Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2007, Blaðsíða 11

Þ
að verður að teljast til tíðinda þeg-
ar skáldsaga sem rituð var 18. öld
– og legið hefur nánast óhreyfð í
rúmar tvær aldir í handriti – er
endurlífguð og færð nútímales-
endum í prentuðu máli. Útgáfa
Þorsteins Antonssonar og Maríu Önnu Þor-
steinsdóttur á Ólandssögu eftir Eirík Laxdal
heyrir til slíkra tíðinda en bókin kom út seint á
síðasta ári. Það er óhætt að segja að það vita
yfirhöfuð ekki margir um tilvist þessarar sögu
en hún hefur varðveist til þessa í einu handriti
– hans Þorsteins Þorsteinssonar á Heiði (d.
1864) – þó aðeins tveir þriðju hlutar sögunnar.
Þessir tveir hlutar rötuðu á prent í útgáfu Þor-
steins og Maríu og þó það sé vissulega missir
af þriðja hlutanum þá mynda hinir tveir í raun-
inni mjög heildrænt bókmenntaverk.
Þetta bókmenntaverk er ekkert smávirki;
rúmar fimm hundruð síður (reyndar með ít-
arlegum formála Þorsteins) og hefur yfir sér
ansi epískt yfirbragð. Það er alls ekki fjarri
lagi að kalla verkið epískt enda hefur höfundi
Ólandssögu, Eiríki Laxdal ( 1743-1816), verið
líkt við J.R.R. Tolkien í kjölfar útgáfu Sögu
Ólafs Þórhallssonar eftir Eirík en hún kom út
árið 1987.
Sigldur sögumaður
Eiríkur Laxdal átti mjög svo viðburðarríka ævi.
Hann var duglegur námsmaður við Hólaskóla
og hélt síðar til Kaupmannahafnarháskóla þar
sem hann stundaði raungreinar en lauk þó ekki
prófi.
Eiríkur gekk til liðs við danska sjóherinn
skömmu eftir námið og í nokkur ár sigldi hann
um heimsins höf og kom til margra landa. Að
þeirri reynslu lokinni var hann um hríð í Kaup-
mannahöfn en hélt svo að lokum aftur heim til
Íslands. Á árunum eftir heimkomuna er talið að
Eiríkur hafi ritað Ólandssögu eða í kringum
1777. Eiríkur kvæntist seint og á sextugsaldri
hóf hann búskap sem hann stundaði í fáein ár.
Eitt harðindaárið flosnaði hann upp út búskap
og hóf þá að flakka um byggðir Norðurlands
sem hann gerði til dauðadags árið 1816.
Eiríkur hafði alla tíð það orð á sér að vera
mikill sögumaður og fór hann gjarnan með sög-
ur fyrir gestgjafa og aðra þar sem hann kom
við á flakki sínu og ferðalögum. Eflaust hafa
siglingar hans með danska sjóhernum og kynni
Eiríks af ólíkum heimum auðgað anda hans og
skáldskapargáfu.
Óland
Saga Ólafs Þórhallssonar er íburðarmikið og
þéttofið ævintýri sem fjallar um samskipti álfa
og manna. Í Ólandssögu er Eiríkur á svipuðum
slóðum þar sem mikið fer fyrir kunnuglegum
stefum þjóðsagna og ævintýra.
Sagan gerist á víkingaöld, í kringum 1000, og
er sögusviðið allt mjög goðsögulegt. Nafnið
„Óland“, sem titill sögunnar vísar til, gæti þýtt
einhvers konar „ekki-land“ eða hugsanlega
„draumóraland“. Þó er ekki hægt að flokka
söguna eingöngu sem ævintýri eða þjóðsögu því
þetta er júfyrst og fremst skáldsaga, þar sem
manneskjan sjáf er viðfangsefnið, en þó sækir
sagan vissulega heilmikið í þjóðsagnahefðina.
Það mætti því segja að sagan staðsetji sig á
mörkum þjóðsögu og skáldsögu.
Óland er í rauninni Evrópa, eða stór hluti
hennar; allt frá Norðurlöndum suður til Spán-
ar. Þá gerist fyrri hluti Ólandssögu víða um álf-
una en sá síðari heldur sig meira við norður-
hlutann, á hinum raunverulegu heimaslóðum
víkinga.
Þjóðleg stef
Í grófum dráttum fjallar Ólandssaga um átök
konungsætta og kynjavera á umræddu svæði á
víkingaöld. Fyrri hlutinn skiptist í níu þætti og
þættirnir er svo samansettir af kapítulum.
Margar persónur koma við sögu, ýmist hreinar
og góðar eða siðspilltar og djöfullega vondar. Í
flestum þáttum er síðan falin einhvers konar
táknsaga, oft með mannbætandi boðskap.
Fyrsti þátturinn ber heitið „Þáttur af Helgu
hinni vænu“ og hefst á kynningu á foreldrum
hennar eins og maður kannast við í Íslendinga-
sögunum. Helga flýr gerræði föður síns eftir
fráfall móðurinnar, kynnist kóngssyni og verð-
ur síðar meir drottning. Faðir hennar fréttir af
hinni nýju stöðu dóttur sinnar, dulbýr sig og
með lymskulegum ráðum nær hann til konungs
og gerist hans helsti ráðgjafi. Faðirinn er stað-
ráðinn í að refsa dóttur sinni og rægir hana við
konung. Hann lýgur ekki aðeins lauslæti upp á
saklausa stúlkuna heldur einnig að hún leggist
með dýrum. Helga er á endanum gerð brott-
ræk úr konungshöllinni og hittir hún þá álf-
konu sem í krafti síns fjölkyngis refsar föður
Helgu fyrir allar sínar syndir og bjargar um
leið hjónabandi Helgu og kóngsins.
Eins og sjá má eru þjóðsöguleg stef ansi fyr-
irferðamikil í sögunni af Helgu hinni vænu en á
sama tíma gætir mikils innsæis í mannlegt sál-
arlíf en hin andlegu átök eru ekki lítil í sög-
unni. Allt í allt er þetta afar ríkuleg lesning og
jafnframt prýðilegasta afþreying í besta skiln-
ingi þess orðs. Það er kannski einkum því að
þakka hversu aðgengilegur textinn er en þar
hafa þau Þorsteinn og María bersýnilega unnið
gott starf. En umfram allt er best unna starfið
endurlífgun Ólandssögu.
Ólandssaga endurlífguð
Eiríkur Laxdal ritaði Ólandssögu árið 1777 á
Skagaströnd en þar fjallar hann um flest það
sem mannlíf áhrærir í bland við galdra forneskj-
unnar og vísindi upplýsingatímans. Í rúmar tvær
aldir hafa fáir vitað um tilvist þessarar sögu en
hún hefur aðeins verið til á illa læsilegu handriti;
þar til nú.
Forneskja og vísindi Ólandssaga fjallar um átök konungsætta og kynjavera á víkingaöld.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2007 11
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Hún er eiginlega óhugnanlegahreinskilnisleg en þó um leið
heillandi, myndin sem Miranda
Seymour dregur upp af föður sínum
í bókinni In My Father’s House. Um
er að ræða fjöl-
skylduminningar
þar sem stétt-
arstaða, eign-
arhald, landslag,
peningar, manna-
siðir og fatnaður
setja sinn svip á
heildarmyndina.
Miðpunktur bók-
arinnar er þó sag-
an af George
FitzRoy Seymo-
ur, föður rithöfundarins, og áráttu-
kenndri og allt að því kæfandi ást
hans á fjölskylduheimilinu – ást sem
raunar reynist mun sterkari en þær
tilfinningar sem hann ber til konu
sinnar og barna.




Ævisaga Ayaan Hirsi Ali ervissulega ólík ævisögu
Seymour en þó engu átakaminni.
Hirsi Ali vakti fyrst fyrir alvöru at-
hygli almennings á Vesturlöndum í
kjölfar morðsins
á hollenska kvik-
myndagerð-
armanninum
Theo van Gogh
2004, en morðingi
hans festi bréf til
Hirsi Ali við
brjóst hans þar
sem hann kallaði
á heilagt stríð
gegn Vest-
urlöndum og
dauða hennar. Í bókinni sinni Infidel
rekur Hirsi Ali, sem kemur frá Sóm-
alíu, ævi sína allt frá æskuárunum í
Sómalíu, ofbeldið og skipulagða
hjónabandið sem leiddi til þess að
hún flýði til Hollands þar sem hún
sat um tíma á þingi. Hirsi Ali hefur
áður sent frá sér bókina The Caged
Virgin: A Muslim Woman’s Cry for
Reason sem varð að alþjóðlegri met-
sölubók og olli mikilli reiði í sam-
félögum múslíma, að þessu sinni eru
skrifin enn persónulegri og fjalla
m.a. um för hennar úr heimi trúar og
yfir í heim rökhyggju.




Það eru vissulega líka átök í bókAnne Siemens, Für die RAF
war er das System, für mich der
Vater. En þar fá aðstandendur fórn-
arlambs árása hryðjuverkasamtak-
anna Rauðu herdeildarinnar (RAF)
árið 1977 tækifæri til að tjá sig. Það
var laugardaginn 30. júlí 1977 sem
þrír meðlimir RAF myrtu Jürgen
Ponto, bankastjóra Dresner Bank,
eftir að hann sýndi mótþróa þegar
átti að ræna honum. Nokkrum dög-
um síðar sprakk sprengja í sum-
arhúsi í eigu Pontos og nokkrum
dögum síðar flutti ekkja hans með
dætur þeirra til Bandaríkjanna þar
sem þeim fannst þær ekki öruggar í
Þýskalandi. Frá þeim hefur síðan
ekkert heyrst fyrr en nú að til stend-
ur að láta Brigitte Mohnhaupt,
morðingja Pontos, lausa úr fangelsi
og rætt er um náðun annars sam-
starfsmanna hennar, Christian Klar.




Henry Shukman er líkt við ekkiómerkari rithöfund en Thomas
Hardy fyrir nýj-
ustu skáldsögu
sína The Lost
City, en þar segir
frá Jackson Small
hermanni sem
orðið hefur fyrir
áfalli og dvelur
nú í auðnum
Norður-Perú í
leit að týndri
inkaborg. Er
saga Shukman sögð vera grípandi og
ævintýraleg lesning, um svikráð og
leynimakk ásamt hægfara end-
urlausn glataðrar sálar sem er
bjargað úr óbyggðunum sem hann
hefur villst inn í af hinum ólíklegustu
björgunarmönnum.
Bækur
Miranda Seymour
Henry Shukman
Ayaan Hirsi Ali
Eftir Hávar Sigurjónsson
havars@simnet.is
SAMSTARF Norðurlandanna á menning-
arsviði á sér orðið um 50 ára gamla sögu.
Norðurlandaráð var stofnað á sjötta áratugn-
um og Norræna ráðherranefndin var sett á
laggirnar í byrjun þess áttunda. Í upphafi og
lengi framan af dró enginn í efa réttmæti þess
að Norðurlöndin hefðu með sér samstarf og ef-
laust má telja að framsýni þeirra er lögðu
grunninn að samstarfinu í upphafi hafi mótað
líf almennings meira en margan grunar; réttur
einstaklinga til atvinnu og almannatrygginga á
milli þjóðanna hefur ýtt undir samskiptin á
marga vegu og menningarsamstarfið hefur
vaxið og dafnað í áranna rás og smám saman
komist í fastar skorður með ráðum, nefndum
og stofnunum, að Norrænu húsunum á Íslandi,
Færeyjum og Grænlandi ógleymdum. Sam-
starfið í dag byggir á þjóðunum fimm, Íslandi,
Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Finnlandi ásamt
sjálfstjórnarlöndunum þremur, Álandseyjum,
Færeyjum og Grænlandi.
Því er þetta rifjað upp hér að á árinu 2005
tók Norræna ráðherranefndin þá róttæku
ákvörðun að leggja niður styrkjakerfið til
menningar- og listasamstarfs og vakti sú ráð-
stöfun mikla óánægju og óöryggi meðal nor-
rænna listamanna sem töldu að með þessu
væri verið að leggja niður mjög faglegt kerfi
sem hefði smám saman öðlast sjálfstæði frá af-
skiptasamri hönd ráðherranna; nú yrði blaðinu
snúið við og hinir pólitísku herrar/frúr myndu
sjálfir ætla að baða sig í ljóma þeirra listsköp-
unar sem af styrkjakerfinu stafaði.
Í raun á eftir að koma í ljós hvort fyrrnefnt
óöryggi á við rök að styðjast þar sem ekki er
enn búið að gangsetja hið nýja kerfi sem taka
á við af því gamla. Verður það væntanlega gert
nú í vor. Allt síðasta ár fór í að endurskoða
gamla kerfið og finna út hvernig mætti ein-
falda það og setja annað kerfi upp í staðinn
sem þjónaði sama tilgangi en með minni til-
kostnaði við rekstur og utanumhald og má því
gera ráð fyrir að meira af peningunum sem til
umráða eru renni til listamannanna sjálfra.
Hið gamla kerfi var þannig byggt upp að
fjórar stofnanir sinntu samstarfi norrænna
listamanna í helstu listgreinunum. Nomus
sinnti tónlistinni, Nordscen sá um dans og leik-
list, Nifca sá um myndlistina og Nordbok sá
um bókmenntirnar. Þessar fjórar stofnanir
voru á vegum Norrænu ráðherranefndarinnar
en til að gera málið ögn flóknara þá sinnti
Norðurlandaráð einnig menningunni og list-
unum með Norræna menningarsjóðnum (Nord-
iska Kulturfonden) sem ekki hefur verið lagður
niður og mun starfa áfram samhliða hinu nýja
kerfi ráðherranefndarinnar en í nánara sam-
starfi en fyrr og er talað um a þess verði gætt
betur en áður að úthlutanir skarist ekki. En í
stað hinna fjögurra stofnana sem í rauninni
voru litlar skrifstofur með 3–4 starfsmenn hver
og ráðstöfunarfé upp á ca 50 íslenskar millj-
ónir hver, hafa verið settar á laggirnar tvær
nefndir sem eiga að skipta með sér verkum og
úthluta þeim fjármunum sem ráðherranefndin
leggur í lista- og menningarsamstarf á árinu
2007. Hlutverk nefndanna er skýrt. Önnur
þeirra sér um ferða- og dvalarstyrki fyrir lista-
menn og hin sér um að styrkja samnorræn
verkefni á sviði lista- og menningar. Í hvorri
þessara nefnda sitja 8 einstaklingar úr lista-
geiranum, skipaðir til þriggja ára og verður
nefndinni skipt algerlega út eftir þrjú ár. Full-
trúarnir átta eru einn frá hverju Norður-
landanna og sjálfstjórnarsvæðunum þremur og
hefur nefndin algerlega frjálsar hendur um út-
hlutun, þó innan eins konar stefnumótandi
ramma sem ráðherranefndin hefur sett fram.
Nú á bara eftir að koma í ljós hvort þetta nýja
kerfi verður til þess að blása nýju lífi í norrænt
menningarsamstarf og þá hvort breyttar for-
sendur verða til þess að kveikja nýjar hug-
myndir og ný verk.
Norrænt menningarsamstarf
»Hlutverk nefndanna er skýrt. Önnur þeirra sér um ferða- og dval-
arstyrki fyrir listamenn og hin sér um að styrkja samnorræn
verkefni á sviði lista- og menningar. Í hvorri þessara nefnda sitja 8
einstaklingar úr listageiranum, skipaðir til þriggja ára og verður
nefndinni skipt algerlega út eftir þrjú ár. Fulltrúarnir átta eru einn
frá hverju Norðurlandanna og sjálfstjórnarsvæðunum þremur.
ERINDI