson leikstjóri, rithöfundur
og fyrrverandi dagskrárstjóri Rík-
issjónvarpsins, gerði íslenska tungu í
sjónvarpi að umtalsefni í framsögu
sinni. Sagði hann Sjónvarpið ekki að-
eins eiga að vera frétta- og afþreying-
armiðill.
Það eigi líka að vera menningarmiðill
og þátttakandi, ekki bara í umræðu
heldur og í listsköpun samtímans, sem
og að endurspegla íslenskan raunveru-
leika. „Það á einfaldlega að halda úti
dagskrá sem að svo stórum hluta er á
íslensku að það geti talist íslenskur fjöl-
miðill,“ sagði Sveinn og minnti á að í
dag væri 80% sjónvarpsefnis hérlendis
á öðrum tungumálum en íslensku.
Sagði hann eðlilegt að flutningur ís-
lensks efnis nemi a.m.k. helmingi út-
sendingartímans.
„Síðan verður að berja í stjórnendur
stofnunarinnar að íslenskt efni sé ekki
bara auglýsingar og íþróttaefni, né
heldur útþynntar og oft illa staðfærðar
afþreyingarformúlur. Fréttir og frétta-
tengt efni er mikilvægt, en fréttatengd-
ir spjallþættir koma aldrei í stað vand-
aðrar dagskrárgerðar hvort sem er
leikins efnis eða heimildarmynda,“
sagði Sveinn og reiknaði til að vönduð
dagskrárgerð geti munið um 500 millj-
ónum krónum á ári og tók fram að
samfélagið hefði ekki efni á að spara á
þessu sviði. „Núverandi dagskrá Rík-
issjónvarpsins er óviðeigandi og óásætt-
anleg. Ég skora á nýjan útvarpsstjóra
og menntamálaráðherra að taka hönd-
um saman og gera þá brýnu bragarbót
sem allt ábyrgt og hugsandi fólk í land-
inu telur skyldu þeirra ef við viljum
halda áfram að eiga móðurmál.“
Tungumál er ekki skraut
„Skipta orð máli? Hver hefur hag af því
að rugla í öllum umræðuefnum samtím-
ans og halda þeim á yfirborðinu þannig
að fólk komist aldrei að kjarna málsins?
Hverjum getur hentað að setja viðmið
samfélagsins á flot?“ spurði Andri
Snær Magnason rithöfundur og rakti
dæmi af því hvernig fólk virðist sífellt
vera flækt í grunnhugtökum og greini á
um hvernig beri að skilja þau. Í fram-
haldinu velti hann fyrir sér hvort sí-
felldur ágreiningur um skilgreiningu
orða gerði það að verkum að hinar
ólíku kynslóðir ættu sífellt erfiðara með
að tala saman þar sem þær skildu ekki
þær vísanir sem í orðunum fælust.
„Tungumál er ekki skraut, spurning
um rétt mál eða rangt, heldur er það
fyrst og fremst grundvöllur samskipta,
farvegur minninga, reynslu og gilda.
Tungumálið er mælikvarði á umhverfi
og reynsluheim. Sá sem skilur ekki orð
sem elsta kynslóðin notar hefur þar af
leiðandi ekki átt samskipti við kynslóð-
ina sem notar orðin. Hafi orð fallið úr
gildi er líklegt að samhliða orðinu hafi
þekking, reynsla og minning þeirra
ekki flust milli kynslóða. Hvað gerist ef
heilt orð og merking þess hverfur úr
tungumálinu? Hvað verður sá sem er
bíræfinn ef orðið vantar?“ spurði Andri
Snær og sagðist sjálfur ekki vita hvaða
orð geta lýst því ferli þar sem læsi og
orðaforði minnki á sama tíma og þjóð-
artekjur aukast. „Kannski vantar orð til
að menn geti talað um þetta, en það má
búa þau til,“ sagði Andri Snær og
nefndi orð á borð við auðbyrgð, ofbyrgð
eða skjátækt. „Ég hringdi upp í ís-
lenskudeild HÍ til að fá álit á orðunum,
en síminn hringdi út. Fimm prófessorar
hafa hætt fyrir aldurs sakir eða dáið á
sl. sex árum og enginn verið ráðinn í
staðinn.“
Morgunblaðið/Sverrir
r þjóðar? Og af hverju ætti okkur ekki að vera sama um þessa smáþjóðartungu sem er engan veginn gjaldgeng á
enti hann á að hefði ekki verið fyrir tunguna hefði Íslendingum hvorki tekist að vinna sér fullveldi né sjálfstæði.
Greinilegt er að mörgum er annt um íslenskuna og þróun tungumálsins, því troðfullt var út úr dyrum á ráðstefnu áhugahóps um stöðu málsins sem fram fór í Norræna
húsinu í gærdag. Var salurinn þétt setinn og þurfti talsverður fjöldi fólks ýmist að sitja eða standa frammi í anddyri til þess að geta fylgst með því sem fram fór.
na húsinu í
ngan stæði
dalokum
r töldu
ímingu
num.
silja@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. JANÚAR 2006 21