Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2007, Blaðsíða 8

Afkomandi svartfóta Afkomandi þeirra Indjána sem íslensk skáld vestra lýstu meðal annars svo: „En indíáninn rauði/er snauður og snoðinn,/og heldur
Eftir Eystein Þorvaldsson
eyth@internet.is
M
argir íslensku land-
nemanna í Ameríku
bjuggu í námunda við
indjána og hlutu að
eiga við þá nokkur
samskipti. Í Sögu Ís-
lendinga í Vest-
urheimi segir að fátt
finnist ritað um samskipti þessara þjóðflokka.
Það er ekki allskostar rétt. Skýrustu heimildirnar
er að finna í skáldskap Vestur-Íslendinga og þar
má líka kynnast viðhorfum landnemanna til ind-
jánanna, sem búið höfðu þarna frá alda öðli, og
þau eru ekki síður umhugsunarverð. Þegar rýnt
er í þessar heimildir kemur margt athyglisvert í
ljós. Þetta hefur að mestu leyti orðið útundan í
þeim mörgu ágætu ræðum og ritum um Vestur-
Íslendinga sem birst hafa að undanförnu. Af því
tilefni er þessi pistill skrifaður
Skylt er að geta þess að sjaldan kemur fram
heiftrækin andúð í garð indjána í kvæðum ís-
lensku skáldanna. Miklu fremur gætir þar skeyt-
ingarleysis um örlög þeirra en sumstaðar blasa
fordómar við, þeir eru kallaðir „villimenn“,
„skrælingjar“, „flökkulýður“, „hyski“ og fleiri
slíkum nöfnum. Jón Ólafsson minnist á frum-
byggjana í kvæðinu „Ameríka“ sem sungið var á
Íslendingadeginum 1896.1 Annað erindið af fjór-
um er þetta:
Þeir sem byggja þetta land
þættir víða spunnir –
allra þjóða eru bland
enn ei saman runnir.
Við þig ættar batt ei band
börnin hvítra manna;
enn ertu’ að eins, unga land,
ættjörð skrælingjanna.
Síðasta orð vísunnar er stjörnumerkt í Heims-
kringlu og skýrt neðanmáls með orðinu „rauð-
skinnanna“. Hversvegna skyldi einmitt það orð
ekki vera notað í kvæðinu?
Flestir landnemanna voru ánægðir með nýju
heimkynnin. Meðal Vestur-Íslendinga virðist
snemma hafa þróast einhverskonar Am-
eríkudýrkun, hliðstæð þjóðernishyggju, sem þá
er heimfærð á öll evrópsku þjóðabrotin sem
fluttu vestur. Í kvæðum er þeirri hugsjón haldið á
lofti að allir landnemar búi í sátt og samlyndi og
njóti gæða hinnar auðugu álfu, þ.e.a.s. allir nema
þeir sem áttu álfuna fyrir. Á fyrstu Íslend-
ingadags-hátíðinni árið 1890 flutti Einar Hjör-
leifsson (Kvaran) kvæði sitt „Minni Ameríku“.2
Það er dýrðaróður um, „land hins þróttmikla og
nýja“ sem ekki þurfi að skreyta sig með fornri
frægð. Hér búi íbúarnir við öruggt frelsi. Hann
yrkir eins og þetta land eigi sér enga sögu og
frumbyggjarnir séu alls ekki til.
Á Íslendingadegi, sennilega í Seattle, árið 1940
flutti Jakobína Johnson kvæðið „Sem frækorn“3
en það er „Minni Bandaríkjanna“. Fyrsta erindið
er þetta:
Sem frækorn af fjarlægum ströndum
er fljóta með straumi um höf,
barst vesturheims víðfeðmu löndum
hinn voldugi kynstofn að gjöf.
Þessi náðargjöf, sem Ameríku féll í skaut, eru
auðvitað hinir evrópsku landnemar. Það er engu
líkara en að þessi „voldugi kynstofn“ marki upp-
haf Vesturheims eins og fram kemur í næsta er-
indi:
Frá þjóðunum eldri hann þáði
hið þróttmikla frumbyggja lið.
Það samhuga gróðurlönd sáði
og setti hér háleitust mið.
Samkvæmt þessu eru það landnemarnir frá
gömlu þjóðunum sem eru frumbyggjar Ameríku,
en hinir raunverulegu frumbyggjar virðast ekki
vera til fremur en í áðurnefndu kvæði Einars
Hjörleifssonar og kvæðum fleiri skálda, eða
kannski teljast indjánar ekki menn með mönnum.
Svo mikið er víst að þeir eru réttdræpir svo að
þeir þvælist ekki fyrir hinum „björtu drengjum“,
brúðgumunum sem Ameríka hafði alltaf beðið
eftir með óþreyju.
Í kvæðinu „Minni Winnipeg“ miklast Þor-
steinn Þ. Þorsteinsson yfir þætti Vestur-
Íslendinga í uppbyggingu borgarinnar: „Með
kjark og þor og þrek og dygð / kom þjóð vor hér
og reisti byggð.“ Og mikil er upphefð landnemans
að fá að taka þátt í að leysa land indjánanna úr
álögum með blóðugum brandi:4
Sem yngismær í æskudraum,
sem ekki þekkir lífsins draum,
svo beið hér Sléttan brúðgumans
í blundórum síns meginlands.
Hann kom. – Hins rauða bróður blóð
á bjarta drengsins eggjum stóð.
Þá glumdi tímans Gjallarhorn, –
í grafdjúp steyptist þögnin forn.
Það breytti draumi í starf og stríð
og stefndi hingað öllum lýð.
Í miðju ríki Rauðskinnans
reis rammefld borg hins hvíta manns.
Þessi óspjallaða yngismær birtist einnig í
kvæðinu „Canada“ eftir Guttorm J. Guttormsson.
Hinum raunverulegu frumbyggjum þótti víst
ekkert vænt um hana og hún hafði því beðið eftir
hvíta manninum frá ómuna tíð:5
Sem gjafvaxta mær, engum manni kær,
hún mændi fram á leið.
Með villimannsskart og metfé margt
hún mannsins hvíta beið.
Með augum blá um síðir sá,
að siglandi komu hans skip.
Og það var sem glans upp af höfði hans
og hátignarblær á hans svip.
Og þarna verður lostafullur ástafundur með
meynni og glanshöfðanum:
Og hæversk og stillt hún var, en villt,
í vináttu föst og heil.
Að var hennar ást svo einlæg sást,
en aldrei hálf né veil.
Hún faðmaði hann, sinn hvíta mann,
fann hjörtun saman slá.
Hún opnaði barm og hug og hvarm
og heiminn allan sá.
Það kemur á daginn að þessi hjú eru kóngs-
dóttir og kóngssonur og hæfa því hvort öðru. Síð-
an er þarna kóngsríki og „Þau framleiða auð og
blóm og brauð“.
Þótt jöfnuður og mannúð séu gildir þættir í
kvæðum og viðhorfum Stefáns G. er afstaða hans
til indjána ekki skilningsríkari eða samúðarfyllri
en hinna. Í kvæðinu „Indíanar“, sem hann orti
um það sem fyrir augu bar er hann fluttist til Al-
berta 1889, er ófögur lýsing á frumbyggjunum. Á
hrjóstrugum auðnum hafast indjánarnir við og
hafa verið hraktir frá óðulum sínum og mega ekki
láta sjá sig þar. Þeir þyrpast að lestinni á áning-
arstöðum hennar og reyna að selja farþegum
nautshorn. Í kvæðinu eru m.a. þessi erindi með
niðrandi ummælum um þennan hrakta og nið-
urlægða lýð:
Öll járnbrautarskemman er skríðandi haf
af skrælingjadyrgjum og hyski.
Og mannaþef leggur þeim ilmandi af
sem úldnum og hálfreyktum fiski,
þeim ræflunum, rauðum og bláum
og röndóttum, bröndóttum, gráum.
Með þverúðar ísglott um inndreginn munn,
með íbygginn svip, er ei hýrnar,
með hörundslit sama og hangikrof þunn,
með hrafnsvarta kollinn og brýrnar,
með hártog í fléttum og flókum,
í flakandi voðum og brókum.
Hvað eftir annað hæðist Stefán að indjánum;
hann ber þá saman við sinn eigin kynflokk sem
líka er fátækur og undirokaður en virðist skyn-
samari, fallegri og hagari á öllum sviðum að mati
skáldsins. Í skýringum sínum við kvæðið, löngu
síðar, viðhefur skáldið ummæli sem vart geta tal-
ist mannúðleg: „Annars aumka ég Indíana, þó ég
geri það glottandi.“6
Í öðru löngu en ófullgerðu kvæði eftir Stefán
segir ljóðmælandi frá ferð sinni og ferðafélaga
inn á ókannað svæði þar sem indjánar hafast við.7
Mælandinn fjallar um þá með fordómum og niðr-
andi orðum. Indjáni heitir „Rauður“ í hans munni
og indjánakona „Rauðka“ og þegar hann lýsir
kurteisisvenjum þeirra heitir það: „rauðskræl-
ings heilsun er við mann að kumra“. Í þessum
indjánahópi dvelst prestur, einhverskonar
kristniboði, sem í kvæðinu mælir af nokkrum
skilningi og samúð þegar hann ræðir um indjána.
Í máli hans birtist væntanlega einhver vottur af
skilningi sem vaknað hefur með skáldinu um þá
miskunnarlausu útrýmingu sem er hlutskipti
frumbyggjanna. Klerkurinn mælir:
En stutt er orðin eftirbiðin,
uns indíáninn hinsti er liðinn.
Þeir voru fólk af feigum lýði.
Við felldum þá, en ekki í stríði.
Við unnum þá, við útlendingar,
með eitri vorrar þjóðmenningar,
sem höfðum eflt í hundrað liðum
allt heilsuleysi í blóði og siðum. –
Þeim umsjá vor og eftirdæmi
varð útbreitt heltaks sóttarnæmi.
Stefán víkur víðar í kvæðum sínum að indján-
um og örlögum þeirra. Í kvæðaflokknum „Á ferð
og flugi“ er í 5. kvæðinu fjallað um vinnuflokk
manna af ýmsu þjóðerni. Þetta eru „viðburðir,
sem fyrir mig hafa komið á flakki mínu við ýmsa
vinnu í óbyggðum“ segir Stefán.8 Í hópnum voru
þrír menn mishvítir en málfróðir (Íslendingur, Íri
og Frakki), en tveir voru „móskotnir“ (kynbland-
aðir indjánar) og mæltu á tungu Cree-indjána
sem hinir hvítu skildu ekki en gáfu henni samt
einkunn: „niður í kynblendingskokunum djúpt /
gekk Cree-tungan hjáróma, flá.“ Hinir hvítu í
hópnum ala líka á fordómum og hroka sín á milli.
Í bálkinum „Ferðaföggum“ frá árinu 1913
fléttar Stefán í 4. kvæðið nokkurri samúð og
trega vegna meðferðarinnar á indjánum en
hvergi er hún gagnrýnd. Og furðuleg og kaldr-
Íslenskir landnema
frumbyggjar Amer
Hvaða skoðun höfðu Vestur-Íslendingar á ind-
jánum? Voru þeir fordómafullir? Kveðskapur
Vestur-Íslendinga sem og sjálf þátttaka þeirra
í aðför að indjánum ásamt dekri við hernað er
dapurlegur vitnisburður um hlut Vestur-
Íslendinga í yfirganginum gegn frumbyggjum
Ameríku, segir í þessari grein.
8 LAUGARDAGUR 31. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók