Lesbók Morgunblaðsins - 24.02.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Norrænar bókmenntir í deiglu
Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs verða afhent 5. mars næstkomandi. Í Lesbók hefur verið fjallað um
bækurnar tvær sem tilnefndar eru af Íslendingum, Rokland eftir Hallgrím Helgason og Sumarljós og svo kem-
ur nóttin eftir Jón Kalman Stefánsson, en í dag og næsta laugardag verður fjallað um bækurnar sem hinar
Norðurlandaþjóðirnar leggja fram. Af umfjölluninni má ráða að norrænar bókmenntir eru í deiglu.
Eftir Eirík Örn Norðdahl
kolbrunarskald@hotmail.com
Söngvar hafsins sokknu borga (Lauluja me-
reen uponneista kaupungeista á finnsku) er
fjórða ljóðabók finnska skáldsins Marko
Paasonen (f. 1967), og hans önnur prósaljóð-
abók, en fyrri prósaljóðabókin, Sig-
urmarsinn, hlaut finnsku bókmenntaverð-
launin árið 2002.
Söngvar hafsins sokknu borga skiptist í
fimm mislanga hluta sem nefnast „Söngvar
hafsins sokknu borga“ (16 síður); „Söngvar
frá ströndum vatna“ (tvær síður); „Boujaaf-
ar Beach (triptyk)“ (þrjár síður); „Holdið og
hið forboðna (tvö samtöl)“ (þrjár síður); og
„Landslag endalokanna “ (11 síður). Eins og
titillinn gefur til kynna sækir bókin efnivið
sinn í undirdjúpin, borgir sökkva og stíga
aftur upp úr djúpunum, lesandanum er gert
að steypa sér niður í og undir götur borga
um skolpræsi og á himnum finnast óend-
anleg sjálfsfróandi klóakrör – hafið er hold
sem þrútnar milli stranda, og ljóðmælandi
fer fram á að lesandi saumi saman á honum
varirnar, rasskinnarnar og skapabarmana,
og loki þannig undirdjúpum manneskj-
unnar sjálfrar á sama tíma og undirdjúp
veraldarinnar skríða í eina sæng með yf-
irborðinu.
Í aðra röndina fjallar bókin um tungu-
málið sjálft: „Og samt vil ég stilla mig um að
nota tungumálið sem steingerist í skeljar“
segir ljóðmælandi og vísar þannig til þess
hvernig tungumálið verður að óumbreyt-
anlegu tóli, lokuðu innan reglna og hefða.
En á sama tíma er tungumálið lífrænt á all-
an þann subbulega og himneska máta sem
slíkt býður uppá: „skrifar með fingrinum og
tungunni, sprautar bleki úr nösunum, skrif-
ar veggi hússins fulla af sprungum sem af-
hjúpa leðurhúðina handan múrsteina, skrif-
ar líka með endaþarmsopinu, nuddar allt
sem hreyfir sig inn og út úr merking-
arfræðilegum rakanum.“
Tungumálið í meðförum Paasonens er á
einhvern máta stórt og flæðandi, og þannig
fyllilega í samræmi við þessa umfangsmiklu
mynd af neðanjarðar/neðansjávarveröldum
sem hann birtir í Söngvum hafsins sokknu
borga, og reyndar í fyrri verkum sínum líka,
en þessi þemu eru langt í frá ný í verkum
hans. Ljóðin eru á einhvern hátt gríðarlega
myrk og sakleysisleg á sama tíma, ljóð-
heimur bókarinnar margræður og flækir
sig í sjálfan sig sem og
bókmenntaheiminn utan
bókarinnar, en hún er
full vísana í goðsögur,
evrópska borgarmenn-
ingu og bókmenntasög-
una.
Álfadrottningin
Álfadrottningin (eða
Fljótadrottningin; Älvd-
rottningen á sænsku) er
ellefta ljóðabók hinnar finnlands-sænsku
Evu-Stinu Byggmästar (f. 1967) á 21 árs
ferli, en hún gaf út sína fyrstu bók aðeins 19
ára gömul árið 1986. Það fyrsta sem maður
tekur eftir við bókina, sem er í sjö hlutum,
er kápan. Þeir segja það sé flónska að
dæma bók eftir kápunni, en í þessu tilfelli er
það líklega óhætt: Hin marglitu, sakleys-
islega teiknuðu smáblóm sem prýða kápuna
eiga sér fullkominn samhljóm í kátínuspír-
andi innihaldinu.
Gleðin er allsráðandi í Álfadrottningunni,
sem er eins konar lesbískur ástaróður
smekkfullur af leikandi, ástríðufullu nátt-
úrumyndmáli: „Ég sagði sweethearts ég
sagði rósir / ég sagði sweethearts og ég
sagði rósirnar / það er svo bjart hérna inni
það hljóta að vera rósirnar […] elskan augu
þín eru rósir og ég sagði / munnur þinn …
rós ó, leyf mér að kyssa hann aftur / og ég
sagði þú ert stelpa og ég er rós / ég sagði þú
ert rós og ég er stelpa.“
Byggmästar nýtir sér duglega mögu-
leikana til framsetningar textans – hann á
það til að stökkva frá akkeri spássíunnar og
fljóta út á miðjar síður, orð og orðhlutar
birtast í hástöfum eins og af æpandi kátínu,
það teygist á sérhljóðum (ekki síst hinu fal-
lega sænska å-i), orð birtast gisin og slang-
ur, enska og talmál lita bókina blómstrandi
frá upphafi til enda.
Líkt og Paasonen vísar til hinnar
mennsku náttúru með því að benda á hafið,
borgina og klóakið er gróður skógarins,
blómin og grænildin náttúra mannsins í
Álfadrottningu Byggmästar – náttúra einn-
ar konu til annarrar. Eins og góðra ást-
arljóða er siður öðlast bókin þokka sinn af
nær algeru hamsleysi, fullkominni kátínu og
leikgleði sem smitar jafnvel forpokuðustu
geðvonskupunga.
Söngvar hafsins
sokknu borga
Eva-Stina
Byggmästar
Höfundur er rithöfundur.
Eftir Aðalstein Ásberg Sigurðsson
asberg@dimma.is
Skáldsagan Drömfakulteten (Draumadeildin) er
annað tveggja verka sem Svíar tilnefna til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs þetta árið.
Höfundur Draumadeildarinnar má heita nýgræð-
ingur á bókmenntasviðinu, hefur aðeins sent frá
sér eitt frumsamið skáldverk áður, en þessi bók
ber þess síður en svo merki. Hún er forvitnileg,
nýstárleg og skrifuð af öryggi og þekkingu. Sara
Stridsberg er fædd 1973 og fyrsta skáldverk
hennar Happy Sally (2004) er saga um Sally
Bauer, sem varð fyrst Norðurlandabúa til að
synda yfir Ermarsund. Sú bók hlaut afbragðs-
dóma. Draumadeildin er líka skáldverk sem
byggist á raunverulegum persónum og atburðum
að hluta. En þótt söguhetjan hafi verið til og jafn-
vel verið umtöluð á sínum tíma er sagan nær því
að vera hreinræktað skáldverk.
Í aðalhlutverki er Valerie Solanas, kona sem í
seinni tíð er hvað þekktust fyrir að hafa á sjö-
unda áratug liðinnar aldar skrifað hina ofurfem-
ínísku yfirlýsingu SCUM (Society for Cutting Up
Men) og seinna að hafa skotið á listamanninn
Andy Warhol eftir að hafa reynt að vinna með
honum um tíma. Rithöfundurinn Sara Stridsberg
er reyndar þekkt fyrir skrif sín um málefni fem-
ínista og þýddi m.a. SCUM-yfirlýsinguna á
sænsku.
Í Draumadeildinni er saga Valerie Solanas sett
á svið og er sú sviðsetning bæði nýstárleg og
hugmyndarík, minnir stundum meira á kvik-
myndahandrit en skáldsögu.
Flakkað er fram og til baka í
tíma og eins á milli staða, höf-
undurinn kemur við sögu sem
skrásetjari og margir kaflar
byggjast nær eingöngu upp á
samtölum. Í upphafi bókar
heimsækir höfundurinn Valer-
ie Solanas sem er að dauða
komin á hótelherbergi á Hótel
Bristol í Tenderloin-hverfinu,
melluhverfinu í San Fransiskó, þar sem söguhetj-
an bjó þegar hún var 52ja ára gömul og endaði líf
sitt í eymd í aprílmánuði 1988. Aðrir bókarhlutar
gerast ýmist á bernskuslóðum söguhetjunnar, á
sólarströndum, í háskólabæ, á hótelum, í rétt-
arsal, á geðsjúkrahúsi í New York og í hinni
frægu Verksmiðju hjá Andy Warhol.
Sagan verður ekki rakin hér, en Sara Strids-
berg vinnur frábærlega úr efninu og tekst að
skrifa átakanlega sögu, þar sem málfar, atburðir,
tími og tíðarandi fléttast saman með einstökum
hætti og mynda áhrifamikla heild. Með því að
brjóta söguna sífellt upp er hraðinn mikill og frá
öllu er sagt í nútíð. Sara Stridsberg miðlar þess-
ari sögu í raun án þess að taka afstöðu, sýnir og
segir frá, en dæmir ekki. Lesandanum er látið
eftir að mynda sér skoðun á því sem fram kemur
og það er eitt af því sem gerir þessa bók bæði
kraftmikla og sérstæða. Draumadeildin er í senn
niðurdrepandi, ögrandi og eftirminnileg.
Niðurdrepandi, ögrandi
og eftirminnileg
Sara Stridsberg
Höfundur er rithöfundur.
Eftir Bjarna Bjarnason
bjarnibjarnason@hotmail.com
„Ég hef aldrei verið í vinnu. Það
kemur fyrir, yfirleitt á sumrin eða í
fríum, að ég sakni þess að vera í
vinnu. Það er kannski sunnudagur
og ég hugsa: Mínir sunnudagar eru
ekki eins og sunnudagar annarra.
Má vera að ég hugsi: Á morgun
sæki ég um vinnu. Samstundis
ímynda ég mér mig sitja við borð.
Það hangir dagatal beint fyrir fram-
an það. Ég tala í símann. Borða í
mötuneytinu. Þegar ég kem aftur á
skrifstofuna kveiki ég í sígarettu.
En að fáum mínútum liðnum er ég
úrvinda af tilhugsuninni um starfið
sem ég hef ekki. Ég fer á fætur.
Klæði mig og fer út. Líklega byrjar
að rigna. Trúlega sit ég á kaffihúsi.
Nokkrum stundum síðar geng ég
einn heim. Þegar ég læsi að mér í
nakinni íbúðinni vaknar hjá mér
gleði yfir að ég er ekki í neinu starfi
og á enga framtíð.“
Svo segir norski höfundurinn
Tomas Espedal í bók sinni Ævisaga
frá 1999. Tomas er höfundur ann-
arrar bókarinnar sem Norðmenn til-
nefna til norrænu bókmenntaverð-
launanna í ár. Í ofangreindum texta
fór hann á kaffihús á sunnudegi.
Hvað þar gerðist má kannski sjá í
eftirfarandi orðum hans úr sömu
bók:
„Hún sat innst í rökkvuðu horni.
En ég sá hana samt. Hún líktist
engum sem ég þekki eða hef þekkt.
Þegar hún sá mig stóð hún upp og
yfirgaf borðið. Skildi eftir sígarettu í
öskubakka. Kaffibolla. Hún hafði
drukkið um helming af mjólk-
urkaffinu. Hafði tekið fjóra eða
fimm smóka af sígarettunni. Ég
settist við borðið. Hvítur líndúk-
urinn hafði næstum ósýnilegt
munstur úr ljósgráum þriggjalauf-
asmárum. Á honum stóð þunnur
glervasi með lilju trónandi uppúr
sem kastaði munúðarfullum skugga
yfir dúfugráar servíetturnar og te-
bollusmylsnuna. Ég bleytti vísifing-
ur. Safnaði upp mylsnukornunum
einu af öðru og stakk þeim upp í
mig. Ég drakk kaffið, reykti restina
af sígarettunni og hugsaði ljótar og
villtar hugsanir um hana.“
Þessu trúir hinn iðjulausi Norð-
maður okkur fyrir um sjálfan sig. Í
bókinni hans, Ganga, sem tilnefnd
er til bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs í ár, er hann búinn að
leysa úr þessu með vinnuna. Þar
hefur hann komist að því að hann
geti unnið fyrir sér sem lands-
hornaflakkari enda þykir honum
sem að með því sé hann að halda við
fornum menningararfi. Starfinu
fylgir að hann sefur undir berum
himni út um víða veröld í vinnuföt-
unum sem eru undantekningalaust
teinótt jakkaföt. Helsti farangurinn
er vínflaska, sígarettur og bók.
Stundum þegar gangan tekur veru-
lega á þarf hann að leggja frá sér
bókina, hún birtist hvort sem er aft-
ur síðar þegar heim kemur og hann
byrjar að skrifa.
Því lengur sem Tomas gengur því
lengra aftur hugsar hann í tíma.
„Ferðalagið gerir okkur ekki eldri
heldur yngri. Ferðalagið ruglar okk-
ur, færir árin og tímann úr jafnvægi,
við ímyndum okkur að við sjáum allt
með nýjum augum, ungum augum.
Ferðin truflar minnið, lætur okkur
gleyma réttum aldri okkar, mistök-
um okkar og vonbrigðum í lífinu.“
Í bók Tómasar er kannski gengið
meira frá einhverju en að einhverju
í leit að ferskri og bernskri sýn á
heiminn.
Hin bókin sem Norðmenn tilnefna
í ár er smásagnasafnið Freistingar
Von Aschenbachs eftir Jan Jakob
Tönseth sem á það sameiginlegt
með Tomasi Espedal að sækja mik-
inn innblástur í frönsku 19. aldar
skáldin Arthur Rimbaud og Charles
Pierre Baudelaire. Er það athygl-
isvert að þegar Tómas loks finnur
staðinn í heiminum sem honum þyk-
ir hann helst eiga heima á, heimabæ
Rimbauds, þá fyllist hann dauða-
beyg og forðar sér hið snarasta. Það
er eins og áhrifavaldurinn verði
kæfandi þegar komið er of nálægt
honum. Þessu virðist öfugt farið
með Jan Jakob Tönseth. Ein af sög-
um hans fjallar um Baudelaire-
sérfræðing sem fær sér göngutúr
um Tuileriegarðana í París og hverf-
in þar í kring í leit að innblæstri. Á
leiðinni sér hann göturnar æ betur
með augum skáldsins þar til smáat-
riði í anda Prousts opnar honum sýn
inn í fortíðina sem hellist yfir hann í
líki einskonar fyrirbærafræðilegrar
alsælu. Í þessu uppljómaða ástandi,
sem má ímynda sér að sé ferski
heimurinn sem Tomas Espedal
hafði glatað, þykir honum sem hlut-
irnir tali til sín:
„Sjáðu okkur, þreifaðu á okkur,
smakkaðu á okkur, gefðu okkur
nafn. Já, í guðanna bænum nefndu
okkur þú sem hefur orðin á valdi
þínu því við getum ekki af sjálfs-
dáðum, með þeim meðulum sem
okkur eru gefin, komist út yfir tak-
mörk okkar. Þannig túlkaði ég orð-
lausa bón hlutanna. Þeir höfðu
þjappað saman inntaki sínu og beint
því að mér. Þeir gerðu árás með lit-
um, ilmum og dáleiðandi útlínum.
Það var eitthvað ögrandi og biðjandi
í framferði þeirra. Þeir hugðust nýta
sér næmi mitt til að nefna þá með
nafni, koma til móts við þá í máli og
gera þá örlítið meira til. Ég held
mér sé óhætt að segja að við vorum
óvænt á sömu bylgjulengd, hlutirnir
og ég.“
Gengið að ferskum heimi
Tomas Espedal
Höfundur er rithöfundur.
Jan Jakob Tönseth
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
5. mars Tilkynnt verður hver hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs á fundi sem haldin verður
á Íslandi 5. mars nk. Verðlaunin verða svo afhent á 59. þingi Norðurlandaráðs í Ósló síðar á árinu.